( به مناسبت ۲۵ مهر، هفتادونهمین سال قتل فرخی یزدی، روزنامه نگار و شاعر آزادیخواه در زندان )
ویراست دوم
**
پیش درآمد
از زمانی که صنیع الدوله ، وزیر انطباعات یا به قول امروزی ها "اداره کل مطبوعات" شد و درسال1260 خورشیدی ( 1300 هجری قمری) نخستین اداره ی سانسور کتاب و روزنامه را در ایران پایه گذاشت و حتی پیش از آن در دوره ی میرزاحسین خان سپهسالار(اتابک)که "...سانسورچی درکارنبود .حتی آزادی روزنامه را اعلام کرده بودند"، ارباب جراید دیروز که روزنامه نگاران امروزباشند رفتاری دوگانه داشته اند.گروهی جیره خوار و کاسه لیسان ته مانده های سفره ی قدرت و حکومت بوده اند وعده ای هم انگار مقدرشده بود نقش وجدان بیدار ویا خواب آلود جامعه ی خود را ایفا کنند. عده ای از خوان نعمت شاه وحاکم و خان و ارباب و آقا و آقازاده لقمه ای به نیش بکشند و عده ای هم شلاق خورمفتش و بازجوی حکومت ها شوند به این جرم که مرکّب قلم شان آغشته به گلاب قمصر آزادگی و لیقه ی شرافت و وجدان اجتماعی است،پنهان کار نیستند،حافظی نیستند در مسجدی و دُردی کشی درمجلسی "به تعبیر حافظ".این سنخ از اهل قلم در گذرگاه فرهنگ مطبوعاتی آرمان هایشان را دورازحرص وآز رقم زده اند ، رنج برده اند و مطبوعات را به زشتواژه های سالوسی و معرکه گیری سیاسی نیالوده اند. بسیاری از این شیدایان قلم و بیان ازمیان محروم ترین مردم سرزمین ما برخاسته اند و فقر و بی عدالتی و سختی های زندگی را تجربه کرده اند.به طبقه ی خودو مردم خودپشت نکرده اند. گرچه برخی از این اهل مطبوعات در شیوه ی کار راه افراط پیمودند و مثل زنده یاد محمد مسعود قلم را به دژواژه های خشن آلودند اما ذات شریف و حق جویی داشته اند.
نسل امروز ایران که درفضای رسانه های مدرن و جهان سایبری نفس می کشد با تاریخ و زندگی رسانه های جمعی کشورخود ، مخصوصا روزنامه ها و مجلات آزاد و یا روزنامه نگاران مبارز بیگانه است.بسیاری از جوانان ما به دلایلی از جمله سیاست های فرهنگی حکومت ها مبنی بر خاطره زدایی و تحریف و جایگزینی جعلیاتی در تاریخ ، بسیار مسیر فکری شان از تاریخ خود دورمانده و از نام و نشان بسیاری از آزاداندیشان اهل قلم بی خبرندو نمی دانند که مردان و زنان اهل قلم این دیار چه به جد و چه به طنز فولاد زبان وقلم را برای افشای نابخردی حاکمان مستبد ، آبدیده کرده اندمثل اشرف الدین گیلانی که بنابه قول یحیی آرین پور"شش ماهه بوده که یتیم شده و دریتیمی ملک و مال و خانه اش را غصب کرده اند و او دچارفقر وتنگدستی شده است"(رک:ازصباتانیما-یحیی آرین پور،چاپ دوم،1376،امیرکبیر، ص 61) و یا جهانگیرخان صوراسرافیل که "...درکودتای جمادی الاولی 1326 ه. ق به دستور محمدعلی میرزا درباغشاه کشته شد"(همان، ص78).
واکاوی یک نقل قول
آنچه در چهارچوب این نوشته جای می گیرد ، اشاره ای است به یک نقل قول از فرخی یزدی و بهانه ای برای نیم نگاهی به مضامین شعر او .
بسیاری از خوانندگان این سطور نام میرزا محمدفرخی یزدی را شنیده اندو باشعر و زندگی اش آشنا هستند. او هم از میان خانواده ای زحمتکش و متوسط برخاست و مثل محمد مسعود قمی روزنامه نگار و صاحب روزنامه ی "مردامروز" جان خویش را درراه آزادی قلم وبیان داد.به هرحال معیارارزش های دانایی و کمال درعرصه ی فرهنگ رسانه را صاحبان همین قلم هایی مشخص کرده اند که خودکامگان هرگاه به قدرت می رسند نخست برای شکستن همین قلم ها عربده سرمی دهند حال به دست تشکیلات سازمان یافته خود یا به مدد مردمی دنباله رو و ناآگاه که فرمان پذیران بی چون وچرای قدرتندبا مشت های گره کرده و هیجانات هیستریک که باشوک سیاست های افراطی به آنان منتقل می شود.
