عرفان شناختن، شهود، مکاشفه، تمرکز برای دریافت اسرار باطن، وحدت با حق است؛ نه با تجربهٔ حسی و تحلیل عقلی. در خراسان، آیین بودایی، قلندری، ملامتی رایج بود. عرفان مکتبی جامع، مطلق، شامل تصوف، گاهی از سلوک فردی برتر بود. در عرفان احتمالات نبوده؛ همه امور با ایقان روی دهند. مولوی اتفاق را پیش بینی ناپذیر داند: برگ کاهم پیش تو ای تند باد. /من چه دانم که کجا خواهم فتاد.

پول به عنوان تسهیل کننده مبادلات کالایی در روند تولید کالا و خدمات از جایگاه ویژه ای نسبت به فرماسیون های ماقبل خود برخوردار گردید. پول روند کمی توسعه و تکامل کیفی روابط و مناسبات نامطلوب گذشته را به عامل برتری و تحقیر و تسخیر در بین انسان ها مبدل ساخت.از زمانی که پول به عنوان وسیله مبادله کالا و خدمات، به ابزار غالب مراودات و معاملات اکتسابات مجازی محیطی تبدیل شد؛ بسیاری از روندهای معمول و مطلوب روابط و مناسبات اجتماعی، در انباز و تراکم انگل وار پول، از زیست جمعی متعامل و متناسب با روند تکامل و تحول جامعه و انسان فاصله گرفت. پول مقوّم و محکّم مالکیت بر ابزار تولید و دارایی های منقول و غیر منقول به نفع ساختار سرمایه، و بر علیه منافع محرومان و زحمتکشان گام برداشته و می دارد.

متاسفانه سیاهکاری های اسلام سیاسی در جهان گلوبال مدرن؛ بسیاری فرصت ها را سوزانده است . کمتر کسی حاضر است نظرات روشنفکران دینی را بشنود. می دانیم در جهان اسلام رنسانسی صورت نگرفته است ولی با وجود این همه وسایل ارتباط جمعی؛ ادعای بی خبری جوامع اسلامی از تحولات اجتماعی جهان غرب و تحقیر روشنفکران دینی آن شاید از روی غرض ورزی باشد. اسلام تافتهٔ جدا بافته از سایر مذاهب تک خدایی نیست. از تاریخ باید آموخت.

آیا حیوانات اندیشه و منطق دارند؟ این پرسش موضوع پژوهشها و گفتگوهاِیِ علمی و فلسفی است. واژۀ منطق از نطق میاید و ریشۀ لاتین آنهم لوگوس معنیِ زبان و گفتار را هم دارد. از آنجا که حیوانات ناطق نیستند پس شاید منطقی ندارند و پاسخ به این پرسش دشوار است. حیواناتِ بسیاری رفتارهائی دارند که نشان از پردازش و شناخت نزدِ آنان است. برخی از آنان از تجاربِ خود می آموزند.

مکتب فرانکفورت مدعی بود که انسان تک بعدی زمان حال، پدیده از خودبیگانگی را پذیرفته و داغان و بیچاره، ناتوان از شناخت محیط اطرافش است. یکی دیگر از موضوعات مورد تحقیق مکتب فرانکفورت، دلایل یهودی ستیزی در غرب بود. هانا آرنت و گولو مان؛ مورخ و فرزند توماس مان، مدعی بودند که در هر انسان غربی، قدری یهودی ستیزی وجود دارد! هورکهایمر در این رابطه پاسخ داده بود که: یهودی ستیزی نوعی بیماری مسری است و مسئول آن افرادی هستند که دچار آن بیماری شده اند.

در ایران ثنویت "یین و یانگ" با تضاد زرتشتی در چرخه شب و روز، نیک و بد، فصول سرد و گرم، ماه ناپیدا و قرص، مونث و مذکر آمیخت. در قالی ایرانی نماد 2ماهی شد. نگاره سگ در برخی حاشیه فرشهای همدان برای مادهای مهرگرا مقدس بود. در مهرابه های میترا سگ و کلاغ نماد پاسدار و پیامآور/ بشارت اند. واژه میترا در فرهنگ باستان و روم، مهر در فارسی معاصر بکار رفته؛ مترادفند.

قرآن سوزی پدیده تازه ای نیست. در طول تاریخ اسلام قرآن سوزی به دلایل دینی و فرهنگی و تاریخی و سیاسی و مبارزه ضدخرافی، انجام شده است. بتازگی سلوان مومیکا مهاجر عراقی روز هشتم تیر ۱۴۰۲ خورشیدی مقابل مسجد اصلی پایتخت سوئد یک نسخه از قرآن را سوزاند. وی برای این کار خود مجوز پلیس را گرفته بود، امری که مطابق قانون اساسی سوئد است. این اقدام واکنش های گوناگون اعتراضی رژیم های کشورهای مسلمان را بوجود آورد. البته اعتراض از مرز دولت ها فراتر رفت و گروهبندی های اجتماعی فناتیک و متعصب و نیروهای سیاسی مذهبی و محافظه کار و بخشی از روشنفکران را به واکنش علیه قرآن سوزی کشاند.

