منطق، دانشِ درست اندیشی است.
میتوان از خود پرسید: آیا این دانش آفریدۀ ذهن انسان است؟ یا وی در طولِ تاریخ زندگیِ خود به آن پی برده و آن را در پس واقعیِتها در یافته است؟
یک پاسخ آن است که منطق آفریدۀ انسان نیست و سامانه‌ای برای گواه آوری و استدلال است که قرنها‌ست بر پاست. منطق مطالعۀ پایه‌هایِ نتیجه گیریِ صحیح است که در زمینه هایِ گوناگونِ علمی کاربرد دارد.
منطق کاوان، این دانش را گسترده کرده وآن را درطولِ زمان دقیق ساخته‌اند. آنها انواعِ گواه آوری را شناسائی کرده و قوانینی را برایِ تشخیصِ درست بودنِ آن برشمرده‌اند. همچنین راه‌هایِ نوی برایِ درست اندیشیدن یا گره گشائی از معمّا ها و حلِّ مسائل پیشنهاد کرده اند.
از این رو میتوان گفت که انسان هم منطق را ساخته و هم اصولی را که پایۀ آن بوده دریافته و کشف کرده است.
جا دارد که از ارسطو که شاید بنیان گذار منطق باشد نقلِ قول کنیم:
"منطق مطالعۀ اصولِ استدلالِ صحیح است."
ارسطو بر این باور بود که منطق آفریدنی نیست بلکه باید آن را کشف کرد. وی میگفت اصولِ منطق همان اصولی هستند که جهان براساس آنها میچرخد.
سرچشمۀ منطق و پیوندش با دانش انسان و جهانِ بیرونی موردِ بحث فیلسوفان است. خردورزان دیدگاه‌های گوناگونی دارند که بطور عمده عبارتند از :
-منطق آفریدۀ انسان است. وسیله‌ای است برای فهمیدنِ دنیایِ پیرامون و گواه‌آوری. بر پایۀ این دیدگاه انسان نظام های گوناگون درست اندیشی و پایه‌هایِ آن را برایِ دستیابی به اندیشه و گفتمانی عاری از ناسازگاری و تناقض آفریده است.
-منطق توسطِ انسان کشف شده است. انسان منطق و قوانینِ آن را از ورایِ پدیده ها و مشاهدۀ آنچه در جهانِ پیرامون میگذرد دریافته است. بنا بر این دیدگاه، ساختار و پویشِ جهان بر منطق استوار است. منطقی که در طولِ تاریخ بدان پی برد‌ه‌ایم. این منطق به انسان و ذهنش بستگی ندارد.
از نو آوریها در منطق میتوان از نمودارِ منطقی ون و همچنین از منطقِ سه گانه سخن گفت.
نمودارِ منطقیِ ون
جان ون (١) ریاضیدانِ انگلیسی در سال ۱۸۸۱ میلادی پیشنهاد کرد که برایِ نشان دادن مجموعه‌ها از دایره استفاده شود. دو مجموعه با دو دایره نشان داده میشوند که یکدیگر را قطع میکنند. اگر چیزهائی در هردو مجموعه باشند مقطعِ مشترکِ دو دایره پر خواهد بود. یا هاشور خواهد خورد. یا به زبان امروز دو مجموعه همپوشانی دارند.
در غیرِ اینصورت محلِّ تلاقی دو دایره خالی خواهد بود:
برایِ مثال در زیر، دایرۀ آبی مجموعۀ پستاندارن است و دایرۀ سبز مجموعۀ گربه‌ها. پس گزارۀ "گربه‌ها گروهی از پستانداران اند." را میتوان به صورتِ زیر نشان داد:
منطقِ سه گانه:
منطقِ ارسطوئی برایِ هر گزاره فقط یکی از دو ارزش ِ درست یا نادرست را میشناسد. گزارۀ "هم اکنون باران میبارد." دو حالت بیشتر ندارد. یا درست است . اصطلاحاً گفته میشود صادق است. یا درست نبوده و کذب است.
در منطق سه گانه یک گزاره میتواند سه ارزش یا حالتِ: درست، نادرست، و یا نامعلوم را کسب کند. مثلاً گزارۀ "خارج از منظومۀ شمسی حیات وجود ندارد." تا لحظۀ نوشتن این سطور نامعلوم است. نه درست و نه نادرست. منطقِ سه ارزشی میتواند بدینترتیب گزاره‌هایِ بیشتری را موردِ بررسی قرار دهد.
بنیان گزار منطقِ سه گانه جان لوکاسیویز (٢) منطق‌دان و فیلسوف لهستانی است.
منطق یافته یا آفریده هرچه که باشد وسیله‌ای است که گسترۀ آن تنها در ذهن و افکارِ انسان است و با آگاهی کنونی ما تنها توسطِ وی بکار گرفته میشود.
آیا رایانه فکر میکند و منطق دارد؟ نه. رایانه برنامه‌ای را که توسطِ اندیشۀ انسانی نوشته شده است اجرا میکند. منطق بکار گرفته شده در این برنامه، منطقِ فردِ نویسندۀ برنامه است و رایانه از آن پیروی میکند. برنامه‌های کامپیوتری فرا آوردِ درست اندیشی انسان است و از نظامهایِ منطقیِ برپاشده در خردِ انسانی مایه میگیرد.
رایانه براساسِ روشها و دستورکارهایِ برنامه نویس کار میکند. رایانه دستورها را پی میگیرد تا وظائف مشخّصی را به انجام رساند. کارآمدیِ رایانه محدود به برنامه‌هایِ ثبت شده یا مدلهایِ هوش مصنوعی بکار گرفته در آن است. رایانه فاقد احساس وتجربۀ فردیست و قادر به دریافت و برداشت از داده ها، فراتر از آنچه در برنامه گنجانده شده نمی باشد.
آیا حیوانات اندیشه و منطق دارند؟ این پرسش موضوع پژوهشها و گفتگوهاِیِ علمی و فلسفی است. واژۀ منطق از نطق میاید و ریشۀ لاتین آنهم لوگوس معنیِ زبان و گفتار را هم دارد. از آنجا که حیوانات ناطق نیستند پس شاید منطقی ندارند و پاسخ به این پرسش دشوار است. حیواناتِ بسیاری رفتارهائی دارند که نشان از پردازش و شناخت نزدِ آنان است. برخی از آنان از تجاربِ خود می آموزند.
مشخّص کردنِ درجۀ خود آگاهی در انسان، که لازمۀ اندیشیدن است، کاری ساده نیست . کاری که در موردِ حیوانات به مراتب دشوار تر است. پس پی بردن به امکانِ فکرکردن در حیوانات آسان نیست. هرچند که ممکن است آنها گونه‌ای از روندِ شناخت متناسب با نیاز هایِ خود داشته باشند.
از دریافتِ نظراتِ شما خوشحال خواهم شد.
homaeeomid@yahoo.fr
_____________________
1-John Venn (1834-1923)
2-Jan Łukasiewicz (1878_1956)
