سفرنامه حاج سیاح، زمینه‌ساز گفتمان روشنگری و مشروطه‌خواهی در ایران
در میانهٔ قرن نوزدهم، سفرنامه‌نویسی در ایران دچار تحولی بنیادین شد. دیگر هدف صرفاً روایت عجایب و غرایب سرزمین‌های دور نبود، بلکه سفر به فرصتی برای بازاندیشی در وضع موجود بدل شد. سیاحت‌نامهٔ حاج سیاح، که محصول هجده سال سفر و اقامت نویسنده در اروپا، روسیه، آمریکا، هند و عثمانی است، از شاخص‌ترین نمونه‌های این تحول است.
سیاحت‌نامه حاج سیاح، هرچند در قالب روایت سفر است، اما به‌طور تلویحی گفتمان روشنگری را گسترش می‌دهد. او به مواردی انگشت می‌گذارد که نبود آن‌ها برای کشور ایران ملموس بودند.
موضوعاتی که او بدان می‌پردازد، از جمله: تفکیک دین از دولت، ارزش علم و آموزش همگانی، ضرورت قانون و رعایت آن، آزادی عقیده و مطبوعات، حقوق فردی و شهروندی، به تمامی مواردی هستند که به شکل مستقیم و یا غیرمستقیم در جنبش مشروطه به اصول اساسی آن تبدیل شدند.
حاج سیاح به زبانی ساده و بی‌تکلف، با دوری گزیدن از تمجید و ستایش‌های رایج، به مسائل روزمره مردم، شرایط اقتصادی، آموزشی و فرهنگی آنان می‌پردازد. او هرآن‌چه دید و آموخت توشه راه کرد تا مردم ایران با آگاهی از آن جهان دیگر، برای تغییر وطن خویش تلاش کنند.
سیاحت‌نامهٔ حاج سیاح سرشار از توصیفاتی از نظم، آموزش، حقوق فردی، وضعیت زنان، مطبوعات و عدالت در جوامع غربی است. اما این توصیفات، تنها گزارش نیستند؛ بلکه در بطن خود، حامل نقدی عمیق از وضعیت ایران‌اند. او نظم شهری در پاریس را در برابر آشفتگی ایران می‌گذارد. آزادی دین و بیان در اروپا را در قیاس با اختناق قاجاری قرار می‌دهد. آموزش رایگان برای همه را در برابر بی‌سوادی و انحصار علم می‌نشاند. عدالت قضایی را در برابر بی‌عدالتی و رشوه‌خواری در ایران می‌گذارد. که این‌ها البته به تمامی نقد قدرت سیاسی هستند.
حاج سیاح حیرت خویش را نه به شکل موعظه، بلکه لحنی صادقانه و گفتاری، نه با شاهان و درباریان، بلکه مردم در میان می‌گذاشت. این شکل را می‌توان بعدها به عنوان الگویی در آثار نویسندگانی چون طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای و سپس دهخدا بازیافت.
سیاحت حاج سیاح تجربه‌ای سیاسی-تربیتی بود که به مثابه آموزش سیاسی کاربرد داشت. او از مدرسه‌هایی می‌نویسد که فقرا رایگان در آن تحصیل می‌کنند، از انجمن‌هایی که مردم در آن دربارهٔ امور عمومی بحث می‌کنند، و از مردمی که حق انتخاب حاکم خود را دارند. در واقع، سفر به آمریکا برای حاج سیاح تجربهٔ دموکراسی زنده بود، و این تجربه به متن سفرنامه راه یافت و الهام‌بخش نسل‌های بعدی شد.
مقایسه سفرنامه حاج سیاح به آمریکا با چند سفرنامه غربی
سفرنامهٔ حاج سیاح به آمریکا از معدود آثار فارسی است که در قرن نوزدهم تصویری مستقیم، انسانی و نقادانه از جامعهٔ آمریکایی ارائه می‌دهد. در کنار آن، سفرنامه‌ها و گزارش‌هایی از سیاحان و سیاستمداران غربی نیز از همان دوره به توصیف آمریکا پرداخته‌اند. در تطبیق سفرنامهٔ حاج سیاح با چند اثر مشابه و مهم غربی می‌توان تفاوت‌های گفتمانی، طبقاتی و معرفتی را در برداشت از "جهان نو" را بازدید.
