اکنون بیش از یکسال از همه‌گیری و پاندمی ویروس کووید ۱۹ (SARS—CoV—2) می‌گذرد.
به یاد می‌آوریم همان ابتدای شیوع ویروس «کووید - ۱۹» اکثر قریب به اتفاق سیاستمداران، دانشمندان و پزشکان در اتحادیه اروپا و سایر کشورهای جهان بر آن بودند، که مقابله با همه گیری «کووید ۱۹» و رفع آن تنها با همبستگی جهانی امکان پذیر خواهد بود و بنابراین در صورت پیدایش، واکسن می‌باید به شکل عادلانه در سراسر جهان توزیع شود و هیچ فردی از دسترسی به آن محروم نماند.
شوربختا که در این ماههای طولانی که از زمان شیوع بیماری همه گیرکرونا می‌گذرد، جامعه جهانی از یافتن مقررات بین‌المللی برای دسترسی عادلانه و همگامی در سراسرجهان به واکسن کووید ۱۹ ناتوان بوده است.
امروز بار دیگر ما شاهد رقابت‌های شدید کشورهای ثروتمند برای دستیابی به واکسن کووید ۱۹ می‌باشیم.
کشورهای ثروتمند از طریق قراردادهای انحصاری با کنسرن‌های دارویی با خرید و پیش خرید واکسن‌های کووید ۱۹ دسترسی به آنها را برای خود تضمین کرده‌اند.
و همانگونه که در نوشتار پیش عنوان کردم(۱) مناطق وسیعی از جهان، از جمله تقریباً تمام کشورهای قاره آفریقا، احتمالاً باید سالیان دراز برای دستیابی به واکسن موثر کُرونا، علیرغم عواقب مستقیم و غیرمستقیم و وحشتناک این پاندمی که به ویژه این کشورها را تهدید می‌کند، منتظر بمانند. کشورهای فقیری که شهروندان آنها از هرگونه تامین و حق برخورداری از خدمات اجتماعی محروم می‌باشند.
خانم دلگادو مذاکره کننده ارشد کشورهای امریکای لاتین از مکزیکوسیتی برای تهیه واکسن کرونا می‌گوید:
«در حال حاضر بخشی از کشورهای آمریکای جنوبی از نظر مالی امکان خرید واکسن‌های کووید ۱۹ را ندارند و ضمانتی هم برای دسترسی به آنها موجود نیست.»(۲)
به گفته محققان دانشگاه دوک انگلستان که قراردادهای دولت‌ها با شرکت‌های تولید کننده واکسن را بررسی می‌کنند، برخی از کشورها بیش از حد نیاز جمعیت‌شان واکسن خریده و یا پیش خرید کرده‌اند.(۳)
بطور نمونه؛
تعداد واکسنی که کانادا خریده است برای ۵ بار واکسینه کردن کل جمعیتش کافی است.
نمونه دیگر؛
در رسانه‌های گروهی منتشر شده است که، دولت اسرائیل توانسته است با شرکت‌های بیونتک و فایزر قراردادی برای خرید ۸ میلیون واحد و با شرکت آمریکایی مدرنا نیز قراردادی برای ۶ میلیون واحد را امضاء کند.
اسرائيل برای هر دوز واکسن حدود ۲۳ یورو می‌پردازد، درحالیکه قیمت هر واحد آن در اتحادیه اروپا تنها ۱۲یورو می‌باشد.(۳)
کمیسیون اروپا تاکنون شش قرارداد با شرکت‌های داروسازی برای خرید واکسن کرونا امضاء کرده است. به این ترتیب حدود یک میلیارد نمونه از واکسن‌های کرونا در میان ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا تقسیم خواهد شد.