هگل مسیحیت را دین محض میدانست که سنتزی است از همه اشکال دینی پیشین تاریخ بشر. وی میگفت تاریخ جهان میدان سعادت نیست چون تاریخ برای تولید و زحمت و خلاقیت است و نه برای خوشی و سعادت. در نظر هگل اساس هستی، روی متد دیالکتیکی تفکر بنا شده؛ و تفکر یعنی هستی. او مدعی بود که انقلاب فرانسه یک شکست و بن بست" دیالکتیک" بود. نکته مهم فلسفه سیاسی هگل، تز فرد باید مطیع دولت باشد،بود. تصور او این بود که هدف نهایی تاریخ انسان، واقعیت دادن و عملی نمودن به آزادی انسان است. نقش مهم هگل در فلسفه، نظرات سیاسی و تئوری هایش پیرامون جامعه مدرن است. او میگفت: ایده یک آگاهی جامع و کل، نخستین قدم برای وحدت جهان است. وی بعد جدیدی به فلسفه داد؛ یعنی بعدی تاریخی.

تار و پود حیات جمعی انسان ها در کج بنیانی سازوکارهای فکری و آموزه های القایی نامتعارف محیطی، از انسجام و استحکام لازم برای برخورد با موانع و معضلات برخوردار نیست. چرا که انسان ها زیر یوغ بردگی امتیاز و اکتساب، بسیاری از مفاهیم و مضامین گویا و پویای حیات جمعی را در انفراد و تفریق منفعتی و مصلحتی خویش از دایره تعاملات خارج و به ابزاری برای رقابت و رذالت مبدل ساخته اند. دموکراسی و مولفه های آن در محدوده تامین و تضمین منافع طبقاتی متوقف شد؛ و عدالت و برابری در شمولیت قانونی آن از حیّز انتفاع باز ایستاد. آزادی که مقوّم عدالت و برابری است در خشونت های نهادین ساختار طبقاتی نفی و نهی گردید و به ابزار تنظیم و تقویم مناسبات درونی قدرت یا قدرت های حاکم مبدل شده است.

جهل وجنایت دقیقا از رشد دامنه نیاز ها و مطالبات عمومی بر بستر رشد و توسعه دم افرون دامنه دانش و فن و ناتوانی ساختار طبقاتی در پاسخگویی به نیاز ها و مطالبات تغذیه می کند. چرا که جهل دامنه استحصال های انسانی را در بهره گیری از منابع طبیعی و اجتماعی کاهش داده و به رشد بیمارگون ندرت و نایابی الزام و نیاز دامن می زند. روندی که اعتراض و عصیان عمومی را به همراه داشته و زمینه ساز ناامنی های گسترده اجتماعی بوده و جنایات را در لفافه های دروغین مفاهیم ابداعی اجتماعی توسط صاحبان ثروت و قدرت توجیه کرده و به اهرمی برای اختناق و سرکوب محرومان و زحمتکشان مبدل می سازد. جهالت ورزی یعنی دور شدن از واقع گرایی و حقیقت پژوهی که دامنه عوام گرایی را توسعه بخشیده و روند زیست عادت گون و سنتی را استمرار می بخشد.

چرا این مقوله امروز مطرح است؟ زیرا که برای هر تحلیل و برنامه ای، شناخت درست از جامعه ایران الزامی است. زیراکه برای رسیدن به یک درک درست و روشن از شرایط اقتصادی –اجتماعی یک جامعۀ معیّن و بررسی تقابل طبقاتی در آن، به منظور دستیابی به نتایج واقعی ور استین، یعنی تحلیل مشخص از شرایط اقتصادی – اجتماعی مشخص در دوره معین تاریخی ضروری ست و گرنه درک نادرست از ترکیب طبقاتی و فرماسیون مربوطه، منجربه پیامدهای ناگوار شناختی می گردد و سردرگمی در پراتیک اجتماعی – سیاسی را موجب می شود.

گرچه متدهای هگل پویا هستند، سیستم فلسفی وی محافظه کارانه است. هواداران هگل به ۲ گروه: چپ یا هگلی های جوان، و راست یا هگلی های قدیمی تقسیم شدند. گروه دوم با فاصله گرفتن از مقوله دیالکتیک به مواضع کانت رسید. مجموعه نظرات هگل روی برنامه احزاب گوناگون سیاسی قرون ۱۹ و ۲۰ میلادی ازوپا مخصوصا از نظر دین و سیاست اثر گذاشت. هدف هگلی های جوان نابودی دین و دولت بورژوایی بود. آنها مانند راستگرایان اهداف فلسفی صوری و آبستراکت نداشتند، بلکه تاکید آنان روی مقوله دیالکتیک و کمک به رشد سریع بورژوازی رادیکال برای رشد اقتصاد ملی بود. هگلی های جوان سرانجام موجب ظهور مارکس و کیرکگارد و مکتب اگزیستنسیالیسم شدند.