نام فرخی میرزا محمد ، پدرش محمدابراهیم سمساریزدی بود.تولد محمدفرخی در مقدمه ی دیوان چاپ 1357 ،سال 1302قمری و در کتاب "از نیما تاروزگارما" یحیی آرین پور سال 1306 قمری مطابق با 68/1267 خورشیدی نوشته شده است، اودریزد ودرخانواده ای متوسط متولدشد. تحصیلات زیادی نداشت، بلکه فقط در مدارس قدیم از جمله مدرسه ی مرسلین یا(مسیونرها) ی انگلیسی دریزد درس می خواند که در 15 سالگی به دلیل سرودن شعرهای انقلابی از مدرسه اخراج شد(رک":آریین پور ، یحیی ،از نیما تاروزگارما،ص502).
گرایش فرخی از همان ابتدای دوران جوانی به شعر زمانی شدت گرفت که با اشعار سعدی و مسعود سعدسلمان آشنا شد.چنانکه از قول خودش نقل شده است این بیت سعدی در وی بسیار اثر گذار بوده است:
گر در همه شهر یک سر نیشتر است
درپای کسی رود که درویش تراست
با این همه راستی که میزان دارد
میل از طرفی کند که زر بیشتراست.
*
دوخت ودوز عالیجناب سرخ پوش
در شماره 111ماهنامه ی گزارش به تاریخ خردادماه 1379 مطلبی خواندم به قلم استاد انورخامه ای ، ایشان آخرین بازمانده ی گروه 53 نفر است که به سرکردگی دکتر تقی ارانی بنیانگذاران یکی از هسته های مارکسیست ایران بوده اند و همگی به دستور رضاشاه زندانی و حتی درزندان شکنجه می شدند.برخی از آنان درزندان می میرند یا کشته می شوند.از جمله دکتر ارانی .انورخامه ای تاریخ شفاهی سیاسی ایران است. ایشان در نوشته خود مطالبی درباره ی فرخی یزدی نوشته بودند که نکته های تازه ای دربرداشت. از جمله موضوع دوختن لب فرخی یزدی به فرمان ضیغم الدوله قشقایی حاکم مستبد یزد . این خاطره درست برخلاف آن نوشته هایی است که در دیوان شعر فرخی و در زندگی نامه ی او ویا درتمام مطالبی که دیگران درباره اش نوشته شده است. نباید فراموش کرد که درحافظه ی جمعی مردم ما ، فرخی یزدی به "شاعر لب دوخته " شهرت دارد.
آقای انور خامه ای در یادداشت خود نوشته اند:"...من خودم این موضوع (دوختن لب فرخی)را شنیده بودم روزی در زندان از او پرسیدم:"آقای فرخی لب های شمارا چگونه دوختند؟ راستی خیلی درد داشت؟"با سادگی عادی خویش جواب داد :مگر لب های من کرباس بود که بدوزند؟ بعد توضیح داد که حاکم یزد تهدید کرده بود دهانش را خواهم دوخت و منظورش خفه کردن و خاموش ساختن فرخی بوده است...".