پرسش اینجا است، در حالیکه در سراسر جهان میلیاردها دلار کمک مالی از مالیات شهروندان به کنسرن‌های داروسازی برای تولید واکسن پرداخت شده و هم اکنون پروانه تولید و واکسیناسیون از جانب مقامات ذی صلاح صادر شده است، این واکسن‌ها به چه کسانی تعلق دارد و چگونه باید توزیع شود؟ و چه کسانی آن را دریافت خواهند کرد؟
”اتحادیه کارزار واکسن مردمی”
این اتحادیه به منظور افشا کردن و نقد کشورهایی سازمان یافته که دست به پیش خرید و احتکار واکسن‌های مختلف می‌زنند (به ویژه ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و کانادا).
خانم «چینگاندو» یکی از اعضای موثر کارزار «اتحاد کارزار واکسن مردمی» در هَراره پایتخت زیمیباوه، پس از تجربه رقابت کشورهای ثروتمند برای دستیابی به واکسن‌های کرونا می‌گوید:
«مشخص نیست که کشور من زیمبابوه کی به این واکسن دسترسی پیدا خواهد کرد. حالا ما باید امیدوار یک گوشه بنشینیم تا بلکه به عمر ما هم قد بدهد. ترس من از این است که همین جا که نشسته‌ام کووید بگیرم و بمیرم.»(۳).
خانم «چینگاندو» یکی از فعالان خط مقدم در پیشگیری از شیوع و مبارزه علیه اچ آی وی(ایدز) است.
او در سال‌های نود در هراره، پایتخت این کشور، روزانه شاهد مرگ صد‌ها نفرِ مبتلا به این ویروس بوده است.
خانم «چینگاندو» می‌گوید: «البته همان زمان هم داروهایی وجود داشت که می‌توانست جلوی این مرگ ومیرها را بگیرد، اما تنها ثروتمندان به این داروها دسترسی داشتند. امروز هم هر وقت ثروتمندان تصمیم بگیرند که زمان نجات فقرا رسیده است، آن وقت واکسن کرونا به ما هم خواهد رسید».
خانم «چینگاندو» و «اتحادیه کارزار واکسن مردمی» معتقدند که باید جلوی این روند و توزیع ناعادلانه گرفته شود و واکسن‌ها بصورت عادلانه بین کشورهای نیازمند تقسیم شوند.
از همان ابتدای شیوع ویروس کووید ۱۹، کشورهای در حال توسعه و کوچک نگران بودند که کشورهای بزرگ و ثروتمند هنگام تولید واکسن از امتیازات ویژه‌‌ای برخوردار خواهند شد و اولین يا تنها کشورهایی خواهند بود که به واکسن کرونا دسترسی پیدا خواهند کرد.
کارلوس آلوارادو، رییس جمهور کاستاریکا در ماه مارس ۲۰۲۰ گفت:(۴)
«تمام امکانات حیاتی در مقابله با ویروس کرونا، مانند واکسن کووید ۱۹، وسایل آزمایشگاهی و درمانی و غیره باید به عنوان کالاهای عمومی و همگانی محسوب شوند و بطور عادلانه در اختیار همه کشورهای کوچک و بزرگ قرار گیرند.»
بهمین خاطر او بهمراه ۳۷ کشور دیگر و «سازمان جهانی بهداشت» خواستار مالکیت عمومی واکسن، داروها و ابزارهای آزمایشگاهی برای مقابله با ویروس کرونا شدند و در همین رابطه پیشنهاد کردند:(۵)
«از آنجا که حق ثبت خصوصی داروها مانعی جدی در اشتراک امکانات پزشکی در سراسر جهان برای مقابله با بیماری کووید ۱۹ می‌باشد، نهادی به نام «صندوق مشترک دسترسی به فناوری کووید-۱۹»(۶) بوجود آید تا تمام فن آوری‌های علمی در مبارزه و پیشگیری از شیوع گسترده این ویروس و دانش واکسن و داروهای کرونا همگی در این نهاد زیر نظر سازمان جهانی بهداشت جمع آوری گردد.
