با گذشت زمان و تثبیت شرایط از هیجان ها، پیشداوری ها، گله مندی ها، عیب جویی ها و اتهام زنی های گاهی ناروا در بین نفرات فرقه نسبت به یکدیگر و کشور میزبان اندکی کاسته شد، نفرات با ذوق و با استعداد با استفاده از یگانگی زبانی و فرهنگی آذربایجان با خود به شعر و خلق ادبیات و فعالیت های اجتماعی روی آوردند و در اندک مدتی جایگاه خود را در بین ادیبان و شاعران آذربایجان پیدا کردند و مانند « بالاش آذراوغلو»، « مدینه گلگون »، « حکیمه بلوری »، « اسماعیل جعفرپور سلماسی » و دیگران در شعر سرآیی سرآمد شدند و ده ها تن دیگر در نثر نویسی و روزنامه نگاری خوش درخشیدند و دیگران هم در مراکز صنعتی و کشاورزی جایگاه خود را پیدا کردند.

مهاجرین نیاز شدید و مبرم به سازمانی داشتند که به آنان یاری رساند و نیاز درمانی، اقتصادی و اجتماعی آنان را بر آورده سازد، دیگر آن هیجان ها و پرخاشگری های روز های نخست در بین مهاجرین رو به پایان بود وبا گذشت زمان صبر و شکیبایی جایگزین آن می شد، نفرات فرقه و دیگران به آینده خود فکر می کردند که چگونه خود را ساماندهی کنند و از مزایای جامعه میزبان بهره مند شوند. اتحاد جماهیر شوروی هم بعد از پایان جنگ ویرانگر دوم نیاز به بازسازی خرابی های آن داشت و باید با استفاده از امکانات و منابع داخلی از اقتصاد جنگی گذر کند و رفاه توده های مردم را بالا ببرد، در نتیجه شدیدن به نیرو کار جوان احتیاج و نیاز داشت، نیرو های فرقه که اغلب جوان بودند و استعداد کار داشتند به سرعت جذب کار شدند.

این امر که بخواهیم در درون جنبش کارگری تاکید بر یک بخش از وحدت را چپ بنامیم و تاکید بیشتر بر بخش دیگر وحدت را راست بنامیم تنها ناشی از‌ آن است که معنی چپ و راست را در جنبش کارگری نمی‌دانیم. چپ و راست در جنبش کارگری تنها در برخورد با کل نظام سرمایه‌داری مفهوم دارد و در مساله قومیت‌ها امری دیگر است . در این زمینه، راست‌ها کسانی هستند که هیچ پیوندی با مبارزات واقعی کارگران و زحمتکشان از هیچ نوعش را ندارند و تنها با طرح مسائل عجیب و غریب آب به آسیاب نظام سرمایه‌داری می‌ریزند.

در رابطه با حادثه رانندگی که در نهایت به مرگ پیشه وری انجامید، داستان سرایی و تخیل پردازی های گوناگونی تا کنون ساخته شده و همچنان ادامه دارد، برخی آن را مرگ مرموز، مشکوک، توطئه باقروف، حادثه ساختگی و برنامه مسکو خواندند که می خواستند از سازماندهی مجدد فرقه و فعالیت های نظامی آن پیشگیری کنند ( همراه با مقامات کنسولی ایران در باکو افراد دیگری مانند نصرت اله جهانشاهلو، حمید ملازاده، پرویز همایون پور، سنایی و برخی دیگر این نظر را تقویت کردند که مرگ پیشه وری از پیش طراحی شده بود... )، در حالی که افراد نزدیک به پیشه وری که در خود صحنه حضور داشتند آن را تصادف رانندگی می دانند.

با سرکوب حکومت ملی در آذربایجان، نقشه تهران برای ویرانی و تخلیه آن به اجرا درآمده بود، فرار سرمایه، نخبگان کاری و کارآفرینی، روشنفکران، کنشگران اجتماعی و دیگران یا مجبور به مهاجرت شدند و یا برای حفظ جان خود مهر سکوت بر لب زدند، تهران برای نابودی دمکراسی و آزادی که جوانه های آن مشاهده می شد و با جنبش آذربایجان توان گسترش در گستره کشور را داشت، همه توان فکری و نظامی خود را بکار بست ، تا آن را قبل از شکوفایی نابود سازد، در نتیجه حکومت نظامی خود را در آذربایجان به اجرا در آورد که پیش برد که این سیاست ضربات سخت و سهمگینی به بافت اجتماعی و اقتصاد آذربایجان وارد کرد،...

