«مریم فیروز» - «صمد وورغون»
دیداری فراموش نشدنی

صمد وورغون» و «مریم فیروز» دو شخصیت، دو جان شریف، دو نام فراموش نشدنی و ماندگار در تاریخ سیاسی، ادبی و فرهنگی ایران و آذربایجان هستند. صمد وورغون شاعر، نویسنده و نمایشنامه نویس بزرگ آذربایجان، و مریم فیروز، شاهزاده سرخی که با قلبی پرشور، لقای یک زندگی اشرافی و انگلی در میان سود جویان و چپاولگران فرا دست جامعه را بر لقایش، بخشید و در سیمای کمونیستی ثابت قدم و سیاست مداری مبارز و انسان دوست، همه هستی خود را در راه پیکار برای راه سعادت و خوشبختی زحمتکشان و فرودستان جامعه به کار گرفت و تا آخرین دم حیات در این راه رزمید.

مریم فیروز، در یکی از سال های پس از جنگ دوم جهانی و شکست هزیمت بار فاشیسم جهانی، زمانی که خلق های اتحاد جماهیر شوروی، در تنی واحد آستین ها را بالا زده و عزم شان را جزم کرده بودند تا بر ویرانه های باقی مانده از جنگ، میهنی سربلند و آباد بنا کنند، گذارش به مسکو، پایتخت اولین کشور سوسیالیستی جهان می افتد. آن دو در «خانه دوستی خلق های اتحاد جماهیر شوروی و خلق های جهان» با یک دیگر آشنا می شوند. صمد وورغون مریم فیروز را به باکو دعوت می کند. او به باکو سفر می کند و با خاطره ای ماندگار از باکو باز می گردد و به ایران می رود. کوران مبارزه ضد استبدادی در ایران، دیگر مجالی برای مریم فیروز باقی نمی گذارد تا به آن سفر بیندیشد. اما ۲۹ سال بعد سفر دیگری به باکو می کند که بهتر است توصیف هر دو سفر را از زبان خود مریم فیروز بشنوید و بخوانید.

به دیدار صمد وورغون

ویرانه ها و دردهای بی شمار و برون از پندار سراسر کشور شورا ها را دربر گرفته بود، با اراده و نیروی شگفت انگیزی همان هائی که دیروز دشمن خونخوار را از خاک خود رانده بودند و دیگر کشورها و ملت ها را هم نجات داده و برای همیشه انسانیت را رهائی بخشیده و دشمنی نا بکار را خُرد و ناچیز کرده بودند، امروز دست به ساختمان زندگی نو زده بودند. از میان ویرانه ها، کاخ های کودکان بر پا می گردید و بر روی دردها، زندگی زیبای جوانان آغاز شده بود.

همه، بازوان و اندیشۀ نیرومند خود را بکار انداخته بودند ، تا هر چه زودتر و بهتر، کشور شوراها را شکوفان سازند و نقشۀ اهریمنی آنهایی را که هدفشان از میان بردن این کشور بود با ساختن و پرداختن، با دانش و هنر، شکوهی شگفت انگیز بخشند و بنما یانند که نیروی مردم چه توانائی دارد و خواست آنها چه می تواند بکند.

سال ۱۹۴۶ این نبرد حماسه ای را در شهرهای اتحاد شوروی دیدم ، شهرهائی که گاه توده ای از خاک بودند و گاه دیوارهای فروریخته و یا پوشیده از اثر گلوله ها که هنوز بر پا بودند ، حکایت از نبردی می کرد که هرگز بشر تا به آن روز به چشم ندیده و داستان های پهلوانی گذشته را با آنچه که این مردم از کوچک و بزرگ، از زن و مرد کرده بودند بی رنگ و بو می ساخت، حماسۀ بزرگی که با انقلاب اکتبر آغاز شده بود، حماسه زندگی واقعی خلق های آزاد از استثمار، و زندگی نو، مردمی که پا به دوران تازۀ آمیخته با مردانگی و از خود گذشتگی گذاشته بودند.

حماسه ای که با صدای برخورد سلاح های هول انگیز و در پرتو آتش سوزی های وحشت زا، در میان خون ده ها میلیون انسان با درد و دشواری سوسیالیزم را در مهد خود از چنگال مرگ بیرون کشید و تندرست نگاه داشت و اکنون روزگار پرورش و پاسداری از آن فرا رسیده بود. در هر گوشه این کوشش به چشم می خورد .

با شگفتی و سپاس بیکران می نگریستم و از این نیروی افسانه ای که در تلاش می بود تا دشواری های افسانه ای تر را از میان بردارد، در حیرت بودم و با شادی می دیدم که این نیرو پیش می رود و به آتیۀ مردم، نه تنها در نخستین کشور زحمتکشان، بلکه در سراسر جهان امیدوار تر شدم.