داستان این گونه است که ضیغم الدوله قشقایی حاکم مستبد یزد در زمان احمدشاه قاجار در نوروز هرسال به اصطلاح بارعام می داد. این رسم از دوران کهن در ایران ، از دربار شاهان تا خیمه وخرگاه اربابان و حاکمان برگزارمی شد. شاعران هم از این خوان نعمت خود را بی نصیب نمی گذاشتند. شعری در مدح قدرت می گفتند و در پیشگاه حاکم می خواندند و متناسب با درجه ی تملق و چاپلوسی خود سکه ای انعام می گرفتند. در نوروز سال 1327 قمری (1287 خورشیدی) فرخی چون سرپرشوری داشت برخلاف شاعرانی که برای ضیغم الدوله مدح وثنا می گقتند مسمطی ساخت و آنرا درجشن نوروزی دمکرات های یزد خواندو ضیغم الدوله را به باد انتقاد گرفت .مسمط فرخی 14 بند و در بحررَمَل مثمّن محذوف {فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن} سروده شده است. در این شعر از شوکت و عظمت ایران باستان می گوید. مخاطب را به مشروطه خواهی دعوت می کند.مردم راخطاب می کند و از ناسپاسی آنان که قدر شوکت و اقتدار ایران را نشناختند گله مند می شود. سیاست روس و انگلیس را زیرسؤال می برد. شکست روسیه در جنگ با ژاپن را نتیجه ی اتحاد مردم ژاپن می داند. به انجمن هاو جلسه های سیاسی انقلابیون در یزد نظری می اندازد و بالاخره با دفاع از قانون اساسی ومجلس شورای ملی که نتیجه ی انقلاب مشروطیت است به بند پایانی این مسمط که نوعی اعلامیه ی سیاسی است تا شعر به شغل خود اشاره می کند.فرخی پیشه ی پارچه بافی داشت که در آن زمان به این پیشه ،چرخ ریسی می گفتند:
خود تو می دانی نیَم از شاعران چاپلوس
کز برای سیم بنمایم کسی را پایبوس
یا رسانم چرخ ریسی را به چرخ آبنوس
من نمی گویم تویی در گاه هیجا همچو طوس
لیک گویم گر بقانون مجری قانون شوی
بهمن و کیخسرو و جمشید و اَفریدون شوی.
{هیجا= هیجاء به معنای نبرد ، جنگ}.
ضیغم الدوله دستور می دهد فرخی را به خاطر سرودن این گونه شعرها و همچنین نطق ها و سخنرانی های انتقادی اش همراه دیگر همفکران و دوستانش دستگیر و زندانی کنند.
در مقدمه ی دیوان فرخی می خوانیم:"فرخی درزندان و محاکمۀ مفتضحانه ای که از اوشد دفاع جانانه وشجاعانه ای از خودکرد و باشهامت ورشادت هرچه تمامتر از مظالم و سفاکی های حاکم ستمگر یزد انتقادهاکرد و به همین جهت ضیغم الدوله حکم کرد دهان اورادوختند ".
با وجود چنین مجازاتی که در حق او اعمال شد شاعر جوان بیکارننشست. مسمط دیگری ساخت و از درون زندان آنرا برای دمکرات های تهران فرستاد:
ای دمکرات بت باشرف نوع پرست
که طرفداری این رنجبران خوی توهست
اندرین دوره که قانون شکنی دلها خَست
گر ز هم مسلک خویشت خبری نیست بدست
شرح این قصه شنو از دو لب دوخته ام
تا بسوزد دلت ازبهردل سوخته ام.
یاران فرخی درتهران با فرستادن تلگرامی به مجلس شورای ملی و اعتراض به عمل زشت حاکم باعث گردیدند وزیر کشوراستیضاح شود وضیغم الدوله از حکمرانی عزل گردد و حاکم دیگری که خلق و خوی معتدلی داشت به نام حاج فخرالمک جای اورا بگیرد. فرخی بعد از دوماه از زندان یزدفرارمی کندوبه تهران می آید .
منابع معتبر دیگری هم هستند که به قضیه ی لب دوختن شاعر اشاره کرده اند. مرحوم آرین پور درکتاب " از نیما تا روزگارما" در این باره می نویسد:"این اشعار در جمع حزب دمکرات خوانده شد و خبر آن به گوش حکمران رسید فرمان دادتالبان گوینده را بانخ وسوزن دوختند و اورا به زندان انداختند"(از نیما تاروزگارما،یحیی آرین پور، چاپ دوم 1376،ص503).
در کتاب "ادبیات نوین ایران" وراکوبیچکوا بانوی ایران شناس اهل چک به نقل از سخنوران نامی ایران می نویسد:"...در پانزده سالگی یک مسمط انقلابی و وطنی سرود و در جشن عید نوروزحزب دمکرات یزدبازخوانی کرد، دستگیر شد ، به زندان افتاد و به عنوان تنبیه دهانش دوخته شد..."( ادبیات نوین ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ترجمه و تدوین یعقوب آژنگ.بخش اول نوشتۀ ورا کوبیچکوا و بخش پنجم نوشتۀ دکتر محمدرضاشفیعی کدکنی.).