تخلیه آذربایجان و پراکنده کردن تیرو های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی منطقه به یکی از اهداف اساسی رژیم حاکم بر تهران تبدیل شده بود که برخی به تبعید ناخواسته و برخی دیگر از ترس پیگرد نیرو های نظامی و امنیتی خود به مناطق دیگر مهاجرت می کردند و بیشتر آنها به تهران می رفتند، در این سال ها بود که حاشیه تهران به سرعت گسترش یافت، مناطقی مانند یافت آباد، ترک آباد، مفت آباد، یاخشی آباد و بعد ها نازی آباد و جوادیه مملو از این مهاجرین آذربایجان بودند، البته برخی هم با سرمایه به تهران نقل مکان کردند که در سال های بعد به سرمایه خود افزودند و در تجارت و صنعت جایگاه مهمی بدست آوردند، در این میان تعدادی هم بصورت پنهانی و مخفیانه به تهران آمدند تا خود را از گزند دژخیمان رژیم دور نگهدارند.

به باور بسیاری از محققان و کار‌شناسان و بر اساس تبیین یونسکو، بارزترین مولفه فرهنگی و هویت جمعی هر قوم و ملتی، زبان آن می باشد. اهمیت آموزش و تدریس به زبان مادری از منظر "حقوق بشر" نه تنها بمثابه یک حق قانونی, طبیعی و مسلم انسان، بلکه بعنوان اساسی ترین وسیله ارتباط انسان و موثرترین واسطه کـُنش و واکـُنش او با محیط خویش می باشد. ترقی و پیشرفت انسانها و جوامع آنها ارتباط کاملا ً مستقیم با توانایی آنها در تحصیل دانش و آموختن علم از گهواره تا گور دارد.

با ورود ارتش به آذربایجان و جشن کتابسوزان جنوساید فرهنگی در آن به خشن ترین روش صورت گرفت، جنوساید فرهنگی به نژاد، ملیت، قوم و مذهب کاری ندارد، هدف آن نابودی فرهنگی و هویتی است که گاهی به صورت فیزیکی و نابودی کلی صورت می گیرد تا آثاری از مراکز فرهنگی و هنری ( کتابخانه، آرشیو، موزه، فرهنگستان، مراکز هنری و... ) باقی نماند، در آذربایجان با همه کشتار، تبعید و مهاجرت، نابودی فیزیکی مردم امکان پذیر نبود در نتیجه جنوساید فرهنگی طولانی مدت به اجرا در آمد تا جائیکه برخی به این باور رسیدند که زبان تورکی تحمیلی و قابلیت و توانایی لازم و کافی را ندارد ...

تنوع ملی در ایران، ثروتی سراسری برای کشور است. این تنوع، برای ایران موقعیت ویژه ژئو پلیتیک و ژئواکونومیک دربردارد که می تواند قویاً به سود صلح، رشد و همبستگی در جغرافیای این منطقه بزرگ باشد که شامل خاورمیانه، آسیای جنوب غربی و میانه و کشورهای دو سوی جبال قفقاز و پیرامونی دریای خزر و ساحلی آب‌های جنوبی کشور است. هم تباری‌های اتنیکی در دو سوی مرزهای کشور ما، فرصت مهمی است چه برای رشد اقتصادی و شکوفایی فرهنگی این اتنیک‌ها، و چه برای ایران و کل این منطقه کلان. جای تاسف دارد که طی بازه زمانی ناظر بر اجرای تز "یک ملت – یک دولت – یک زبان" در ایران، این شانس و ثروت بزرگ تاریخی و جغرافیایی، خطر و تهدیدی دایمی فهم و القاء شده است! لازم است بر چنین شبهه‌ای که هم تبعیض است و هم فرصت سوزی، نقطه پایان نهاد. برقراری رفت و آمد آزاد مردمان دو سوی مرز و آزادی مراودات اقتصادی و فرهنگی هم‌تباران و هم‌زبانان، شرط پیشرفت در این راستاست.