در مسکو در خانۀ زیبای «وُگس» (خانۀ دوستی میان اتحاد جماهیر شوروی و ملت های جهان) بودم . در چند قدمی خود مردی را دیدم، بلند بالا، باریک اندام، با موهای پُر مشکی و چشمان درشت سیاه که مرا می نگریست، نگاه من هم بر او دوخته شده بود و برایم روشن بود که او از مسکو نیست. مهماندار مشترک ما مرا به خود آورد :
«رفیق صمد وورغون، شاعر نامی آذربایجان شوروی و رئیس خانۀ وگس این جمهوری می باشند و تو را به باکو دعوت می کنند»

آذربایجان شوروی ، آن سرزمینی که نهضت های توده ای و مردمی اش همیشه انقلابیون ایران را یارو یاور بوده، مَهدی که ۲۶ کمیسر باکو از آن برخاستند : ۲۶ نفر از ملیت های گوناگون و یکی از آنها نریمان اوف بود، آن راد مرد بزرگ که هرگونه کمک و راهنمائی به انقلابیون ایران از آن جمله حیدر عمو اوغلی نموده و به اندازه ای برای ایرانیان ارجمند بود که ستارخان سردار انقلابی و ملی ایران، آرزو داشت که بر نخستین مجلس ملی ایران نام نریمان گذاشته شود تا سپاس مردم ایران به این شکل برای همیشه نشان داده شود.

این افکار به سرعت برق از سر من می گذشت و با فشردن دست او، آن شاعر آذربایجان، از این دعوت تشکر نموده و با یک دنیا خرسندی آن را پذیرفتم.

به باکو رسیدم، شهری کوچک با خیابان های پراز درخت و کوچه های تنگ، شهری که در کنار دریای خزر قرار دارد و آمیخته ای بود از شرق و غرب، مهماندار من از هیچ مهمان نوازی دریغ نکرد، از همه جا دیدن کردم، موزه نظامی را تازه ساخته بودند، هنگامی که جنگ و ویرانی همه شهرها را تهدید می کرد، مردم نخستین کشور سوسیالیستی جهان، چنان به پیروزی خود ایمان داشتند که دست از ساختن نکشیده بودند و هنر و هنر پروری راه خود را در میان آتش و خطر می پیمود، در میدانی مجسمه های ۲۶ کمیسر باکو، قهرمانان حماسی انقلاب اکتبر در آذربایجان را برپا کرده بودند، راد مردانی که همه با هم به دست دشمن انقلاب سوسیالیستی شهید شده بودند و اکنون همه با هم دریک میدان جمع شده بودند.

در این شهرهم، شور برای ساختن و درست کردن به چشم می خورد، در گوشه ای عقب افتاده از خاور نزدیک، با همه کهنه پرستی ها و همه آداب و رسوم قدیمی و همه خرافات ریشه دار، سوسیالیزم را می خواستند بسازند، دو دنیا که از بُن از هم جدا بودند و رو در روی هم قرارگرفته بودند، نو و کهنه، آتیه و گذشته، و با این وجود درهم آمیخته، همان هائی که پابند گذشته و آداب و رسوم کهن بودند می بایستی نو را بسازند و دیروز تاریک را به فردائی درخشان مبدل سازند.

تحولی بزرگ و دشوار، راهی پر از نشیب و فراز در پیش پای مردم این سرزمین بود، اما نیروی مردم در راه سوسیالیزم چه ها که نمی تواند بکند؟.

شبی در میهمانی که ترتیب داده شده بود شرکت داشتم. بیشتر مهمان ها زن بودند، ادیب و شاعر وبا اینکه زبان یکدیگر را نمی فهمیدیم و مستقیما نمی توانستیم با هم به گفتگو بنشینیم، اما به یاری مترجمی، با سادگی و روشنی نظرهایمان را در میان می گذاشتیم. مهمان ها با شورو شگفتی فراوان از ادبیات ایران می گفتند و بزرگان شعر و ادبیات ایران را می ستودند و بی اندازه ارجمند می دانستند. خوب به یاد دارم، زن جوانی، شاعر، با روی بر افروخته و چشمانی که نیم اشکی در آنها دیده می شد گفت :
« آیا ممکن است بالاتر و ارجمند تر از حافظ شیرازی شاعری دیگر پیدا نمود؟.»

دیگری از زیبائی های بوستان و گلستان و فلسفه و بزرگی سعدی سخن می راند، خود را آزاد، در میان دوستانی می دیدم که با هم در باره موضوعی گرانمایه و دلنشین سخن می گفتیم.

صحبت به شاعر بزرگ نظامی گنجوی کشیده شد و زیبائی های اشعار او و بزرگی افکار، و آن همه لطافت و صنعت که که در هر شعر او نهفته است، بی اختیار رویم را به سوی مهماندار گرامی ام صمد وورغون که پهلوی من نشسته بود کردم و گفتم :

« چگونه شما می توانید بی آنکه زبان فارسی را بدانید، اشعار نظامی را آنگونه که باید بچشید و از آن لذت ببرید؟ گمان می کنم که باید این زبان را که می گویند بسیار هم شیرین است بیاموزید!»