حاج سیاح و الکسی دو توکویل
آلکسی توکویل سیاستمدار و متفکر فرانسوی که در سال 1831 در سفر به آمریکا، هم‌چون حاج سیاح به نقش قانون، آزادی مطبوعات، مشارکت مردمی و نهادهای مدنی در آمریکا توجه می‌کند و به تحلیل سیاسی-فلسفی آن در مقایسه با کشور فرانسه می‌پردازد. هدف رسمی سفرش مطالعه بر نظام زندان‌های آمریکا بود. با این حال، توکویل علاقه‌ای بسیار گسترده‌تر به جامعه، سیاست و دموکراسی آمریکا داشت. این سفر پایه و مبنای اثر مشهور او با عنوان "دموکراسی در آمریکا" شد که در سال ۱۸۳۵ منتشر شد.
"دموکراسی در آمریکا" تحلیلی ژرف از نظام دموکراتیک ایالات متحده است. توکویل از منظر یک اشراف‌زادهٔ فرانسوی به نهادهای مدنی، آزادی بیان، و مشارکت مردمی می‌نگرد. در مقابل، حاج سیاح از موضعی تجربی و مردمی وارد میدان می‌شود. شباهت آن دو در تحسین نظم قانونی و مشارکت مردمی است، اما تفاوت در سطح تحلیلی و منشأ طبقاتی، خوانش‌های آنان را متفاوت می‌سازد. حاج سیاح نگاهی تجربی به مفاهیم و رفتارها دارد. به دقت می‌نگرد و به سادگی گزارش می‌نویسد.
حاج سیاح و چارلز دیکنز
چارلز دیکنز، نویسنده مشهور انگلیسی نیز دو بار به آمریکا سفر کرد. نخستین سفر او در سال 1842 شش ماه طول کشید و با هدف چند برنامه سخنرانی و داستان‌خوانی انجام گرفت.
دیکنز از بسیاری از چیزهایی که در آمریکا دید ناامید شد – به‌ویژه از برده‌داری و نبود حریم خصوصی در مطبوعات. او مشاهداتش را در کتابی با عنوان "یادداشت‌های آمریکایی برای انتشار عمومی" در سال ۱۸۴۲ منتشر کرد و نیز در بخش‌هایی از رمان "مارتین چازلویت" بازتاب داد. دیکنز با نگاه نقادانه به برده‌داری، خشونت، و برخی از تناقض‌های تمدن آمریکایی، نسبت به آمریکا بدبین‌تر است، در حالی که حاج سیاح با شگفتی، نگاه روشنگرانه و امیدبخشی دارد.
"یادداشت‌های آمریکایی" اثر دیکنز (۱۸۴۲) گزارشی منتقدانه و گاه بدبینانه نسبت به جامعهٔ آمریکا است. دیکنز از خشونت، برده‌داری، و زرق و برق کاذب نهادهای دموکراتیک انتقاد می‌کند. در حالی که حاج سیاح، گرچه تضادها و تبعیض‌ها را می‌بیند، با نوعی شگفتی مثبت و نگاه امیدبخش به اصلاحات اجتماعی می‌نگرد. تفاوت در جهان‌بینی فرهنگی و سیاسی دو نویسنده برجسته است.
حاج سیاح و ماکسیم گورکی
ماکسیم گورکی نیز در آوریل 1906 برای جمع‌آوری کمک‌های مالی برای جنبش انقلابی روسیه به نیویورک سفر کرد. نگاه او به آمریکا نگاهی است مارکسیستی. او در نقد نظام سرمایه‌داری، به همدلی با فرودستان می‌پردازد، و پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیک آمریکا را می‌ستاید. گورکی آشکارا موضع انقلابی دارد.