طرح حمله به تبریز با احتیاط و دقت فراوان در اتاق فکر فرماندهان در تهران ریخته شده بود، هرچند تاکتیک، عملکرد و شیوه کار در همه مناطق آذربایجان یکسان بود، به این ترتیب که نخست افراد وابسته به مرکز و یا خوانین محلی را که از ماه ها پیش سازماندهی کرده بودند، وارد شهر کرده ، آشوب و اغتشاش راه می انداختند تا ارازل و اوباش را که در دوران حکومت ملی از صحنه خارج شده بودند با خود همراه سازند. سپس حمله به مراکز فرهنگی، کلوب های فرقه و اتحادیه هنرمندان و غیره شروع می شد.

در توصیف عمده ویژگی‌های جنبش ملی کرد باید گفت این جنبش میان همه حرکات مبارزاتی علیه تبعیض ملی در کشور، مستمرترین، پیگیرترین، فراگیرترین، متحزب ترین، و نیز در رابطه با مناسبات فرامرزی، تاثیرگذارترین و تاثیربردارترین‌های آنهاست. این مشخصات جملگی دیرپا همچنان پابرجا هستند‌ و طی چهار دهه اخیر چیزی از عاملیت جدی آنان کاسته نشده است. در این میان اما تحولات ژئو پولیتیک صورت گرفته در منطقه پیرامون "مسئله کرد"، جایگاه و نفوذ آن را در جنبش ملی کردستان ایران بالاتر برده و بر مشی احزاب ملی کرد ایرانی تاثیر جدی گذاشته است.

با آنکه عرب‌های کشورمان در صد سال گذشته مسیر درآمیختگی ایرانی را پیموده‌اند اما تمایز جدی با بقیه هموطن‌ها هم در آنان عمل می‌کند. آنها قویاً از حس تبعیض ملی نسبت به خود رنج‌ می‌برند. علیرغم بافت عشیره‌ای‌ هنوز تا حدی باقی میان عرب‌ها، می‌توان شکل‌گیری نوعی از انسجام هویتی ملی را در آنان دید که مشخصاً هم در زبان، فرهنگ و فولکلور، تاریخ و نحوه پوشش بازتاب دارد. از نگاه تاریخ معاصر نیز، عرب‌های ایران در مقایسه با هر بخش دیگر ایران از نزدیک‌ترین خاطره خودحکومتی برخوردارند. از مرگ شیخ خزعل فرزند شیخ جابر بنی کعب والی – حاکم قدرتمند این منطقه صد سال هم نمی‌گذرد. او با آنکه نتوانست تمکین همه قبایل و عشایرعرب نسبت به خود را تامین کند، اما نزدیک به سه دهه و عمدتاً هم بر مناطق جنوبی عرب نشین خوزستان حکم ‌راند و بده و بستان‌هایی سطح بالا چه با دولت انگلیس و چه دولت قاجار پیش برد.

حمله به آذربایجان حمله به دژ آزادی بود که از سال های نخستین دهه بیست جوانه زده بود.آنان نشانه های خونین خود را در تاریخ آذربایجان به یادگار گذاشتند که هرگز پاک نخواهد شد. با اینکه پیشه وری با ترک مقاومت و تسلیم به ارتش متجاوز مرکز مخالف بود، سلام اله جاوید و حاج علی شبستری موافق با تسلیم و ترک مقاومت در برابر ارتش مرکز بودند، در نتیجه پیشه وری مجبور شد از رهبری فرقه کناره گیری کند که « محمد بی ریا » جایگزین ایشان شد.