سازمان پزشکان بدون مرز، سازمان بین‌المللی پزشکی، سازمان خیریه آکسفام و دیگر سازمان‌های خیریه از این پیشنهاد سازنده استقبال کردند و سازمان جهانی بهداشت از تمامی کشورهای جهان و موسسات تحقیقاتی و شرکت‌های دارویی خواست داوطلبانه با این نهاد همراه گردند.
«تدروس ادهانوم»، دبیرکل این سازمان گفت:
«سازمان جهانی بهداشت به حق ثبت ابداعات و اختراعات علمی در راه توسعه و نوآوری احترام می‌گذارد، ولی در شرایط فعلی باید اولویت‌های مهم دیگری را نیز در نظر گرفت».
همانطور که انتظار می‌رفت در همان زمان فدراسیون شرکت‌های دارویی قویاً این پیشنهاد را رد کردند و در بیانیه‌ای اظهار داشتند:
«پیشنهاد سازمان جهانی بهداشت ویژگی‌ها و شرایط گوناگون را برای فرآوردهای مختلف و کشورهای متفاوت نادیده می‌گیرد».
حق ثبت ابداع و اختراع داروها
از چند دهـه پیش بسیاری از ابداعات و راهکارهای مربوط به حوزه بهداشت و چگونگی ثبت آنهـا در مـوارد بیماریهای شایع یـا همه گیر یا بحران‌های گوناگون درحوزه بهداشت و درمان، مباحث عمده‌ای را در سراسر دنیا برانگیخته است.
بهمین خاطر بد نیست هر چند کوتاه مروری به تاریخچه مهمترین موافقت نامه بین‌المللی مربوط بـه حمایـت از مالکیت‌های مادی و فکری که به اختصار «تریپس»(۷) نامیده میشود و ازجمله حق ثبت ابداع و اختراعات دارویی و بهداشتی را نیز در بر می‌گیرد، داشته باشیم.
موافقت نامه بین‌المللی تریپس (TRIPS) (۷)
هشتمین و آخرین دور از مذاکرات تجاری چند جانبه‌ای که در چارچوب موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت بین‌المللی انجام شد به «دورِ اروگوئه“ معروف است.
در این مذاکرات که از سال ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۳ با شرکت ۱۲۳ کشور به طول انجامید و نهایتاً منجر به ایجاد ”سازمان تجارت جهانی“ شد، قوانین استانداردی برای حمایت از حقوق مالکیت مادی و معنوی کشورهای عضو تدوین شد که به اختصار تریپس(۷) خوانده میشود و به عنوان ضمیمه شماره یک این توافق نامه بین‌المللی تصویب گردید و هم اکنون نیز پذیرش آن، پیش شـرط الحـاق بـه سـازمان تجـارت جهـانی می‌باشد.(۸)
دقیقاً همین توافق بین‌المللی است که حمایت از حق ثبت اختراعات مربوط بـه حـوزه بهداشـت و درمـان و دارو بر آن استوار است.
اما اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب ده دسامبر ۱۹۴۸ ضمن تائید حقوق مادی و معنوی صاحبان آثـار فکـری (در ماده ۲۷) در ماده ۲۵ خود چنین بیان می‌کند؛
همه افـراد بشر از حق استاندارد حمایت مناسب برای بهداشت و رفاه خـود و خـانواده شـان از جملـه غذا، پوشاك، مسکن، مراقبت‌های پزشکی و خـدمات اجتمـاعی ضـروری و حـق تـأمین در مواقع بیکاری، بیماری، معلولیت، بیوه گی، کهنسالی، یا دیگر نیازهاي زندگی در شرایط حـاد بهره مند می‌باشند.
و در «میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» که در ۱۶ دسامبر ۱۹۶۶ در سازمان ملل با رای اکثریت مطلق به تصویب رسید نیز مـوارد مشـابهی وجـود دارد.
از یک سو ماده ۹ میثاق مقرر می‌دارد:
کشورهای طرف این میثـاق حـق تـأمین اجتماعی از جمله بیمه‌های اجتمـاعی را برای تمام شهروندان بـه رسـمیت می‌شناسند.