"تأملاتی بر آمریکا" اثر ماکسیم گورکی (۱۹۰۶) تصویری از آمریکا از منظر نویسنده‌ای انقلابی است. گورکی سرمایه‌داری را عامل بی‌عدالتی می‌بیند و با نگاهی تند، از آن انتقاد می‌کند. حاج سیاح در مقابل، هنوز در چارچوب اصلاح‌طلبی اخلاقی قرار دارد و نقد او از درونِ دغدغهٔ عدالت، قانون، و آموزش عمومی نشأت می‌گیرد.
مقایسهٔ سیاحت‌نامهٔ حاج سیاح با سفرنامه‌های غربی نشان می‌دهد که روایت او نه تنها نادر و منحصر به‌فرد است، بلکه با نگاهی اخلاقی، تجربی، و انسانی، تصویری از آمریکا به دست می‌دهد که در هیچ‌یک از متون غربی تکرار نمی‌شود. حاج سیاح، برخلاف ناظران غربی، نه با پیش‌فرض‌های استعماری، نه با بدبینی فرهنگی، بلکه با ذهنی جست‌وجوگر، نقاد، و در پی یادگیری به آمریکا می‌نگرد. این تفاوت، ارزش روشنگرانهٔ روایت او را دوچندان می‌سازد.
تأثیرگزارترین سفرنامه‌های جهان و دلایل اهمیت آن‌ها
سفرنامه‌ها یکی از مهم‌ترین گونه‌های ادبی و مستند تاریخی‌اند که نقش بنیادینی در شکل‌دهی به دانش جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بشر ایفا کرده‌اند. از دیرباز، انسان‌ها برای شناخت محیط پیرامون و ارتباط با دیگر اقوام و ملت‌ها، دست به سفر زده و مشاهدات خود را به نگارش درآورده‌اند. این آثار، نه تنها ابزاری برای ثبت مشاهدات و تجارب شخصی هستند، بلکه به واسطه‌ی گشودن پنجره‌ای به جهان‌های دور و ناشناخته، موجب انتقال دانش و تغییر نگرش‌های فرهنگی و سیاسی شده‌اند.
سفرنامه‌ها با روایت دقیق از جغرافیا، آداب و رسوم، نظام‌های حکومتی و تعاملات انسانی، به شکلی عینی و ملموس، زمینه‌ساز تحول در جهان‌بینی جوامع مختلف شده‌اند. تأثیر این آثار گاه فراتر از حوزه ادبیات بوده و در عرصه‌های علمی، سیاسی و اقتصادی نیز نمود یافته است.
در میان مشهورترین سفرنامه‌های جهان که هر یک به دلایلی خاص، تأثیر ژرف و ماندگاری در فرهنگ و تاریخ جهان گذاشته‌اند، سفرنامه‌های مارکو پولو، ابن بطوطه، کریستف کلمب، ژان باتیست تارکوفیل و الکسی دو توکویل مشهورترین هستند. هر کدام از این آثار، از منظر تاریخی، فرهنگی و سیاسی جایگاه ویژه‌ای دارند.
سفرنامه مارکوپولو
مارکو پولو، بازرگان و جهانگرد ونیزی سدهٔ سیزدهم میلادی، یکی از برجسته‌ترین سیاحان تاریخ است که سفرهای خود به شرق و به‌ویژه به چین را در قالب سفری‌نامه‌ای مشهور ثبت کرد. این سفرنامه که به «کتاب عجایب جهان» نیز مشهور است ، نه تنها تصویری نو و حیرت‌انگیز از آسیا و تمدن‌های شرق ارائه داد، بلکه افق‌های تازه‌ای در شناخت جغرافیایی جهان برای اروپاییان گشود.
مارکو پولو در خانواده‌ای بازرگان زاده شد و از کودکی با تجارت و سفر آشنا بود. سفر او به همراه پدر و عمویش به دربار مغولان در چین، حدود ۲۴ سال به طول انجامید و او در این مدت، از مناطق وسیعی در آسیای مرکزی، ایران، هند و چین دیدن کرد. پس از بازگشت به اروپا، روایت‌های مارکو پولو موجب جلب توجه حاکمان، بازرگانان و محققان شد و تا مدت‌ها منبعی دست اول درباره شرق بود.