این گستاخی را ندیده گرفت، خنده ای روی او را شکفت، مرا نگاه کرد و گفت :

« پیشنهاد خوبی است، کوشش خواهم کرد که زبان تو را بیاموزم و تو هم سعی کن که آذربایجانی را بیاموزی تا ببینی که ترجمه های ما از نظامی تا چه اندازه زیبا و دلنشین است.»

راه زندگی هنوز در جلو من و در پندارم بسیار هم طولانی می نمود، و از اینکه زبانی را بیاموزم هراس نداشتم، با خوشی پذیرفتم و هر دو با فشردن دست یکدیگر این پیمان را محکم تر نمودیم و او باز مرا دعوت کرد که دو باره به باکو بیایم تا پیشرفت و ترقی این شهر را که پایه هایش ریخته شده بود ببینم و هم اینکه یکدیگر را در زبان آموزی بیازمائیم.

از آنها و آن مهماندار هنر پرور و شعر دوست، جدا شدم و به میهن خود برگشتم. بدبختانه خیلی زود در زندگی ما تغییر بزرگی پیش آمد و ناگزیر شدیم که در نهانی کار و مبارزه خود را دنبال نمائیم. در پی ما بودند، به محاکمه کشیدند و خواندند، حضوری و غیابی محکومیت های سنگین می دادند، کار فراوان و مبارزه بی آمان بود، گرچه راه زندگی همچنان در جلویم بود، اما فرصت آموختن زبان دیگری را نداشتم.

سال های زیادی گذشت و در همۀ این دوران یا در پنهانی زندگی می کردم و یا در مهاجرت، در سال ۱۹۵۶ شنیدم که صمد وورغون آن شاعر بزرگ نامی آذربایجان، هنوز جوان و هنوز نیرومند، چشم فرو بسته است و یاد خود را با اشعار و آثارش برای مردم آذربایجان و هنر دوستان جهان جاویدان باقی گذاشته است.

پس از ۲۹ سال موفق شدم که بار دیگر به باکو بروم. هنگامی که از پرتو نیروی کشور شوراها ده ها کشور و ملل زیادی زنجیر اسارت را در هم شکسته بودند، و هر روز بر نیروی مردم آزادی دوست افزوده می شد، و توازن دنیا به مناسبت بودن اتحاد جماهیر شوروی و دفاع پیگیر او از مبارزات مردم ستمدیده به نفع دمکراسی در جهان تغییر چشمگیری کرده بود.

در شهر باکو هم نو بر کهنه چیره شده بود و این شهر بسیار زیبا همچون عروسی در کنار دریای خزر غنوده، غنودن ظاهری، زندگی و کار در همه جا می جوشید، دکل های بزرگ چاه های نفت تا دل دریا فرو رفته اند و نمودار صنعتی عظیم و پیشرفته می باشند.

بناهای زیبا و خوشرنگ و هماهنگ، باکو را زیباتر ساخته اند و در میدان ۲۶ کمیسر، مجسمه های تک تک را برداشته اند و از میان زمین نیم تنۀ مردی نیرومند که در خود، همۀ گذشت و فداکاری، همۀ ایمان و ایستادگی آن ۲۶ نفر و دیگر شهیدان گمنام را جمع کرده بیرون آمده که با دست های توانا، آتش جاویدان زندگی و نبرد را برای مردم نگاه می دارد، بنای یادبودی که در خور آن راد مردان است و تا اعماق دل انسان را تکان می دهد و یاد آور آن است که این انسان زمینی است، این مردم هستند که محصول مبارزات گذشتگان را پاسداری می نمایند و رو به جلو می رانند، مکانی به راستی مقدس و شریف که سرمشق زندگی آنهائی را که پایه گذار زندگی شکوهمند امروزی می باشند. برای امروزی ها و آنهائی که فردا می آیند تابناک نگاه می دارد.

صمد وورغون که دیگر از میان تاریخ بر می خیزد، در همه جا هست، موزه اش، تصاویر و پیکره های او، هنر و شعرش او را در دل و جان مردم زنده نگاه می دارد.

