تنوع ملی در ایران، ثروتی سراسری برای کشور است. این تنوع، برای ایران موقعیت ویژه ژئو پلیتیک و ژئواکونومیک دربردارد که می تواند قویاً به سود صلح، رشد و همبستگی در جغرافیای این منطقه بزرگ باشد که شامل خاورمیانه، آسیای جنوب غربی و میانه و کشورهای دو سوی جبال قفقاز و پیرامونی دریای خزر و ساحلی آب‌های جنوبی کشور است. هم تباری‌های اتنیکی در دو سوی مرزهای کشور ما، فرصت مهمی است چه برای رشد اقتصادی و شکوفایی فرهنگی این اتنیک‌ها، و چه برای ایران و کل این منطقه کلان. جای تاسف دارد که طی بازه زمانی ناظر بر اجرای تز "یک ملت – یک دولت – یک زبان" در ایران، این شانس و ثروت بزرگ تاریخی و جغرافیایی، خطر و تهدیدی دایمی فهم و القاء شده است! لازم است بر چنین شبهه‌ای که هم تبعیض است و هم فرصت سوزی، نقطه پایان نهاد. برقراری رفت و آمد آزاد مردمان دو سوی مرز و آزادی مراودات اقتصادی و فرهنگی هم‌تباران و هم‌زبانان، شرط پیشرفت در این راستاست.

طرح حمله به تبریز با احتیاط و دقت فراوان در اتاق فکر فرماندهان در تهران ریخته شده بود، هرچند تاکتیک، عملکرد و شیوه کار در همه مناطق آذربایجان یکسان بود، به این ترتیب که نخست افراد وابسته به مرکز و یا خوانین محلی را که از ماه ها پیش سازماندهی کرده بودند، وارد شهر کرده ، آشوب و اغتشاش راه می انداختند تا ارازل و اوباش را که در دوران حکومت ملی از صحنه خارج شده بودند با خود همراه سازند. سپس حمله به مراکز فرهنگی، کلوب های فرقه و اتحادیه هنرمندان و غیره شروع می شد.

در توصیف عمده ویژگی‌های جنبش ملی کرد باید گفت این جنبش میان همه حرکات مبارزاتی علیه تبعیض ملی در کشور، مستمرترین، پیگیرترین، فراگیرترین، متحزب ترین، و نیز در رابطه با مناسبات فرامرزی، تاثیرگذارترین و تاثیربردارترین‌های آنهاست. این مشخصات جملگی دیرپا همچنان پابرجا هستند‌ و طی چهار دهه اخیر چیزی از عاملیت جدی آنان کاسته نشده است. در این میان اما تحولات ژئو پولیتیک صورت گرفته در منطقه پیرامون "مسئله کرد"، جایگاه و نفوذ آن را در جنبش ملی کردستان ایران بالاتر برده و بر مشی احزاب ملی کرد ایرانی تاثیر جدی گذاشته است.

با آنکه عرب‌های کشورمان در صد سال گذشته مسیر درآمیختگی ایرانی را پیموده‌اند اما تمایز جدی با بقیه هموطن‌ها هم در آنان عمل می‌کند. آنها قویاً از حس تبعیض ملی نسبت به خود رنج‌ می‌برند. علیرغم بافت عشیره‌ای‌ هنوز تا حدی باقی میان عرب‌ها، می‌توان شکل‌گیری نوعی از انسجام هویتی ملی را در آنان دید که مشخصاً هم در زبان، فرهنگ و فولکلور، تاریخ و نحوه پوشش بازتاب دارد. از نگاه تاریخ معاصر نیز، عرب‌های ایران در مقایسه با هر بخش دیگر ایران از نزدیک‌ترین خاطره خودحکومتی برخوردارند. از مرگ شیخ خزعل فرزند شیخ جابر بنی کعب والی – حاکم قدرتمند این منطقه صد سال هم نمی‌گذرد. او با آنکه نتوانست تمکین همه قبایل و عشایرعرب نسبت به خود را تامین کند، اما نزدیک به سه دهه و عمدتاً هم بر مناطق جنوبی عرب نشین خوزستان حکم ‌راند و بده و بستان‌هایی سطح بالا چه با دولت انگلیس و چه دولت قاجار پیش برد.

حمله به آذربایجان حمله به دژ آزادی بود که از سال های نخستین دهه بیست جوانه زده بود.آنان نشانه های خونین خود را در تاریخ آذربایجان به یادگار گذاشتند که هرگز پاک نخواهد شد. با اینکه پیشه وری با ترک مقاومت و تسلیم به ارتش متجاوز مرکز مخالف بود، سلام اله جاوید و حاج علی شبستری موافق با تسلیم و ترک مقاومت در برابر ارتش مرکز بودند، در نتیجه پیشه وری مجبور شد از رهبری فرقه کناره گیری کند که « محمد بی ریا » جایگزین ایشان شد.