سفرنامه مارکو پولو اولین روایت اروپایی گسترده از سرزمین‌هایی بود که تا آن زمان ناشناخته باقی مانده بودند. او جغرافیا، آداب، سیاست، و فناوری‌های شرق را به دقت ثبت کرد و از توصیف‌های تفصیلی‌اش، خواننده اروپایی با دنیای متنوعی آشنا شد که تفاوت‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن با اروپا را نمایان می‌کرد. این اثر به‌عنوان پلی میان شرق و غرب، زمینه‌ساز توسعه روابط اقتصادی و فرهنگی بین دو جهان بود.
سفرنامه مارکو پولو الهام‌بخش نسل‌های بعدی کاوشگران و دریانوردان شد. این کتاب به کریستف کلمب و دیگر کاشفان انگیزه داد تا جاده‌های تازه‌ای برای دسترسی به شرق و منابع آن جست‌وجو کنند. همچنین، تأثیر این سفرنامه در شکل‌دهی به جغرافیای اروپایی و دیدگاه فرهنگی نسبت به آسیا بسیار ژرف بود و نقشی کلیدی در آغاز عصر اکتشافات ایفا کرد.
سفرنامه ابن بطوطه
ابن بطوطه، سیاح و مورخ مسلمان قرن چهاردهم میلادی، یکی از گسترده‌ترین سفرهای تاریخ را به ثبت رساند. او طی حدود سی سال، بیش از ۱۲۰ هزار کیلومتر را پیمود و از شمال آفریقا تا چین و از خاورمیانه تا غرب آفریقا دیدن کرد. سفرنامهٔ او که «تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار» نام دارد، مجموعه‌ای بی‌نظیر از مشاهدات فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و سیاسی دوران خود است.
ابن بطوطه نه تنها کشورهای مسلمان بلکه سرزمین‌های مختلفی از جمله هند، چین، آفریقای شرقی و اروپا را نیز پیمود. این گستردگی سفرها به او امکان داد تا اطلاعات جامع و متنوعی درباره زندگی مردم، نهادهای حکومتی، آداب و رسوم و مشکلات جوامع مختلف ارائه دهد.
سفرنامه ابن بطوطه فراتر از یک گزارش جغرافیایی است؛ این اثر شامل تحلیل‌های اجتماعی، روایت‌های اخلاقی، و نقدهای سیاسی نیز هست. او ضمن بیان تجربه‌های شخصی، به مسائل مذهبی، عدالت اجتماعی، وضعیت زنان و نظام‌های حکومتی نیز می‌پردازد. این جامعیت، سفرنامهٔ او را به مرجع مهمی برای مطالعات بین‌فرهنگی و تاریخ اسلامی تبدیل کرده است.
ابن بطوطه به واسطهٔ سفرنامه‌اش، درک جدیدی از دنیای گسترده اسلامی و غیر اسلامی به دست داد که پیش از او در منابع اسلامی کمتر دیده شده بود. اثر او به عنوان سندی تاریخی معتبر، در طول قرون بعد، مبنای مطالعات جغرافیایی، تاریخی و انسان‌شناسی قرار گرفت و در جهان اسلام و غرب مورد توجه قرار گرفت.
سفرنامه کریستف کلمب
کریستف کلمب، دریانورد و کاشف ایتالیایی سدهٔ پانزدهم میلادی، سفرهایش به غرب و کشف قاره آمریکا را ثبت کرد که نقطه عطفی در تاریخ جهان بود. گزارش‌های او از سفرها و سرزمین‌های تازه کشف شده، باعث تحولات عظیم جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی گردید.
کشف آمریکا توسط کلمب، به عنوان آغاز عصر جدیدی در تاریخ بشریت شناخته می‌شود. این رویداد، مسیرهای تجاری جدید، مهاجرت‌های گسترده و تغییرات عمیق در مناسبات بین‌المللی و تمدنی به وجود آورد که آثار آن تا امروز ادامه دارد.