ناخود آگاه به دنبال او می گشتم، بر سر قرار آمده بودم، او را نیافتم، زبان آذربایجانی را نمی دانستم و او هم فارسی را نیاموخنه بود، با او در گفتگو بودم، او بلند، باریک، با موهای سیاه و چشمان خندان اش مرا نگاه می کرد و با زبان حال می گفت:
می بینی که شهر ما چه شکوفان شده است، می بینی که چه نیرومند هستند مردم ما، می بینی تا چه اندازه راه های سخت دارند هموار می شوند؟ صدای او را می شنیدم و به یاد شعر او افتادم :

آن روزی که او جوان به شکار رفت و بچه آهوئی را تیر زد و خرسند آنرا بر ترک اسب خود انداخت و عازم خانه شد، خرسندی او دیری نپائید، در میان راه صدائی از پشت سر می آمد، برگشت و نگاه کرد، دید که آهوی مادر بی آنکه برای جان خود واهمه ای بنماید به دنبال بچه اش می دود و می گرید، صمد وورغون به گریه درآمد اما دیگر نمی توانست کشته را زنده کند، از آن روز دیگر به شکار نرفت تا مبادا دل مادری را به درد آورد. او در قطعۀ زیبای "جیران" درد همۀ مادران جهان را می گوید، درد همۀ کودکانی که کشته می شوند. او رنج بیکران بشر را که هنوز قربانی می دهد در این آهوی دلخون حس می کند و او را با کار و هنر خود می کوشد که بر این دردها مرهم گذارد و شاید جلوی آنها را بگیرد!
و باز اوست که با صدای رسای خود، آنگاه که دانست در آذربایجان ایران پس از برکناری حکومت ملی، کتاب های درسی و دیگر کتاب ها را می سوزانند، بانگ می زند:

«ای نا فرهنگان چه می کنید؟ فرهنگ هزار ساله را می سوزانید؟»
جهل و ستم در همه جا از هنر و دانش ترسیده است، ستمکار و نادان خونخوار تا به امروز از کتاب هراس دارد و آن را می سوزاند، صمد وورغون دوستدار هنر و زیبائی پرورش دهنده استعداد و کمال، درد می کشد و فریاد خود را بلند می کند، فریادی که قرن ها طنین خواهد افکند، حتی آنگاه که دیگر ستمگران خود خاکستر شده اند.
مهماندار بزرگ و هنرمند! چه گفتم که تو را ندیدم؟ در همه جا بودی، نه در قالب تصاویر و مجسمه ها، بلکه تو را در چشمان گروه دانشجویانی که به بازدید موزه ات آمده بودند دیدم، در نگاه پراز سپاس و احترام معلم شان که اشعار تو را زمزمه می کرد دیدم، صدای تو را درگفتار مهماندار امروزی ام که شیفتۀ شعر و هنر است شنیدم و اشعار «جیران» ات که دوست دیگری با شور می خواند، تو را نزدیک و نزدیک تر به من کرد، در همه جا بودی، در هر گوشه ای و در هر دلی، خندۀ تو نوید زندگی می داد و گفتارت، نشانۀ این راه زیبا را، زبان تو را چه خوب می فهمیدم، تو پیش آهنگ و پیشتاز، فروزان می رفتی و من هم رهروی گمنام، در میان ده ها و ده ها میلیون کسانی که راه مردمی را برگزیده اند قدم بر می داشتم و همه با یک زبان می گفتیم و همه برای برانداختن ستم و ظلم حتی در بارۀ آهو بچه ای که دل مادری به او بسته است کوشا بوده و هستیم و همۀ ما چه آنها که دیگر رفته اند و چه آنهائی که امروز هنوز گام بر می دارند، و چه آنهائی که فردا به این راه قدم خواهند گذاشت، از شعلۀ جاویدان زندگی و نبرد گرم می شویم و تو با هنرت در میان راهنمایان، بلند و باریک با چشمان سیاه و خندان همیشه جوان و نیرومند خواهی ماند.

برگرفته از: مریم فیروز « به دیدار صمد وورغون» مجله دنیا شماره ۶ شهریور ماه ۱۳۵۵

مریم فیروز

نام اصلی اش « مریم فرمانفرمائیان» است. دخترشاهزاده «عبدالحسین میرزا فرمانفرما» و «بتول خانم کرمانشاهی»، نوۀ عباس میرزا، رئیس الوزرای معروف دوران حکومت سلسله قاجار، و دختر دائی محمد مصدق شخصیت ملی ماندگار در تاریخ ایران که در دوره کوتاه نخست وزیری خود، در سال های ۳۰- ۱۳۳۲ کوشید تا علیرغم همه تلاش ها و توطئه های ننگین ارتجاع داخلی و عوامل داخلی نیروهای استعمارگر انگلیس و امپریالیسم نوپای آمریکا، صنایع نفت ایران را ملی کند.

مریم فرمانفرمائیان، متولد شهر کرمانشاه است. به سال ۱۲۹۲ شمسی، برابر با ۱۹۱۴ میلادی چشم برجهان گشود. سال های اولیه تحصیلات ابتدائی را درخانه و با کمک معلمِ سر خانه گذراند و پس ازآن، ابتدا در مدرسه ناموس و دیرتر در مدرسه ژاندارک تهران درس خواند و در سال ۱۳۰۸ دیپلم گرفت. در همین ایام به خواست و اصرار پدرش با سرهنگ عباسقلی اسفندیاری، فرزند محتشم السلطنه اسفندیاری که در مدرسه نظامی سن سیر فرانسه تحصیل کرده بود، ازدواج کرد، اما این ازدواج ناخواسته دیری نپائید و آن دو درحالی که دارای دو دختر به نام های افسر و افسانه بودند ازهمدیگر جدا شدند.