و در مـاده ۱۲ نیـز آمده اسـت:
کشورهای طرف میثاق حق برخورداری از بهتـرین کیفیت سـلامت جسـمی و روحـی ممکن را برای همه شهروندان به رسمیت می‌شناسند.
کشـورهای عضـو ایـن میثـاق بـرای تـأمین و دستیابی کامل این حقوق موظف به اتخاذ راه کار‌هایی می‌باشند که امکانات لازم برای تأمین امور ذیل را فراهم آورد:
الف: تقلیل میزان مرگ و میر کودکان هنگام تولد و پس از آن و رشد سالم آنان
ب: بهبود بهداشت محیط و بهداشت صنعتی همه جانبه
ج: پیشگیری و معالجۀ بیماریهای همه گیر، بـومی، شغلی و سـایر بیماریها و همچنین پیکار علیه این بیماریها
د: ایجاد شرایط مناسب برای تأمین مراجـع و کمک‌های پزشـکی بـرای عمـوم درصورت ابتلا به بیماری
و از سوي دیگر، ماده ۱۵ میثاق مقرر داشته:
کشورهای طرف میثاق حق هر کـس را در امور ذیل به رسمیت خواهندشناخت:
بندج بهـره منـدی وحمایـت ازحقـوق مـادی و معنوی مخترعانی که به تولید آثار علمی، ادبی یا هنری می‌پردازند.
ثبت داروهای حیاتی چون واکسن‌ها و اختراعات بیوتکنولوژیک در دهه‌های اخیر و اعطای حقوق انحصاری به این شرکت‌‌ها، چالش‌‌های اخلاقی بسیاری را ایجاد کرده است.
امروز در دوران همه گیری ویروس کرونا به رغم نزدیکی و فاصله محتوایی بسیار نا چیزی که میان دو ماده در «اعلامیه جهانی حقوق بشر» و دو ماده مشابه در «میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» ارتباط میان این دو حق انسانی و تضاد و تأثیر آن بر یکدیگر در میان افکار عمومی مورد بحث و گفتگو‌های جدی قرار گرفته است.
شاید هرگز در مورد هیچ فرآوردهای چون واکسن‌ها و اختراعات بیوتکنولوژیک (و بویژه در زمان همه گیری و پاندمی کووید ۱۹)، ارتباط تنگاتنگ و پیچیده میان مالکیت‌های صنعتی و حق ثبت و اعطای حقوق انحصاری به مخترعان فراورده‌های دارویی یا پزشکی و هر اختراعی که به نحو مستقیم یا غیرمسـتقیم به سلامت و رفاه و بهداشت عمومی مربوط میشود، مورد مناقشه نبوده است.
هم اکنون مدت حق ثبت قانونـی اختـراعات دارویی ۲۰ سال می‌باشد.
انحصار حاصل شده از حق ثبت اختراعات دارویی، کنسرن‌های دارویی را قادر می‌سازد محصولات بی رقیب خود را (صرف نظر از نوع و دامنه کاربرد آن) با هزینه‌ای بسیار بالاتر از هزینه‌های تولید و توزیع به بازار عرضه کنند.
در این جا تنها یک نمونه:
دومین داروی پُرفروش دنیا Harvoni نام دارد (۹). این دارو ساخت کنسرن بیوتکنولوژی گیلیاد Gilead Sciences (۱۰) می‌باشد. کاربرد اصلی‌هارونی درمان تیپ یک هپاتیت C است.
در آمد شرکت گیلیاد تنها از فروش این دارو در سال ۲۰۱۷ نه میلیارد دلار بوده است.