در منابع دیگر نیز درباره ی این تصمیم شقاوت آمیز ضیغم الدوله قشقایی سخن بسیار نوشته شده است.این نقل قول ها نه در رد و نه در قبول نوشته ی آقای انورخامه ای است. اما جای پرسش است که باوجود منابع بسیار ،خصوصا اشاره های مکرر فرخی یزدی در اشعارش به واقعه ی لب دوزی او به فرمان حاکم یزد در زمان احمدشاه قاجار ، سندیت گقته ی آقای انورخامه ای فقط از این جهت پرسش برانگیز است که آیا فرخی یزدی در زندان قصر با این جواب که :"مگر لب من کرباس بود که بدوزند؟" نخواسته است عزت نفس و غرور خود را با بی اهمیت دادن کار حاکم یزد نشان دهد؟ اودر جایی می گوید:"شرح این قصه شنو از دولب دوخته ام" و در شعری از مردم ایران به خاطرسرودن شعرهای خشن و ادبیات خشن عذر خواهی می کند:
فرخی کاین ادبیات سروده است خشن
عذرخواه است صمیمانه زِ اَبناء وطن
هرکه را دوخته شد در ره مشروطه دهن
پُربدیهی است نگوید بجز از راست سخن.
*
روزنامه نگار لب دوخته
فرخی یزدی، روزنامه نگار و شاعر و یک کنشگرسیاسی است. اهل سازش هم نیست. سوسیال دمکراتی است بازمانده از دوران مشروطیت ،طرفدارمساوات است همان چیزی که امروز به آن حقوق برابرشهروندی می گوییم. . او برای هیچ بیگانه ای پرچم به دست نمی گیرد. پرچم او سه رنگ دارد .سرخ وسفید وسبز .روس و انگلیس برایش مفهومی استعماری دارند.در اوایل جنگ اول جهانی مدتی به بین النهرین می رود. در آنجا هم فعالیتش را کنار نمی گذارد. انگلیسی هاراحتش نمی گذارند.با پای برهنه به ایران برمی گردد. درتهران عده ای از تروریست های قفقازی به سویش تیراندازی می کنند.بخت یارش می شود و گلوله ها به او اصابت نمی کنند. به دلیل مخالفت با قراردادوثوق الدوله معروف به قرارداد1919 که قراربود ایران بین روسیه و انگلیس تقسیم شود همراه میرزاده عشقی به زندان نظمیه(ژاندارمری) می افتد.در کودتای 1299 به رهبری سیدضیاءالدین طباطبایی و رضا خان میرپنج (سردارسپه/ رضاشاه پهلوی ) همراه دیگر اعضای حزب دمکرات در باغ سرداراعتماد تحت نظر نگهداری می شوند.و چنانچه در شرح فعالیت های او می خوانیم در سال 1300 خورشیدی، یک سال بعد از سقوط قاجاریه امتیاز روزنامه "طوفان" را که ارگان حزب دمکرات است می گیرد.به دلیل چاپ مقالات انتقادی از حکومت 14 بار توقیف می شود ولی فرخی هربار با انتشار روزنامه ای دیگر به فعالیتش ادامه می دهد. و :" با در دست داشتن امتیازات روزنامه های دیگر عقاید سیاسی و نظریات خودرا در آن روزنامه ها منعکس می نمود.چنانچه روزنامۀ پیکار،قیام،طلیعه ، آینۀ افکار و ستارۀ شرق روزنامه هایی بودند که پس از توقیف طوفان هرنوبت منتشر می شدند" (مقدمۀ دیوان ، ص 10).