سفرنامه‌های کلمب، علاوه بر روایت کشف سرزمین‌های تازه، مستندات ابتدایی‌ای بودند برای ورود استعمارگران به قاره آمریکا و شروع فرآیند استعمار، استثمار و تبادل فرهنگی گسترده‌ای که جوامع بومی و اروپایی را به شکل بی‌سابقه‌ای به هم مرتبط ساخت.
متون سفرنامه‌ای کلمب، به‌عنوان منبعی برای نقشه‌نگاران و سیاستمداران به کار رفت و نقش مهمی در جهت‌دهی به اکتشافات بعدی و سیاست‌های استعماری ایفا کرد. این آثار در شکل‌گیری هویت جغرافیایی جدید و بازتعریف قدرت جهانی نقش کلیدی داشتند.
سفرنامه الکسی دو توکویل
الکسی دو توکویل، اندیشمند، جامعه‌شناس و سیاست‌پژوه فرانسوی قرن نوزدهم، با سفر به آمریکا در سال 1831 میلادی، اثر مشهور خود «دموکراسی در آمریکا» را نوشت؛ اثری که نه تنها سفرنامه بلکه یک تحلیل فلسفی-سیاسی، اجتماعی بی‌نظیر و تأثیرگذار است.
او به عنوان نماینده دولت فرانسه، به بررسی نحوه اداره زندان‌ها و نظام قضایی در ایالات متحده پرداخت. هدف اصلی او تحلیل کارآمدی سیستم‌های قضایی و اجتماعی آمریکا و ارائه پیشنهاداتی برای اصلاحات در فرانسه بود.
دو توکویل با دقت به بررسی ساختارهای سیاسی و اجتماعی آمریکا پرداخت و تحولات دموکراسی نوظهور را تحلیل کرد. او ضمن توصیف نهادها و رفتارهای اجتماعی، به تأثیر برابری و آزادی در شکل‌گیری فرهنگ سیاسی این کشور اشاره نمود.
روش علمی و دقیق دو توکویل، به همراه نگرش انتقادی و عمیق او، موجب شد که اثرش به یک مرجع بنیادین در علوم سیاسی و جامعه‌شناسی تبدیل شود. او برای اولین بار دموکراسی را نه فقط به عنوان یک نظام سیاسی، بلکه به عنوان پدیده‌ای اجتماعی و فرهنگی تحلیل کرد.
در این سفرنامه، توکویل علاوه بر توصیف زندان‌ها، به تحلیل ساختار دموکراسی آمریکایی، نقش آزادی‌های مدنی، و تأثیر نهادهای اجتماعی بر شکل‌گیری جامعه پرداخته است. نگاه او علمی و نظام‌مند بود و به یکی از منابع اصلی مطالعات تطبیقی سیاست تبدیل شد. یافته‌ها و تحلیل‌های توکویل، تأثیر بسزایی در اصلاحات قضایی و اجتماعی فرانسه و سایر کشورهای اروپایی داشت. او نشان داد که چگونه می‌توان با الگوبرداری از سیستم‌های موفق، بهبودهایی در ساختارهای حکومتی و اجتماعی ایجاد کرد.
کتاب «دموکراسی در آمریکا» تا امروز یکی از منابع اصلی مطالعات نظریه‌های دموکراسی، آزادی و برابری است و تأثیر عمیقی بر سیاست‌گذاران، اندیشمندان و دانشمندان علوم انسانی گذاشته است.
سفرنامه‌ها در عصر پیشامدرن
تا پیش از عصر روشنگری، سفرنامه‌ها کارکردهایی اسطوره‌ای، دینی، آموزشی (پند و نصیحت) و یا سرگرمی داشتند. در این آثار که در اکثریت خویش، تخیلی نیز بودند، مفاهیم اخلاقی، دینی و عرفانی به تمثیل بیان می‌شد. "سفرهای روحانی" در ادبیات اسلامی و صوفیانه در واقع سفر روح است به عالم دیگر؛ ذهن در سیر درونی "نفس" به تفسیر کشیده می‌شود تا هدایت معنوی خواننده و یا شنونده را بر عهده گیرد. برای نمونه عطار در "منطق‌الطیر" از سیمرغ به عنوان نمادی استفاده می‌کند تا سیروسلوکی عرفانی را پی گیرد.