مریم فرمانفرمائیان، از سال ۱۳۲۲ سرنوشت خود را به سرنوشت مردم ایران گره زد و از همان زمان، تا آخرین دم حیات خویش در جنبش آزادیخواهی مردم ایران نقش فعال و پر ثمری به عهده گرفت. او از سال ۱۳۲۲ فعالیت خود در «تشکیلات دموکراتیک زنان ایران» را آغاز کرد و بعد از آن در سال ۱۳۲۳ با نورالدین کیانوری ازدواج کرد.

مریم فرمانفرمائیان، درسال ۱۳۲۳ به عضویت حزب توده ایران درآمد وبا آغاز شرکت خود در صف آزادی خواهی مردم ایران و ایجاد پیوند گسست ناپذیر خود با رزم و پیکار زحمتکشان ایران، ردای شاه زادگی را برای همیشه به دور افکند و شد «مریم فیروز».
شاهزاده ای که عطای زندگی در کاخ ستمگران را به لقایش بخشید، و همه نیرو، توان و هستی خود را در راه سعادت و خوشبختی فرو دستان و کوخ نشیان ایران بکار گرفت.

و چنین بود که «مریم فیروز» نامی شد همردیف نام زنان اسطوره ای، همچون «کلاراتستکین» و «ایباروری دولورس».

او در سال ۱۳۲۷ در کنگره دوم حزب توده ایران به عضویت مشاور کمیته مرکزی حزب برگزیده شد. پس از غیر قانونی شدن حزب توده ایران در بهمن ماه همان سال، توسط رژیم ارتجاعی و وابسته محمدر ضاه پهلوی، تحت پیگرد قرار گرفت و در سال ۱۳۲۸ غیابا به پنج سال زندان با اعمال شاقه محکوم شد. او در تمام آن سال ها، علیرغم زندگی دشوار شرایط مخفی، در امر بسیج زنان در تشکیلات زنان و ادامه مبارزه حزب و سازمان فعالیت کرد.

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مریم فیروز چند سالی بطور مخفیانه در کنار خسرو روزبه مسئول تشکیلات سازمان افسران حزب توده ایران فعالیت کرد. او در این سال های سرشار از رزم و رنج، بیشترین نقش را در سرکشی، رسیدگی، جابجائی و پیوند بین خانواده های زنانی که یا خود در حزب فعال بودند و یا همسرانشان به دلیل فعالیت های حزبی در زندان به سر می بردند داشت. کتاب جالب و خواندنی چهره های درخشان او، حاصل تجربیات و شناخت عملی خود او در این سال ها است.

مریم فیروز، پس از نزدیک به پنج سال مبارزه در شرایط بسیار سخت زیر زمینی، درحالی که گزمگان رژیم استبدادی محمد رضا شاه پهلوی در به در بدنبالش بودند، سرانجام در سال ۱۳۳۵، یعنی درست یک سال پس از خروج همسرش نورالدین کیانوری از ایران، مجبور به مهاجرتی ناخواسته شد و ابتدا به اتحاد جماهیر شوروی و سپس به جمهوری دموکراتیک آلمان منتقل شد.

او در سال های اقامت خود در جمهوری دموکراتیک آلمان، با داشتن دکترای زبان و ادبیات فرانسه، در دانشگاه شهر لایپزیک زبان فرانسه تدریس می کرد.

از او تعداد زیادی مقاله و چند کتاب به یادگار مانده است که ازجمله می توان به کتاب «چهره های درخشان» و «مادر نامه» اشاره کرد.

مریم فیروز، در دوران مهاجرت سیاسی که تا پایان سال ۱۳۵۷ و آغاز انقلاب و فروپاشی حکومت استبدادی پهلوی ادامه داشت، هیچگاه در مبارزه علیه رژیم دست نشانده و استبدادی شاه از پا نایستاد.
مریم فیروز در پلنوم شانزدهم حزب به عضویت کمیته مرکزی حزب توده ایران درآمد و در اولین روزهای بعد از انقلاب و درست بیست و دو سال پس از دوری از میهن، به همراه بسیاری از رهبران در مهاجرتِ حزب، بار دیگر به ایران باز گشت.

او پس از بازگشت به ایران، بار دیگر تشکیلات دموکراتیک زنان ایران و ارگان رسمی آن «جهان زنان» را سازمان دهی کرد، و در پلنوم هفدهم حزب که در فروردین ۱۳۶۰ تشکیل شده بود، به عضویت هیئت سیاسی کمیته مرکزی حزب برگزیده شد.