در سال 1307 از طرف مردم یزد به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب می شود و در دوره ی نمایندگی اش با فراکسیون اکثریت مجلس درگیر می شود و این اختلاف ها که گاهی به کتک کاری با نمایندگان می انجامید باعث شد فرخی ایران را ترک کند وبه مسکو برود . در سرزمین شوراهاهم که بهشت موعود کمونیست های جهان بود فرخی یزدی دست از فعالیت نکشید و از رژیم کمونیستی شوروی انتقاد می کرد.همین باعث شد مجبوربه ترک مسکو شود. به برلین رفت و دولت آلمان نازی هم به دلیل انتشار مقالات انتقادی اش از حکومت ایران فرخی را از برلین اخراج کرد. تیمورتاش وزیر دربارکه بعدها با آمپول هوا و به دستور رضاشاه کشته شد در سفرش به آلمان به فرخی امان نامه داد و او باز گشت و دوره ی دوم روزنامه ی طوفان را راه انداخت که تا سال 1307 ادامه یافت. و در این سال برای همیشه لغو امتیاز شد.فرخی همیشه تحت نظر بود. به دلیل بی پولی مقروض شده بود. یکی از کاغذ فروشان از وی شکایت می کند و از عدلیه (دادگستری) برایش اجرائیه صادر می شود. به زندان می افتد.فشار بازجوها و شکنجه هایی که می بیند عرصه رابراوتنگ می کند و با خوردن تریاک اقدام به خودکشی می کند که نجات می یابد . دوسال بعد در تاریخ بیست و پنجم آبان ماه 1318 در زندان می میرد. او در بدترین شرایط زندان با نوشتن شعر و خواندن برای زندانیان دیگر پیامش را به خارج زندان می رساند. مانند غزل زیرکه گمان زده می شود آخرین شعر اوست و همین غزل باعث قتل او می شود زیر:
بایداین دور اگر عالی و گردون باشد
گنگ وکور وکر و سرگشته چوگردون باشد
در محیطی که پسند همه دیوانه گری است
عاقل آن است که در کِسَوت مجنون باشد
خسرو کشورما تا بُوَد این شیرین کار
لاله سان دیدۀ مردم همه در خون باشد
عذر تقصیر همی خواهد و گوید مأمور
کاین جنایت حسب الامر همایون باشد
هرکه زین پیش جوان مُرد و چنین روز ندید
باید از مرگ به جان شاکر و ممنون باشد
نقطه ی مرکز آیندۀ ما دانی کیست؟
آنکه امروز از این دایره بیرون باشد
کاوه درجامعۀ کارگری بارنیافت
به گناهی که طرفدارفریدون باشد
لایق شاه بوَد قصر نه هرزندانی
حاکم جامعه گر ملت و قانون باشد
فرخی از کرم شاه شده قصرنشین
به تواین منزل نو فرخ و میمون باشد.
اما این تمام ماجرای مرگ شاعرنیست. بعدازشهریور1320 وتبعید رضاشاه اسناد مرگ فرخی و بسیاری از زندانیان سیاسی فاش می شود. در زمان رضا شاه دو تن از جلادان هراس انگیز و معروف به نام سرپاس مختاری شکنجه گر و پزشک احمدی عامل اصلی مرگ فرخی شناخته می شوند. پزشک احمدی از پزشکان شهربانی بود و کارش این که با آمپول هوا زندانیان مخالف را به قتل برساند. او همین جنایت را با فرخی کرد اما درنامه رسمی اداره آگاهی علت مرگ فرخی یزدی اینگونه اعلام شد:
"محمدفرخی فرزندابراهیم در تاریخ 25/7/1318 به مرض مالاریا و نفریت فوت کرده است".
این پزشک جنایتکار بعد از شهریور1320 دستگیر ، محاکمه و بدارمجازات آویخته شد.
*
ورود به متن شعر فرخی
شعر فرخی آمیزه ای است از شعر سیاسی محض و شعرعاشقانه ی یک شاعرحساس که هم مردم دوست است و هم وطن را عزیز می شمارد و هم شباهنگام معشوق را در خلوت از ی ناب مست می کند و درب را حتی برمهتاب می بندد . تضادی کاملا چشم گیر از خشم وخروشی انقلابی ،مهرورزی به مردم، نفرت از مستبدان به اضافه ی احساسات عاشقانه و رمانتیک یک انسان عاشق.
آنچه در چهارچوب این نوشته جای می گیرد ، اشاره ای است به یک نقل قول از فرخی یزدی و بهانه ای برای نیم نگاهی به مضامین شعرش . در شعرفرخی روح حماسی و انتقادی شعر اجتماعی درست شانه به شانه ی ظرافت های عاشقی درحرکت اند. این درهمجوشی در حوزه ی نقد و زیباشناسی شعر در ساختار یک شعر چندان منطقی به نظر نمی رسد.البته دیدگاه امروزشعرفارسی با آنچه از مشروطیت تا ظهورنیماشاهدآن هستیم نسبت به مجموعه ی زندگی همچون شعر کلاسیک و نو ، دونگاه متفاوت است اما وجه مشترک شان همانادر ی نگاهی فرامتنی خلاصه می شود. هستی شناسی شاعر. یعنی همان مفهوم گسترده که درفضای فرهنگی جامعه نشو و نما یافته ، رشد کرده و درقالب زبانیِ همسازگار با روح زمانه معنا و مفهوم خاص خودرایافته است.اما شاعرانی چون فرخی با ذهنیتی تربیت یافته در ادب کهن فارسی بیشتر ین سعی خودرا در رسانه ای کردن شعر به کاربرده اند .شایدبه همین علت است که چندپارگی محتوایی شعرشان بیشتر است.