ترکمن صحرا و موقعیت مطالبه خواهی ملی در اکنون آن
٤.١) ترکمن صحرا در بازه زمانی ٥٨- ١٣٥٧ با آفرینش جنبش "خلق ترکمن"، بالاترین سطح برآمد سیاسی معاصر خود را تجربه کرد. جنبشی که در مسیر صد ساله اخیر ترکمن‌های ایران، چه از زاویه ملی‌گرایی و چه ناظر بر مطالبات دهقانی نقطه عطفی بی بدیل بود. این حرکت بخاطر برخورداری از خصلت اجتماعی و فراگیر بودن توانست حتی‌ بر سیر و مسیر پسا خود نیز تاثیری جدی بر جای نهد. این جنبش توفنده اما در شکل سازمانی خود بیش از یکسال دوام نیاورد و سریعاً به ویژه در وجه مربوط به بروز هویت ملی ترکمنی‌اش‌ مورد یورش حکومت اسلامی قرار گرفت و‌ به تندی پس رانده شد.

مذاکرات قوام با مقامات شوروی پیرامون آذربایجان به دفعات در مسکو ادامه یافت، مقامات شوروی موضوع آذربایجان را امر داخلی ایران می دانستند ولی خواستار اصلاحات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بودند که در آن انجمن های ایالتی و ولایتی تعیین کننده باشد، ولی مقامات ایران زبان ترکی را محلی و فرهنگ و ادبیات آنجا را از قدیم فارسی می پنداشتند ولی اصلاحات اجتماعی و قانون انجمن های ایالتی و ولایتی را قابل اجرا می دانستند، البته در پنهان با هرگونه اصلاحی مخالف بودند.

در شرایط برآمدهای نخستین خیز ملی در بلوچستان بود که جمهوری اسلامی تازه تاسیس به مقابله سریع با حرکاتی برخاست که درونمایه ترقیخواهی داشتند. دلیل این مقابله نیز احساس خطر نسبت به سرعت گیری نهضت ملی بلوچستان پاکستان در دهه هشتاد میلادی برای گذر از سطح خودمختاری به چیزی فراتر از آن و تاثیرات این نهضت در بلوچستان ایران بود. برآمدهای ملی‌گرایانه‌ای که مورد توجه ویژه اتحاد شوروی قرار داشت و علاقه حکومت چپ تازه پا در افغانستان درگیر با اسلام آباد و رنجور از خصومت‌های جمهوری اسلامی را برانگیخته بود. بدینسان، بازی با کارت بلوچ همچون ابزاری در زمینه رقابت‌های چندین دولت در منطقه سرعت گرفت.

اگر از این تعارف دیرینه که آذربایجان را "سر ایران" توصیف می‌کند بگذریم، در پیوستگی این خطه تاریخی – جغرافیایی از جمیع جهات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با کل ایران کمترین تردید جایز نیست. هم‌آمیزی درجه بالای اقتصاد آذربایجان‌ با چرخه تولید و بازار سراسری، شیعی مذهب بودن آن، داشتن جایگاه خاص به عنوان قطبی پیشرو در ایران معاصر، نقش برجسته‌ای که در جنبش روشنگری، آزادیخواهی و مدرنیته کشور ایفاء کرده، و سرانجام ناشی از حضور قابل توجه آن در انواع سازه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کشورحتی علیرغم پاره‌ای تضعیف موقعیت‌ها در چند دهه اخیر، آذربایجان را در موقعیت خاصی از یگانگی با بقیه کشور نشانده است.

وجود "مسئله ملی" در کشور ما یک واقعیت است و اصل موضوع در این رابطه، اجحاف ملی علیه گروه‌های اتنیکی غیر فارس، تداوم مبارزات این زیر تبعیض‌ها در راه احقاق حقوق ملی خود‌‌ و پاسخ سرکوبگرانه نظام تبعیض بنیاد جمهوری اسلامی به هر مطالبه ملی آنهاست. آگاهی به "تبعیض ملی" که در بخش پایانی این جمع‌بست خواهیم گفت در مقایسه با ترم "ستم ملی" بیشتر و بهتر بازتاب دهنده ویژگی‌های "مسئله ملی" در ایران است، حرکات اعتراضی متنوع و متمادی در مناطقی از کشور پدید آورده و منجر به جلب نیروهای تازه‌نفس با گرایش‌های متفاوت به این "مسئله" شده است. سوگیری‌های نظری، برنامه‌ای و سیاسی مرتبط با "مسئله ملی" در سپهر سیاسی کشور، مداوماً در حال بازتولیدند.