قیمت هر قرص این دارو تقریبا هزار دلار است و هزینه درمان برای مدت میانگین۱۲هفته‌‌ای آن حدود ۹۴ هزار دلار می‌باشد. در حالی که هزینه ساخت آن ۶۸ تا ۱۳۶ دلار یعنی یک هزارم قیمت فروش آن در بازار میشود.(۱۱)
با حساب اینکه اعتبار حق ثبت (پتنت) این دارو تا سال ۲۰۳۰ می‌باشد و رشدِ فروش سالانه آن ۳۴ درصد است، روشن است که چرا کنسرن‌های دارویی، بر روی قانون حق ثبت داروها پافشاری می‌کنند، و نه تنها پافشاری می‌کنند بلکه خواستار تغییر مدت زمان آن از ۲۰ سال به ۳۰ سال می‌باشند.
حق ثبت اختراع‌های دارویی متعلق به چه کسانی است؟
در سال ۱۹۵۳ «سالک جوناس»(۱۲) پس از سال‌ها کوشش و تحقیق موفق به کشف واکسن فلج اطفال(پولیو) شد.
فلج اطفال در قرن بیستم تا قبل از انجام واکسیناسیون علیه این بیماری بخش اعظمی از ایالات متحده را بلازده کرد و سالانه هزاران نفر بر اثر این بیماری معلول می‌شدند و بسیاری جان می‌باختند. تنها در سال ۱۹۵۲، یعنی یک سال پیش از کشف این واکسن ۴۵ هزار کودک در ایالات متحده آمریکا مبتلا به فلج اطفال شدند.
کشف «جوناس سالک» یکی از بزرگ‌ترین موفقیت‌‌های تاریخ بهداشت عمومی در جهان می‌باشد. روشن بود که نجات جان افرادی بی‌‌شمار برای سالک تمجید و شهرت به همراه آورد. اما او در آن زمان کاری کرد که با معیارهای امروز « اقتصاد بازار» عجیب و شاید حتی غیرمعقول بنظر می‌آید، ولی میتواند سرمشقی برای ما در دوران همه گیری کووید ۱۹ باشد.
«جوناس سالک“ حاضر نشد حق اختراع این واکسن را به نام خود ثبت کند.
در سال ۱۹۵۵، «ادوارد آر. مورو» در مصاحبه‌‌ای از «جوناس سالک» پرسید که حق اختراع این واکسن متعلق به چه کسی است؟
«سالک»، که ظاهراً حیرت زده شده بود، پاسخ داد: «به نظر من بشریت. ثبت اختراعی وجود ندارد. آیا میشود برای خورشید سند ثبتِ اختراع زد؟»(۱۳)
بیش از ۲۰۰ میلیون نفر در آفریقا به کرونا مبتلا می‌شوند(۱۴)
سازمان جهانی بهداشت می‌گوید ممکن است بیش از ۲۰۰ میلیون نفر در قاره آفریقا به ویروس کرونا مبتلا شوند.
دفتر آفریقایی سازمان جهانی بهداشت با الگوسازی که ۴۷ کشور آفریقایی را در بر می‌گیرد به این نتیجه رسیده است که ویروس کرونا چند سال بیشتر از سایر قاره‌ها در آفریقا دوام خواهد یافت و میتواند بین ۱۶ تا ۲۶ درصد کل جمعیت بیش از یک میلیاردی قاره سیاه را درگیر خود کند و ممکن است تا ۱۵۰ هزار نفر در این قاره جان خود را بر اثر ابتلا به بیماری کووید ۱۹ از دست بدهند.
امروز با مشاهده نبردی که در میان کشورهای ثروتمند بر سر خرید و توزیع واکسن‌های کووید در گرفته است و قانون عرضه و تقاضا قیمت واکسن‌ها را تعیین می‌کند، دیگر روشن است که در صورتیکه راهکار دیگری برای تولید و توزیع واکسن‌ها کسب نشود، ویروس کووید ۱۹ سالیان درازی در کشورهای در حال توسعه و کشورهای فقیر و کوچک امکان شیوع و گسترش خواهد یافت و بی گمان ما شاهد «جهش‌های ژنیتیکیِ» گوناگون و شاید خطرناکتر از جهش‌هایی که امروز در انگلستان و آفریقای جنوبی شاهد آن هستیم خواهیم بود. و این کوته نظری محض است اگر تصور شود که جهان از این «جهش‌های ژنیتیکیِ» در امان خواهد بود.
