نقدی بر داستان مسخ نوشته فرانتس کافکا،
ترجمه صادق هدایت

بی شک شهرت فرانتس کافکا در ایران مدیون صادق هدایت است.نام هدایت به عنوان مترجم ، کافی است تا کششی برای خواندن نوشته های وی برانگیزد.

داستان مسخ از مشهورترین آثاری است که توسط هدایت و دوست دیرینه اش، حسن قائمیان به فارسی برگردانده شده‌است. شهرت هدایت تا بدان حد فراگیر است که حتی نام قائمیان به محاق فراموشی می‌رود و کمتر کسی با وجود این‌که صراحتا در مقدمه کتاب ذکر شده این اثر توسط این دو نفر ترجمه شده‌است به این موضوع توجه می‌نماید.اکثر اشخاص صادق هدایت را به تنهایی مترجم این اثر می‌دانند.

داستان مسخ در سال ۱۳۲۹ یعنی یکسال قبل از خودکشی صادق هدایت به فارسی برگردانده شده است.

شخصیت اصلی داستان گره‌گوار نام دارد که با کار و تلاش خود در تجارتخانه‌ای هزینه زندگی پدر، مادر و خواهرش را تامین می کند. داستان از آنجایی آغاز می‌شود که گره‌گوار طبق روال همیشه می خواهد سرکار خود برود که بدون هیچ زمینه و سابقهً قبلی به ناگاه خویشتن را بیمار می‌یابد!

احساس بیماری و تلقین این احساس وی را دچار تنبلی بی‌حدی می‌کند تا جایی که وی واقعا خود را مریض می‌پندارد و زمین‌گیر می‌شود. این فساد چنان در وجود او ریشه می‌دواند که خوی انسانی در او بالکل زائل می‌شود تا جایی که وی خویشتن را حشره می‌پندارد. افراد خانواده وی را طرد می‌کنند. گره گوار در اتاقی دربسته در حالتی نیمه جنون زندگی انگلی پیشه می‌کند. و با پرخوری سیری‌ناپدیر و رفتارهای غیر طبیعی‌اش نفرت اعضای خانواده را بر می‌انگیزد.

در داستان مسخ، گره‌گوار نماد توهین به شخصیت‌ و شعور انسان است. انسانی که آفرینشگر، خلاق و تلاشگر است در این داستان از هر حیث به سخره گرفته می‌شود. چرا که گره‌گوار برداشتی از مفهوم انسان و انسانیت ندارد. پرسشی در این جا مطرح می شود : آیا هدایت که یک‌سال قبل از خودکشی‌اش مبادرت به ترجمه این اثر نموده است در اواخر زندگی خود واقعا در باب مفهوم انسان و نقش وی در جامعه به این باور رسیده بود؟!

با در نظر گرفتن این‌که هدایت در زندگی کوتاه ولی پرثمر خویش چنان اثرهای ماندگاری در عرصه‌ی ادبیات داستانی میهنمان آفریده‌است که به حق می شود اورا پیشتاز داستان نویسی واقع گرایی بعد از انقلاب مشروطیت در ایران دانست. این پرسش که خودکشی وی حاصل یک تصمیم آنی بوده است، یا اینکه وی در دو سه سال آخر عمر خود از زندگی و پیشرفت جامعه و نقش انسان در آن چنان ناامید شده بود که به ترجمه داستان کم مایه ای چون مسخ می پردازد . کشش ، علاقه و احترام خاصی به کافکا پیدا می کند وحتی می توان گفت شیفته او می شود، برای همین این پرسش، اهمیت فراوانی می‌یابد. نگارنده مایل است این پرسش را با خوانندگان در میان نهد که خالق آثار بی نظیری چون حاجی آقا، قصه آفرینش و علویه خانم با چه انگیزه ای گره‌گوار را که در روند زندگی عاری از هر نوع خصلت انسانی می شود به ما معرفی می کند؟ در این مورد می توان بحث را با تاملی برآخرین نوشته هدایت با عنوان «پیام کافکا» پی گرفت . هدایت در پیام کافکا مطالبی را مطرح می‌کند که نشان می دهد وی دچار روحیه متعارض و متناقضی با گرایشات نهیلیستی شده است. موضوع را اندکی بشکافیم.

پیام کافکا که در ۵۷ صفحه توسط انتشارات مجید منتشر شده است‌، تحلیلی است که صادق هدایت از کافکا و زندگی و آثار او نموده است. هدایت در این نوشته آشکارا به تمجید و ستایش کافکا پرداخته است. کافکا در سن ۴۱ سالگی در اثر بیماری سل گلو در گذشت. وی در زندگی خویش به تمامی معنا دچار ناامیدی و یاس بود. و کل نوشته‌هایش در سایه این ناامیدی و ناکامی به رشته تحریر در آمده است. و به نحوی توصیف در‌ماندگی خویش از زندگی است. موردی که هدایت هم در بخشی از پیام کافکا به آن اذعان دارد. بدرستی می نویسد‌: «شخص و اثرش جدایی ناپذیر است». با در نظر داشت این مطلب که هدایت می گوید‌: همه قهرمانان آثار کافکا افرادی خرد شده هستند و کافکا آرزوی نابودی کامل شخصیت خود را داشته‌است و از سوی دیگر می گوید‌: کافکا مظهر آدم جنگجویی است. نمی‌رساند که هدایت در وصف کافکا دچار تناقضی شده‌است که سراسر زندگی کافکا با آن عجین بود؟.

در دهه بیست همه‌ی نشست و برخاست هدایت با پیشروان ادب و فرهنگ زمانه خود نظیر زنده یاد عبدالحسین نوشین بود. و در همان ایام نوشته‌های ارزشمندی به قلم وی چاپ و منتشر شد. بعد از حادثه تیراندازی به محمد رضا شاه در بهمن سال ۱۳۲۷ که پی آمد آن بسته شدن فضای کشور شد، این وضعیت تاثیر منفی عمیقی بر روح و روان بغایت حساس هدایت نهاد. و وی را از امید به هر نوع تحول در کشور مایوس ساخت. همین تاثیر را می‌توان سبب شیفتگی وی به کافکا دانست‌. کافکایی که معتقد بود: انسان ناگزیر است پایان فرمان‌روایی خود را به عنوان شخصیت انسانی به رسمیت بشناسد. هدایت در سرانجام زندگی خود به بن بست رسیده بود ... و پایان غم انگیز زندگی اش در پاریس که مرگی خود خواسته‌است، ریشه در همین افکار یا «دگردیسی» داشته است .