سفرنامه‌های تخیلی نیز به صرف سرگرم کردن مخاطب می‌کوشیدند تا با کنار هم نشاندن انسان و هیولا و سفری سراسر ماجرا به سرزمین‌های اسرارآمیز و رویارویی با اقوام ناشناخته، عنصر "هیهات" و "عجب" را در فرد فعال کنند. شاید به همین علت "عجایب‌نامه" نیز خوانده شده‌اند. اگر داستان‌های "هزارو‌یک‌شب" را روایتی آشنا و خودی در این عرصه محسوب داریم، "ادیسه" هومر نمونه غربی آن است.
«عجایب‌نامه» یا «کتاب عجایب» گونه‌ای از آثار ادبی و علمی در سنت‌های اسلامی، ایرانی، عربی، و در برخی دیگر از تمدن‌های کهن بودند که به توصیف پدیده‌ها، مکان‌ها، موجودات، و حوادثی خارق‌العاده و شگفت‌انگیز در گوشه‌وکنار جهان می‌پرداختند. این آثار از سده‌های میانه اسلامی (قرون سوم تا هشتم هجری) رایج شدند و در مرز میان علم، اسطوره، سفرنامه و حکمت قرار دارند.
در این آثار، اقلیم و طبیعت ناشناخته دست در دست حیوانات افسانه‌ای و پدیده‌های آسمانی، ره روایتی می‌انجامید که حاصل آن در شگفتی، همان آه و عجب بود. روایت‌ها با استفاده از باورهای عامیانه، دانش و افسانه، آگاهی و ناآگاهی را به‌هم می‌آمیخت تا در نثری خیال‌انگیز، موجب سرگرمی، عبرت و یا الهام و تهذیب اخلاق را موجب شود. "عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات" تألیف زکریا قزوینی (قرن هفتم هجری): یکی از معروف‌ترین آثار در این ژانر است که همراه است با تصاویر مینیاتوری از موجودات شگفت‌انگیز. "عجایب البلدان" نمونه دیگری است که در جغرافیایی مرموز و عجایب‌محور نوشته شده است.
این کتاب‌ها گواهی هستند بر نگاه انسان قرون وسطی به جهان، مرزهای خیال و دانش، و میل بشر به درک ناشناخته‌ها. همچنین تأثیر زیادی بر ادبیات فارسی، هنر نگارگری، و حتی در گفتمان‌های صوفیانه داشته‌اند.
در سفرنامه‌های اخلاقی که شکلی از آن‌ها را در اندرزنامه‌ها می‌توان یافت، مفاهیم اخلاقی آن‌سان طرح شده‌اند که بیش از همه به کار صاحبان دین و قدرت می‌آید. در این آثار قصه‌ها، حکایت‌ها، افسانه‌ها به شکلی ساده و همه‌فهم، بی‌هیج‌گونه نقد و بررسی، جهت آموزش، در قالب روایت و به شکل استعاره بیان می‌شوند. قهرمانان این حکایت‌ها چه بسا در مسیر سفر با حوادثی روبرو می‌شوند که از آن می‌آموزد، به اشتباه خویش پی می‌برند و انسانی بهتر می‌شوند.
در سفرهای تخیلی به سرزمین‌های ناشناخته می‌توان امیدها، آرزوها، تصورات مردم را در باره سرزمین‌های ندیده و ناشناخته، هیولاها، بهشت و جهنم بازیافت.
همین آثار، بعدها بستر مناسبی برای رشد ادبیات انتقادی دوران روشنگری فراهم کردند.