پرسش اینجا است، در حالیکه در سراسر جهان میلیاردها دلار کمک مالی از مالیات شهروندان به کنسرن‌های داروسازی برای پژوهش و تولید این واکسن‌ها پرداخت شده است، و جهان به تولید انبوه و توزیع این واکسن‌ها محتاج است، کدام منطق مانع بوجود آمدن نهادی به نام «صندوق مشترک دسترسی به فناوری کووید-۱۹» می‌باشد تا تمام فن آوری‌های علمی در مبارزه وپیشگیری از شیوع گسترده این ویروس و دانش واکسن و داروهای کرونا همگی در این نهاد زیر نظر سازمان جهانی بهداشت جمع آوری گردد.
چرا نباید با مدیریت و کنترل سازمان جهانی بهداشت برای تولید انبوه و سریع واکسن‌های موجود در این «صندوق مشترک دسترسی به فناوری کووید-۱۹» در کنار کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا از کشورهایی که از توانمندی تولیدی بالا برخوردار هستند (مثل هندوستان، چین.. و غیره) کمک گرفته شود.
سیاوش قائنی
۲۲ دی ۱۳۹۹
—————————————
(۱)
«نخستین دست آورد امید بخش در راه مبارزه با ویروس کووید ۱۹»
(۲) استفانی هگارتی گزارشگر امور جمعیتی، بی‌بی‌سی ۴ دی ۱۳۹۹
(۳) دویچه وله سوم ژانویه ۲۰۲۱
(۴) روزنامه آلمانی «تاگس‌تسایتونگ»(Taz) چهارم ژانویه ۲۰۲۱
(۵) رادیو فردا ۹ خرداد ۱۳۹۹
(6) C-TAP, der sogenannte Covid-19 Technology Access Pool.
(۷) کانون پتنت ایران ۱۸ دی ۱۳۹۷
(۸) فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی سال پنجم شماره۲۰
(۹) هارونی حاوی ۴۰۰ میلی‌گرم سوفوسبویر (sofosbuvir) و ۹۰ میلی‌گرم لدیپسویر (Ledipasvir) است. این داروهای شیمیایی مکانیسم عملکرد متفاوتی دارند. لدیپسویر در واقع مهارگری برای یک فسفوپروتئین ویروسی (HCV NS5A) است که در تکثیر، شکل‌گیری و رهاسازی ویروس نقش مهمی دارد. سوفوسبویر نیز فرم مشابه و رقیب نوکلئوتید یوراسیلی است که توسط RNA پلیمراز ویروسی مورد استفاده قرار می‌گیرد; RNA پلیمراز ویروس هپاتیت C با خطا در انتخاب نوکلوئید مناسب دچار اختلال شده و از ادامه‌ی فعالیت موثر باز می‌ماند.
(۱۰) گیلیاد (Gilead Sciences) شرکت داروسازی و بیوتکنولوژی آمریکایی است، که در زمینه پژوهش، توسعه و تولید انواع داروهای شیمیایی، تجهیزات پزشکی و انواع پیش‌داروها فعالیت می‌کند.
شرکت گیلیاد و در حال حاضر (۲۰۱۵) بعنوان دهمین شرکت داروسازی جهان شناخته میشود.
(۱۱) روزنامه آلمانی «تاگس‌تسایتونگ»(Taz) ۲۴ مه ۲۰۲۰
(۱۲) Jonas Salk متولد ۱۹۱۴ پزشک آمریکایی کاشف واکسن فلج اطفال بود.
شهرت وی به خاطر کشف و تولید واکسن فلج اطفال است و خودش نیز که فلج بود با این واکسن شفا یافت.
(۱۳) ترجمان علوم انسانی سه شنبه ۲۸ دی ۱۳۹۵
(۱۴) یورو نیوز فارسی ۵ ماه مای ۲۰۲۰