مریم فیروز، در جریان یورش حاکمیت ارتجاعی جمهوری اسلامی ایران به حزب توده ایران، در ۱۷ بهمن ماه ۱۳۶۱، به همراه همسرش نورالدین کیانوری دبیر اول حزب و بسیاری از رهبران آن بازداشت شد و برای اعتراف به آنچه که جلادان جمهوری اسلامی می خواستند به زیر شکنجه های توان فرسا برده شد.

او ۹ سال آزگار در زندان جمهوری اسلامی به سر برد و همه این سال های رنج آلود را در زندان انفرادی و زیر شدیدترین فشارها گذراند. نورالدین کیانوری همسر مریم فیروز، در نامه ای به تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۶۸ که آن را خطاب به سیدعلی خامنه ای، رهبر حکومت اسلامی ایران نوشته، به بخشی از شکنجه های غیرانسانی و سبعانه ای که بر همسرش اعمال شده بود اشاره می کند. شکنجه های دد منشانه ای که از خواندن آن مو برتن هر انسان آزاده ای راست می شود.

مریم فیروز و همسرش دکتر کیانوری هیچگاه به طور رسمی از زندان جمهوری اسلام آزاد نشدند. آنها، تنها با تعویض محل زندگی، تحت شدیدترین کنترل سربازان گمنام وبا نام امام زمانِ مستقر در وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی، روزگار را سپری کردند.

و سرانجام، جانِ خسته و رنجور مریم فیروز، این شاه زاد سرخ زحمتکشان نتوانست بیش از این، بار توانفرسای نامردمی ها را بر دوش بکشد.

بامداد ۲۲ اسفند ماه ۱۳۸۶ پیش از تولد آفتاب، چراغ عمر گرانبار مریم فیروز خاموش شد، و درست یک روز پس از آن، در بامدادی تیره و غمگین 2۲۳ اسفندماه ۱۳۸۶، خفاشان وزارت اطلاعاتِ، دور از چشم مردم، او را در تاریکی صبح، و زیر نگاه غمگین ماه و ستاره هائی که به جشن طلوع آفتاب می رفتند، به خاک سپردند.

صمد وورغون، شاعر شیدای مردم آذربایجان


«صمد وورغون»، برای بسیاری از اهالی شعر و ادبیات در میهن ما ایران و در بسیاری از کشورهای خاور زمین، نام آشنائی است. نامی، همردیف شاعران مردمی شناخته شده ای همچون «ناظم حکمت»، «پابلو نرودا» «محمود درویش»، «هوشنگ ابتهاج»، «گارسیا لورکا»، «احمد شاملو»، «سیاوش کسرائی»، «نزارقبانی» و...

کمتر کسی او را با نام اصلی اش صمد وکیل اوف می شناسد. زاده ۲۱ ماه مارس سال ۱۹۰۶ در روستای «یوخاری سالاحلی» واقع در منطقه «قازاخ» آذربایجان بود.

از پدری به نام «یوسف» و مادری به نام «محبوبه». شش ساله بود که مادر جوان خود را که بیشتر از ۲۸ سال نداشت، از دست داد و تحت حمایت و سرپرستی پدر و مادر بزرگ خود «عایشه خانم» بزرگ شد.

پدر بزرگش «مهدی خان»، از شاعران شناخته شده آن منطقه بود که «کُهنسال» تخلص اش بود.

صمد، سال های کودکی و دوران تحصیلات ابتدای را در روستای زادگاه خود گذراند. در سال ۱۹۱۸، پس از آن که با تلاش و کوشش خستگی ناپذیر شخصیت فرهنگی و ادیب نامدار آن زمان، «فریدون بیگ کؤچرلی» شعبه آذربایجانی سمینار معلمین گوری به «قازاخ» انتقال یافت، سمینار آموزگاران قازاخ نیز تشکیل شد.

این سمینار که یک کانون فرهنگی مترقی بود با یاری خانم «باد صبا وکیل اووا» همسر فریدون بیگ کؤچرلی که از اقوام نزدیک صمد وکیل اوف بود، دست به کار ایجاد مکتبی برای آموزش کودکان شد. در میان کودکانی که در مدرسه آموزگاران «قازاخ» نام نوشته و پذیرفته شده بودند، نام صمد وکیل اوف نیز وجود داشت.

صمد خردسال که نوجوانی فعال، با پشت کار و پیگیر بود، در سال های تحصیل در این مکتب، با نام، اشعار و شخصیتِ بزرگانی مانند «ملاپناه واقف»، « میرزا علی اکبر صابر»،« ملا ولی و دادی» و «ذاکر» و بسیاری دیگر از نویسندگان، شاعران، سخنوران پیشین آشنا شد و در کنار آن، به آثار شاعران بزرگ روس مانند «آلکساندرپوشکین»، «میخائیل لرمانتوف»، و نویسندگان و شاعران ترک مانند «نامق کمال»، «محمد امین»، توفیق فکرت» و دیگران دسترسی پیدا کرد.