در جهان معاصر، سفرنامه‌های خیالی گاه به نویسنده امکان می‌دهد تا از زبان یک بیگانه و از منظری تخیلی، ناهنجارهای اجتماعی، فساد سیاسی و یا ظلم و ستم حاکم را بیان کند، بی‌آن‌که خطر کرده باشد. "سفرهای گالیور" اثر جاناتان سوییفت نمونه‌ای‌ست از این آثار که با طنزی تلخ، ساختارهای قدرت را به نقد می‌کشد.
سفرنامه‌های تخیلی اغلب ناظر بر گفت‌وگو میان شخصیت‌ها درباره مفاهیم فلسفی، سیاسی یا علمی بودند، و همین گفت‌وگوها ابزار مهمی برای آموزش غیرمستقیم خواننده محسوب می‌شد.
این آثار مقدمه‌ای برای ادبیات علمی-تخیلی نیز بودند، که بعداً در قرون ۱۹ و ۲۰ به اوج رسید. روشنگری به عنوان عصر عقلانیت، هم‌زمان علاقه زیادی به امکانات آینده داشت؛ سفرنامه‌های تخیلی نوعی آزمایشگاه ذهنی برای آزمودن مفاهیم «چه خواهد شد" و "چه می‌شود اگر..." بودند.
سفرنامه‌های تخیلی در دوران روشنگری به طور کلی فراتر از سرگرمی عمل کردند؛ آن‌ها ابزارهایی بودند برای تفکر انتقادی، ترویج تساهل، نقد نهادهای قدرت، و گسترش افق فکری جامعه. این آثار به خواننده اجازه می‌دادند جهان خود را از منظر تازه‌ای ببینند، که جوهره‌ی تفکر روشنگری است.
سیاحان علمی
آیا چارلز داروین را می‌توان به‌نوعی سیاح علمی دانست؟
داروین در جوانی، در مقام یک طبیعت‌شناس (naturalist)، با کشتی بیگل (HMS Beagle) به سفر دریایی پنج‌ساله رفت (۱۸۳۱–۱۸۳۶). او در این سفر، به قاره‌های مختلف از جمله آمریکای جنوبی، جزایر گالاپاگوس، استرالیا و آفریقا سفر کرد و از این مشاهدات، بعدها نظریه‌ی تکامل گونه‌ها را تدوین کرد.
داروین در این سفرها مستند کردن طبیعت، جغرافیا، مردم و حیوانات را تجربه کرد. مشاهده کرد و با یادداشت‌های خویش آن‌ها را مستند ساخت. در این روند می‌توان نوشته او را نوعی سفرنامه علمی (The Voyage of the Beagle)محسوب داشت. پس داروین یک سیاح علمی بود که نه برای ماجراجویی و یا گردشگری، بلکه برای کشف و تحقیق بر طبیعت راهی سفر شد.
لوئیس هنری مورگان نیز به سان داروین به شکلی سیاح بود. نقش او در میدان مردم‌شناسی بسیار فعال و شبیه به سفرنامه‌نویسان علمی بود. لوئیس هنری مورگان (1881-1818) از بنیان‌گذاران مردم‌شناسی مدرن آمریکایی است و به‌ویژه برای پژوهش‌هایش درباره‌ی اقوام بومی آمریکای شمالی (خصوصاً قبیله ایروکوا) شهرت دارد.
مورگان سفرهایی به مناطق زندگی سرخ‌پوستان آمریکایی داشت. او به‌طور میدانی و تجربی اطلاعات جمع‌آوری می‌کرد: درباره ساختار خویشاوندی، سازمان اجتماعی، و زندگی روزمرهٔ جوامع. یافته‌هایش را در آثاری چون "خویشاوندی و ساخت اجتماعی در میان ایروکواها" و "جامعه باستانی" منتشر کرد. سفرهای او اما کوتاه، محدود و هدف‌مند بودند، نه ماجراجویانه یا گسترده مانند سفرنامه‌نویسان کلاسیک.
