دیدار معنوی مثنوی
یگانگی جان در گفتار پیر خرقان (۲)

جان نباشد جز خبر در آزمون
هر که را افزون خبر، جانش فزون ... (مولوی)

واژۀ "جان" را گروهی از اندیشمندان برابر با روان یا روح و گروهی دیگرجدای از آن دانسته اند . مثلا ابن سینا جان را روح حیوانی و روان را نفس ناطقه میداند: " و مردم را از سه چیز آفرید یکی تن که به تازی آن را بدن و جسد خوانند و دیگری ) جان، که او را روح خوانند و سیوم روان که او را نفس خوانند" (نک،فرهنگ دهخدا در ادبیات کهن پارسی، اغلب نویسندگان و شعرا جان و روان یا روح و نفس را بدون موشکافی های فلسفی به جای یکدیگر به کار برده اند و منظورشان همین روح در تن آدمی ست که نشانی ست از زندگی و آگاهی، چنانکه بیت بالا نشان می دهد. در بخش نخست این نوشتار از اتحاد جان میان عارفان وارسته و کامل با حضرت حق سخن به میان آمد . البته در جهانبینی اسلامی چنین اتحادی کفر تلقی می شود و عارفان مسلمان آن را به فناء فی الله تعبیر می کنند. اختلاف نظر و بحث و مناقشه در این زمینه فراوان است . شریعت زدگان همین فنا را هم نمی پذیرند ،چرا که گناه سقوط تکلیف و اباحه بر عارف واصل پیش می آید و بسی بحث های بی نتیجۀ دیگرپیش می آید که در حوصلۀ این نوشته نیست . آنچه اعتقاد صوفیه و عارفان اهل دل را از سایر اصناف در
جهان اسلام متمایز می سازد همین یگانگی جان عاشقان با یکدیگراست که در جوار و حق به فنا در او خواهد انجامید با نظر ِ

ای رهیده جان تو از ما و من!
ای لطیفۀ روح اندر مرد و زن!

مرد و زن چون یک شود، آن یک توی
چون که یک ها محو شد، آنک توی

این من و ما، بهر آن بر ساختی
تا تو با خود نرد ِ خدمت باختی

تا من و تو ها همه یک جان شوند
عاقبت مستغرق ِ جانان شوند .... (دفتر نخست مثنوی)

پیش تر آوردیم که این نکته دقیق اندشۀ مولانا را می توان در سخنان منسوب به بایزید و عطار و خرقانی و همدلان آنان هم دید:

" اگر بر بساط محبتم بداری، در آن مست گردم در دوستی تو و اگر بر بساط هیبتم بداری ، دیوانه گردم در سلطنت تو چون نور گستاخی سر بر زند، هر دو خود من باشم و منی ِ من، تویی (1)

پیر،روی سخن با حضرت حق دارد، می گوید اگر با من محبت بورزی از جام دوستی تو سر مست خواهم شد و اگر مرا با صفات جلالی خود فرو گیری از ترس جلال تو دیوانه می شوم. اما وقتی آن روشن نگری و بی پروایی من برخیزد، ــ که از عشق به تو مایه و نیرو دارد ــ [باید بگویم که :] من، هم آن صفات جمالی تو را دارم و هم صفات جلالی تو را.و تویی که ذات منی . [زیرا من اصل و ذاتی جدا از تو ندارم] یعنی وقتی عارف را شراب وصل می دهند، چیزی مستقل از خدایش نمی فهمد زیرا آن واصل دیگر وجود عاریتی ندارد و تنها خدا باقی ست. از او پرسیدند:

" نشان بندگی چیست ؟ " پاسخ شنیدند
" آنجا که منم، نشان خداوندی ست، هیچ نشان بندگی نیست " (2)

مولانا از این مرحله با عبارت "معیت با حق" یاد می کند:

این معیت با حق است و جبر نیست
این تجلیّ ِ مه است این ابر نیست

نظر به معیت قیومی حضرت حق با نظام هستی دارد . خدا قیوم است یعنی بر خود از ازل تا به ابد قائم و پایدارست و سبب اصلی پایندگی و مرگ موجودات . اشاره دارد به بخشی از آیۀ چهارسورۀ حدید:(...و هوَ معَکُم اَینَما کُنتُم.) (او با شماست ، هر جا که باشید.) هنگامی که سالک در جوار او قرار گیرد،چیزی از شعور و آگاهی در وی نمی ماند . هر چه کند ، فاعل خداست و بس. در جوار حضرت حق قرار گرفتن عارف کیفیتی غیر قابل فهم برای عقل بشری دارد،چرا که او نه در درون آدمی و نه در برون از انسان است . اتصال خدا و عارف غیر قابل توصیف و بیان بشری ست :

اتصالی بی تکیُّف، بی قیاس
هست ربُّ النّاس را با جان ناس

لیک گفتم ناس من ، نسناس نی
ناس، غیر ِ جان ِ جان اشناس نی .... (مثنوی
(منظور از نسناس انسان نمایان حیوان صفتند )

این موضوع با مقولۀ حلول و اتحاد ازبن متفاوت است ،هر چند ظاهرا چنین نمی نماید در حلول، توهم ِ رسوخ خدا در بشر دیده می شود،در اتحاد،همکاری و همامیزی دو نهاد مستقل از یکدیگر . در هر دو صورت، وجود حق در افزونی و کمی می افتد:

حق ز ایحاد جهان ، افزون نشد
آنچه اول آن نبود، اکنون نشد

هست افزونیّ ِ هر ذاتی دلیل،
کو بوَد حادث، به علت ها علیل ...(مثنوی)

(ادامه دارد )

http://zibarooz.blogfa.com/post/267

زیر نویس ها

1 : احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی، به کوشش استاد مجتبی مینوی،ص61
2 : همان، ص 93