در این قسمت گشت و گذاری داریم در دیوان فرخی یزدی. شعر اورا نه دربوته ی نقد ادبی و یا تقسیم بندی و تعاریف امروزی شعر فارسی و نه در قالب حوزه های سبک شناسی و زیباشناسی شعر بررسی می کنیم بلکه ار منظر شعرمطبوعاتی(ژورنالیستی) می کاویم.
در تاریخ ادبیات مشروطیت ایران فرخی یزدی در زمره ی شاعران مشروطیت مطرح است که سرانجام شعرش و زندگی اش تا دوران شکست مشروطیت و استقرار خودکامگی رضاشاه پهلوی ادامه می یابد.. در واقع شعر فرخی در جایگاه شعرسیاسی نشسته است و از همین روست که به قول دکترشفیعی کدکنی" نه در نقد سنتی و نه در نقد مدرن می گنجد" ( ترجمه ی مقاله دکترشفیعی کدکنی در تاریخ ادبیات نوین ایران).
فرخی یزدی و دو سه شاعر دیگر مانند اشرف الدین گیلانی، میرزاده عشقی ، ابوالقاسم لاهوتی ،عارف قزوینی شعر خود را وقف مبارزه با نابسامانی های اجتماعی کرده اند و به صراحت باید گفت اگر شعر اینان در حوزه ی نقد و زیبایی شناسی شعر کمتر با عنایت منتقدان روبرو می شود نه به دلیل نازل بودن و مناسبتی بودن برخی از کارهایشان ، بلکه به دلیل این است که در حوزه ی صورخیال شاعرانه و زیباشناسی مضمون و محتوا ، اصولاً شعر مشروطیت با اسلاف خود فاصله گرفته است و از زبان رسمی و درباری و زبان تعقید های کلیشه ای دور شده است و مضامین شعر هم به موضوعات اجتماعی گرایش پیدا کرده است. دکتر شفیعی کدکنی در کتابی تفصیلی به زبان انگلیسی با عنوان" تاریخ ادبیات فارسی آغاز دوره ی اسلامی تاامروز" که در سال 1981 در انتشارات جرج موریسون (لیدن-لندن ، ای جی.جی.بریل) چاپ شده است ، بخشی را به ادبیات دوره ی مشروطیت اختصاص داده است. دکتریعقوب آژند این بخش کتاب را به فارسی ترجمه کرده و در کتاب "ادبیات نوین ایران، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی "گنجانده است. دکتر شفیعی کدکنی در باره تفکر و محتوای شعر مشروطیت این مضامین را در هفت گروه جای می دهد :
" 1-وطن ،
2-آزادی و قانون،
3- فرهنگ نو و تعلیم و تربیت جدید،
4-تمجید از علوم جدید،
5- زنان-مسألۀ زنان و برابری زن و مرد،
6- نقادی اصول اخلاقی کهن ،
7- مبارزه با خرافات مذهبی ( و گاه علیه خود مذهب)."
ایشان این مضامین هفتگانه را از صادرات غرب می داند که البته جای بحث و گفتگو دارد. به هر حال دردیوان فرخی یزدی تقریبا با چنین تفکرا ت و محتوایی مواجه هستیم و معتقدم نمی توان روح آزادگی و آزادی خواهی و اندیشه ی برابرطلبی حاکم بر ادبیات صدساله ی ایران را به راحتی با انگ حکومت پسند "صادراتی بودن و غرب زدگی" خدشه دارکرد. گرچه جرقه های تجدد طلبی و گزاره هایی که دکتر شفیعی بدانها اشاره دارد ریشه در فرهنگ غرب دارد اما این نگاه دکتر شفیعی سمت و سویی فرصت طلبانه دارد و بیشتر به مذاق سیاستگذاران فرهنگی نظام اسلامی خوش می آید که با شعار غرب ستیزی می خواهند جامعه را در سنت های گذشته نگاه دارند. نسبت دادن هرصدای حق طلبانه ای که درفضای شعر و ادبیات مشروطه پیچیده است به غربزدگی و صادراتی بودن، بی انصافی است.