با انتشار بیانیه ۱۲ شهریور ( مراجعتنامه ) که سند راهبردی فرقه بود زمینه حکومت ملی آذربایجان فراهم آمد، پیشه وری در اولین شماره روزنامه « آذربایجان » نوشت: فرقه فعالیت خود را آغاز کرد، بیانیه ۱۲ شهریور مورد با استقبال گرم و گسترده مردم روبرو شد، آنان با ابراز احساسات باز شدن راه بسوی سعادت و آزادی را حس کردند و در مقاله دیگری با عنوان « حرف آخر ما بر سر دو راهی » نوشت: ما با تمام توان خود برای حفظ دمکراسی و آزادی سوگند خورده ایم... آذربایجان توان اداره کردن خود را دارد... حکومت تهران باید بفهمد که بر سر دو راهی قرار گرفته و آذربایجان راه خود را انتخاب کرده است،به آزادی و دمکراسی و اصول آن وفادار خواهد ماند.

سرمای شدید و گاهی استخوان سوز در روز های پایانی پائیر که بیشتر خود را در بلندی های آذربایجان نشان می دهد یاد آور قیام بزرگ مردم در ۲۱ آذر است که در آن آذربایجان یک پارچه به پا خواست تا مبارزه خود را برای آزادی و رهایی از ستم، غارت، ارتجاع و خائنین به میهن و مردم به پیش ببرد و مسیر پیشرفت و ترقی که از سوی استبداد و ارتجاع مسدود شده بود، صاف و هموار سازد، در این راستا فرقه دمکرات آذربایجان که خود را وارث جنبش های پیشین در آذربایجان می دانست از سوی روشنفکران، هنرمندان، نویسندگان، ملی گرایان ترک آذربایجان و... تشکیل شد، البته زمینه تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان از سال ها پیش با مشروطه خواهی، جنبش خیابانی و تحرک های گوناگون اجتماعی آماده شده بود

اخیرا در چند مورد درنوشته ها و بحث های سیاسی، شاهد تکراردو اظهارنظر قدیمی درباره هموطنان آذربایجانی بوده ام : 1 – آذربایجانی ها خودشان ترک نیستند، زبانشان ترکی است . ترک های اصلی زرد پوست بوده اند و زبانشان درگذشته به آذربایجانی های غیر زرد پوست منتقل شده است 2 – زبان مردم آذربایجان اصلا ترکی نیست، بلکه لهجه ای اززبان فارسی است . دلیل آن هم وجود واژه ها وبرخی حروف عطف واضافه فارسی درآن است .

اما اندوه جگرسوز این جان دادن ها همزمانی آن با ماه محرم است که مسئولین و هموطنان شیعه و مرکز نشین در این ایام عزای عاشورایی برای حسین و یارانش ضجه و ناله می کنند که عبیدالله بن زیاد آب را بر آنها بست و تشنه لب به شهادت رساند. این روزها همزمان با کشته شدن این کودکان به دلیل بی آبی, مداحان در سراسر کشور با مویه و زاری سوزناک شیون سر می دهند: "ای تشنه لب عشق زینب, ای بی کفن ". یکی از فعالان رسانه ای بلوچ می نویسد چه تصادم تاریخی تلخی؟ زیرا در اول ماه محرم زینب غلامی‌پور، دختر تشنه لب ۸ ساله اهل روستای جکیگور راسک در داخل گودالچه افتاد و جان داد. امروز صبح نیز دو کودک در روستای شیخان کرگ شهرستان دشتیاری جان دادند.

کیتابین باش سؤزونون باشلیغیندا، م.ع. معجزده ن بوشعر گتیریلیب:« اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم اده ن دیلده / گزه ربیر ارمغان تک دفترین، بیل، چین وتاتاری»
تاج احمدی بوکیتابی اوخویانلارا خطاب یازیرکی بو کیتاب بیر تاریخ کیتابی دگیل وبیر منوقرافی دا دییل والبته خاطیرات کیتابی دا دگیل. یازار یاشادیغی شهری و دورانی وشهرین باشینا گلن ایشلرین بیر پاراسینی گوردویوکیمی،