در همین دوران است که استعداد هنری نهفته در او شکوفان می گردد و شروع به سرودن شعر می کند.

اولین شعری که از او به چاپ رسید، سروده ای بود به نام «خطاب به جوانان» که او آن را به مناسبت پایان دوره تحصیلی درمکتب سمینار آموزگاران سروده بود. این سروده در سال ۱۹۲۵ در نشریه «اندیشه نو» در تفلیس منتشر شد.

صمد وورغون پس از پایان دوره تحصیلات خود در سمینار قازاخ، به شغل آموزگاری مشغول شد و در مدارس تعدادی از روستاهای آذربایجان و مناطق مختلفی مانند قازاغ، قوبا، و گنجه، زادگاه شاعر و متفکر بزرگ نظامی گنجوی، به تدریس زبان و ادبیات آذربایجانی پرداخت.

صمد وکیل اوف، به دلیل عشق مفرط به خلق و میهن و نیز سرزمین زاد گاهی خود آذربایجان، نام هنری «وورغون » را که در زبان ترکی آذربایجانی به مفهوم عاشق و شیدا و واله است را به پسوند نام خود می افزاید و تا آخرین دم حیات نیز آفریده های هنری خویش را با همین نام «صمد وورغون» ارائه می دهد:

صمد وورغون در سال ۱۹۲۹ وارد دانشکده ادبیات دانشگاه مسکو شد و در دوره تحصل در دانشکده ادبیات مسکو، فعالیت های ادبی خود را گسترش داد.

در سال ۱۹۳۰ مجموعه غزل ها و دیگر سروده هایش که عمدتا مضمون سیاسی داشتند در دفتری به نام «سوگند شاعر» منتشر گردید.
در همین زمان صمد وورغون با «خاور خانم میر زَبیووا» خواهر همسر عبدالله شایق، شاعر پر آوازه آذربایجان ازدواج کرد.

سال های ۱۹۳۰ - ۱۹۴۰ دوره شکوفائی استعداد نهان صمد وورغون است. سال ۱۹۳۴ کتاب «دفترِ دل» و در سال ۱۹۳۵ کتاب «اشعار» او به زیر چاپ می روند. او در فاصله سال های ۳۷ - ۱۹۳۶ بیش از هفت منظومه و نزدیک به هزار شعر سروده بود.

او در همین سال ها، در کنار خلق آثار بی نظیر و ماندگار، رمان منظوم « یؤگنی اونِئگین»، از آلکساندر پوشکین، را ترجمه می کند و به همین منظور، از طرف کمیته آثار آلکساندر پوشکین « مدال پوشکین» را دریافت می کند.

او همچنین اشعار زیادی از «تاراس شئفچنکو»، « ایلیا چاو چاوادزه» و «جامبول» و دیگران به زبان ترکی آذربایجانی ترجمه کرد و سپس، به پاس ترجمه بی نظیر بخش هائی از کتاب «پهلوانی در پوست پلنگ» نوشته شاعر بزرگ گرجستان «شوتا رؤستا ونلی»، به دریافت لوح افتخار از طرف دولت جمهوری شوروی سوسیالیستی گرجستان نائل گشت.

صمد وورغون، در نیمه دوم سال، ۱۹۳۷ تنها در فاصله سه – چهار هفته، اثر جاودانه خود «واقف» را به پایان رساند. او در این درام بی نظیر خود، با مهارتی کم نظیر و مهری سرشار، به توصیف خصوصیات بلند انسانی و جایگاه رفیع، و زندگی فاجعه بار «ملا پناه واقف» شاعر بزرگ آذربایجان، می پردازد.

او در جریان برگزاری جشن بزرگداشت ۸۰۰ سالگی نظامی گنجوی، بطور فعال شرکت داشت. او در این رابطه مقالات متعددی نوشت، سخنرانی های زیادی کرد و نیز منظومه بلند «لیلی و مجنون» او را به زبان ترکی آذربایجانی بر گرداند.

صمد وورغون، در سال ۱۹۴۱ براساس موتیوهای خسرو شیرینِ نظامی گنجوی، منظومه «فرهاد و شیرین» خود را به نگارش درآورد.
صمد وورغون در سال های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲، دو بار پیاپی، موفق به دریافت مدال استالین شد. یک بار در سال ۱۹۴۱ برای نوشتن درام جاودانه «واقف» و بار دیگر به دلیل بیان اندیشه ها و احساسات میهن پرستانه ای که در منظومه «فرهاد و شیرین» خود. منظومه ای که در آستانه جنگ کبیر میهنی نوشته شده بود.