در کنار این آثار می‌توان از "سفرنامه ناصرخسرو" نیز نام برد. او در سفرنامه‌اش نه فقط مکان‌ها و مردم را توصیف می‌کند، بلکه آن‌ها را از منظر ایمان، اخلاق، نظم اجتماعی و عدالت الهی می‌سنجد. مثلاً در وصف مصر، نه فقط به آثار باستانی، بلکه به بازار، قضاوت حکام و عدالت اجتماعی توجه دارد.
نقش سفرنامه‌ها در تکوین ادبیات داستانی
این نقش بسیار بنیادین و چندلایه است. این متون، هم در شکل‌گیری ساختارهای روایی و هم در گسترش مضامین داستانی نقش کلیدی ایفا کرده‌اند.
در ایجاد ساختار روایی، سفرنامه‌ها معمولاً دارای یک خط سیر مشخص‌اند: آغاز سفر، ماجراها و چالش‌ها، بازگشت یا کشف نهایی.
این ساختار، بعدها به یکی از قالب‌های اصلی در داستان‌نویسی تبدیل شد. برای نمونه؛ ادیسه هومر یا سفرهای مارکوپولو الگوهایی از سفر قهرمان‌اند که بعدها در رمان‌ها، افسانه‌ها و حتی فانتزی‌های مدرن تکرار شدند.
در گسترش تخیل داستانی، سفرنامه‌ها، به‌ویژه سفرنامه‌های خیالی، بستری برای تخیل نویسنده و خواننده فراهم می‌کردند. توصیف سرزمین‌های عجیب، مردمان ناشناخته، آداب‌ورسوم غریب و موجودات شگفت‌انگیز، از مؤلفه‌های اصلی داستان‌پردازی هستند. این تخیل بعدها در داستان‌های علمی-تخیلی، فانتزی، و ماجراجویانه گسترش یافت.
در پیوند تجربه‌ی شخصی با روایت ادبی، سفرنامه‌ها، برخلاف اسطوره یا افسانه، به صدای اول شخص متکی‌اند و ادعای "مشاهده‌ی مستقیم" دارند. این ویژگی بعدها به رمان‌نویسی شخصیت‌محور کمک کرد و باورپذیری روایت را تقویت نمود. حضور راوی اول‌شخص در رمان‌های مدرن، ریشه در همین سنت دارد.
در ترکیب اطلاعات واقعی با عناصر تخیلی، سفرنامه‌ها اغلب مرز میان واقعیت و خیال را کمرنگ می‌کردند. این آمیزش بعدها در بسیاری از گونه‌های ادبی، مانند رئالیسم جادویی، تکرار شد.
در زمینه‌ساز شکل‌گیری ژانرهای ادبی، سفرنامه‌ها پیش‌زمینه‌ی تولد برخی از ژانرهای اصلی داستانی بودند: برای نمونه: ادبیات ماجراجویی، علمی-تخیلی (Science Fiction)، ادبیات اتوبیوگرافی داستانی یا سفر درونی، یوتوپیا/دیستوپیا: مثل یوتوپیای توماس مور یا سفرهای گالیور
در غنی‌سازی زبان و توصیف‌پردازی، سفرنامه‌ها موجب رشد تکنیک‌های توصیف در نثر ادبی شدند. توصیف مناظر طبیعی، آداب فرهنگی، و رخدادهای شگفت، نویسندگان را به گسترش دایره واژگان و بیان خلاقانه واداشتند، که در داستان‌نویسی نقشی محوری دارد.
به طور کلی: سفرنامه‌ها را می‌توان از مهم‌ترین بسترهای اولیه‌ی شکل‌گیری ادبیات داستانی دانست. آن‌ها با ایجاد ساختار روایی، رشد تخیل، و پیوند واقعیت با روایت، به مرور زمینه‌ی پدید آمدن رمان و داستان کوتاه مدرن را فراهم کردند. می‌توان گفت که بسیاری از داستان‌های امروز، در اصل، ادامه‌ی همان "سفر"های خیالی یا واقعی‌اند.
لازم به ذکر است که کتاب "شگفتگی جهان" را می‌توان از طریق سایت لولو (lulu.com) زیر عنوانSyyah و یا Ferdowsiبه قیمت 25 دلار آمریکا دریافت داشت.