فاصله بسیاز از این شهرها از جمله جالق تا مرز پاکستان شش کیلومتر بیشتر نیست؟ از این عالمان دین باید پرسید شما چطور صدای سیاه پوستان در آمریکا را می شنوید, اما صدای ضجه و فریاد زنان و کودکان و دانشجویان بلوچ را که طی هفته اخیر توسط ارتش خونریز پاکستان و سازمان مخوف اطلاعاتی آن یعنی آی اس آی به خاک و خون کشیده شده اند, نمی شنوید؟ اگرچه بسیاری از شماها در مدارس دینی پاکستان آموزش دیده اید, مدارسی که با بودجه سلفی ها و مذهبیون افراطی اداره و توسط ارتش پاکستان حمایت می شوند.

تئاتر حرفه‌ای در ترکمنستان تنها پس از انقلاب اکتبر پدید آمد. در دوران شوروی در این جمهوری پنج تئاتر ترکمنی و یک تئاتر روسی فعالیت می‌کردند. پیشرفت و تکامل آن‌ها ارتباط تنگاتنگی با هنر ملی و فعالیت‌های هنری آماتوری داشت. پنجم ژوئن سال 1926 نخستین مرکز تئاتر ملی زیر نظر کمیساریای ملی معارف (فرهنگ) ترکمنستان شوروی بنیان‌گذاری شد. پانزده جوان ترکمن از گروه‌های تئاتر آماتور دانشکده‌ی کارگری، دانشکده‌ی فنی و مدرسه‌ی حزبی با این مرکز همکاری داشتند. دوم نوامبر سال 1926 داستان «زهره و طاهر» اثر ملا نفس و پس از آن نمایشنامه‌های تبلیغی «جنگل خونین» اثر آ. قوشوتوف، « بدون مهریه» اثر آ.

»  فولکلور، ادبیات، موسیقی و تئاتر ترکمن‌‌ها «بخش دوم»
»  فولکلور، ادبیات، موسیقی و تئاتر ترکمن‌‌ها «بخش نخست»
»  رزم پیگیر « فرقه دمکرات آذربایجان » در دهه هشتم خود همچنان ادامه دارد ( بخش سوم )
»  شمشیر داموکلس بیدادگاه های رژیم‌ جمهوری اسلامی بر بالای سر فعالین ملی آذربایجان
»  مبارزه زنان آذربایجان در بزرگداشت ۸ مارس همچنان ادامه دارد
»  آیا همزمانی سفر اخیر نخست وزیر ارمنستان به ایران با سالگرد قتلعام مردم خوجالی امری تصادفی بود؟...
»  فریدون ابراهیمی چهره ای ماندگار در تاریخ آذربایجان
»  مسألۀ مّلی به‌طور کلّی و وضعیّتِ آن در ایران به‌طورِ خاص
»  تراكتور سازى و ناسيوناليسم تُركى
»  سربازان گمنام امام زمان و جنبش ملی دموکراتیک آذربایجان
»  پیشگفتارِ کتابِ آثار معماری ترکمنستان
»  بحث ملی نیازمند زبان ملی است! بحث چیست و سیر آن کدام؟
»  در ارتباط با روز جهانی زبان مادری
»  یاد فدائیان خلق، رهبران خلق ترکمن توماج، مختوم، واحدی و جرجانی گرامی باد!
»  پاسخ به پرسشی که پاسخ نگرفت!
»  ساختار و ترکیب ملت ترکمن
»  «مسئله کرد» در اکنونˏ خود
»  درباره تبارشناسی ترکمن، اثر ابوالغازی خان خیوه
»  اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها بر پایه داده‌های ابوریحان بیرونی
»  الهه غیز- بی بی، کیش خدای زن ترکمنهای باستا‌ن و میراث ما‌درسالارانه تمدن مرو باستا‌ن
»  بلوچستان در آینه سالی که گذشت
»  مردم آذربایجان، این بار گرفتار در تبعیض مالیاتی
»  تانگری‌گرايی جهان بينی دينی ترکان باستان
»  بار دیگر سخنی پیرامون روز جهانی زبان مادری
»  نگاهی گذرا به جنبش ۲۱ آذر