سال های جنگ کبیر میهنی علیه فاشیزم هیتلری، در آثار و نوشته های صمد وورغون جایگاه ویژه ای دارد. او طی سال های جنگ، بیش از شصت شعر و چند منظومه بلند و ازجمله «داستان باکو» را نوشت. در سال های جنگ کبیر میهنی نام صمد وورغون چنان پر آوازه بود که کمتر کسی با نام او بیگانه بود. تا جائی که، متن چاپ شده شعر «خطاب به پارتیزان های اوکراین» او از طریق هواپیما، بر فراز جنگل های آن دیار پخش شد و به دست مخاطبین آن رسید.

در آن سال های جهنمی مرگ و خون و جنون و جنگ، درسرتاسر اتحاد جماهیر شوروی، جائی نبود که فریادهای شورانگیز و آتشین صمد وورغون بر گوشِ جانِ شنوندگان ننشیند و نفرت از جنگ و کشتار و بی خانمانی را ترنم نکند.

امواج رادیوها، پژواک صدای او را به همه جا می بردند. در جبهه ها، سنگرها، بیمارستان ها، در همه جا صدای او طنین افکن بود.
او در سال ۱۹۴۵ نمایشنامه بلندی به نام «انسان» نوشت که آینده بشریت را به شکلی کاملا زیبا و رمانتیک به تصویر می کشید. او در این درام فلسفی، شکوه و خرد مندی انسان را می ستاید. صمد وورغون را اگر تنها به عنوان یک شاعر بشناسیم خطاست، زیرا او در عین حال، یک اندیشمند بود، یک سازمانگر بزرگ بود، یک مبارز خستگی ناپذیر و در یک کلام، انسانی بی نظیر بود.

او در سال ۱۹۴۵ به عنوان یکی از پانزده عضو اصلی آکادمی علوم جمهوری آذربایجان شوروی انتخاب شد و مدت کوتاهی بعد از آن بود که با سعی و همیاری او، انجمن دوستی و روابط فرهنگی ایران و آذربایجان شوروی در باکو پایتخت جمهوری آذربایجان تشکیل شد. صمد وورغون که خود سرپرستی این انجمن نو بنیاد را به عهده داشت، برای ایجاد روابط دوستانه بین ایران و جمهوری آذربایجان و نیز تحکیم روابط گسترده فرهنگی بین دو سوی آذربایجان از هیچ تلاش و کوششی دریغ نکرد.

او در مقام نماینده بلند پایه ادبی و فرهنگی اتحاد جماهیر شوروی به کشورهای مختلفی سفر کرد و ازسوی بسیاری از مجامع و شخصیت های ادبی و فرهنگی آن کشورها مورد استقبال پر شور قرار گرفت. در سال های بعد از پایان جنگ جهانی دوم، صمد وورغون همچنان، خستگی ناپذیر درکار آفرینش هنری خویش بود. سال های پر حاصلی که آثار بسیاری از او چاپ و منتشر شد که برای نمونه می توان از «موغان» در سال ۱۹۴۸، «ای آفتاب» سال ۵۱-۱۹۵۰ و «پرچمدار زمانه» در سال۱۹۵۲ نام برد.

صمد وورغون، درماه اکتبر سال ۱۹۵۵ درحالی که در میان اعضاء هیئت نمایندگی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی عازم ویتنام بود، به شدت بیمار و به دلیل وخامت حالش برای ادامه معالجه به جمهوری خلق چین فرستاده شد. او برای مداوا، چند هفته ای در چین ماند و پس از بهبودی نسبی حالش، به آذربایجان بازگشت، اما متاسفانه وضع جسمی اش روز به روز رو به وخامت گذاشت.

چیزی به ۲۱ ماه مارس، روز برگزاری جشن سالگرد پنجاه سالگی شاعر نمانده بود، بسیاری از رفقا، دوستان و دوستداران صمد وورغون در تدارک برگزاری جشن تولد پنجاه سالگی او بودند که از سوی رهبری دولت جمهوری سوسیالیستی آذربایجان، لقب «شاعرملی خلق آذربایجان» به او اعطاء شد.

و سرانجام در تاریخ ۲۷ ماه مه ۱۹۵۶، ساعت ۱۹.۳۰ قلب طپنده شاعری که در تمام طول عمر کوتاه خود، به میهن و مردم خویش عشق ورزیده، و آرزوئی به جز خوشبختی و سعادت مردم جهان نداشت از طپیدن بازماند و چراغ جان شوریده اش برای همیشه خاموش شد.

با ناظم حکمت

او را در گورستان مفاخر آذربایجان در شهر باکو به خاک سپردند. گورستانی که نامداران مانند «عُزیر حاجی بئی اوف»، «قاراقارایف»، « عبدالرحیم حق وردیف»، جلیل محمد قلی زاده»، «بلبل»، «رشید بهبودوف»، »مسلم موقامایف»،«شوکت علی اکبراوا»، «ربابه مرادووا» و چهره های سرشناس بسیار دیگری در دلِ آن آرمیده اند.