شعر فرخی یزدی را باید در حال و هوایی متفاوت خواند و ارزیابی کرد. شاعر از عنفوان جوانی تا دم مرگ ، محیط پیرامونی زندگی اش را درکام هیولای استبداد سیاسی و فرهنگی گرفتار می بیند. حق ابراز عقیده ی آزاد از وی گرفته شده است.به حزب دمکرات که باشعار برابری و عدالت به میدان آمده است معتقد است.این تفکر سیاسی باعث شده است شاعر خواسته و ناخواسته در غزل هایش به سبک رئالیسم سوسیالیستی ناخنکی بزند. اما به نظر می رسد فرخی احاطه ی چندانی به فوت وفن این سبک نداشته باشد.در غزل های فرخی بیشتر محورهای افقی یک شعر هماهنگ نیستد. به گونه ای که گاه بسیاری از ابیات درعین هماهنگی دراجزای غزل، مضمونی بیگانه با هم دارند. به چند نمونه از این گونه غزل های فرخی اشاره می کنیم :
درغزل شماره 1 دیوان فرخی با مطلع \
گلرنگ شد در ودشت ازاشکباری ما
چون غیرخون نبارد ابربهاری ما
در سرتاسر غزل نوعی حسرت عاشقانه موج می زند.اما بیت پنجم پیامی دیگر دارد. پیامی با رنگ و بوی اجتماعی:
یک دسته منفعت جو با مشتی اهرمن خو
باهم قراردارند در بیقراری ما.
در غزل شماره ی 2 با مطلع :
دوش یارم زدچوبرزلف پریشان شانه را
مو به مو بگذاشت زیرباردل ها شانه را.
فضای سبکبال و رؤیایی سبک هندی و ظرافت خیال شاعرانه در دوبیت آخر غزل تبدیل به بیان خشک رئالیستی یک دیدگاه سیاسی تبدیل می شود و آن غزل سنتی به مضونی اشاره می کندکه هیچ ربطی به محور همانگ عمودی خود ندارد. انتقاد از عدلیه(دادگستری)که سنخیتی با زلف و شانه و رخسار معشوق ندارد:
این بنای دادیارب چیست کز بیداد آن
دادها باشد به گردون ،محرم وبیگانه را
از در و دیواراین عدلیه بارد ظلم و جور
محوبایدکردیکسر این عدالتخانه را.
در غزل شماره 3با مطلع :
بی سر وپایی اگردرچشم خوارآیدترا
دل به دست آرش که یکروزی به کارآیدترا
مابا یک قطعه ی اجتماعی سروکارداریم با واژه هایی مثل "دولت"،"ملت"،"حقوق"که از نیمه های غزل موضوع شکل دیگری پیدا می کند و پای"نگار" و بلبل شوریده" و "سرو دلجو به میان کشیده می شود و هجرانی از معشوق به جایی می رسد که:
فرخی بسپارجان و زانتظار آسوده باش
گربه بالینت نیامد درمزارآیدترا.
در غزل 7 مطلع غزل به گونه ای آغاز می شود که خواننده منتظراست سخن از هجرانی معشوق کلاسیک غزل فارسی را زمزمه کند:
زبس ای دیده سرکردی شب غم اشکباری را
به روز خویش بنشاندی من و ابربهاری را
اما دربیت دوم با فضایی متفاوت روبه رو می شود و تا پایان غزل به ورطه ی شعرسیاسی درمی غلتد . شعر رنگ انتقادی و اعتراض پیدا می کند:
غنا با پافشاری کرد ایجادتهی دستی
خداویران نمایدخانۀ سرمایه داری را
وکالت چون وزارت شدردیف نام اشرافی
چه خوب آموختنداین قوم علم خرسواری را
زجورکارفرما کارگر آن سان به خودلرزید
که گردد روبرو کبک دری بازشکاری را
ومقطع غزل خطاب به معشوق است:
زبس بی آفتاب عارضت شب راسحرکردم
زمن آموخت اختر شیوۀ شب زنده داری را
از این نمونه ها دردیوان فرخی دیده می شود ولی به معنای این نیست که تمام غزل ها یا رباعی ها ، مسمط ها و قطعات او چنین اند. دو شعر بسیار معروفش که یکی عاشقانه و دیگری سیاسی است ، هریک در هماهنگی کامل و یکدستی محورافقی و عمودی است.
غزل شماره 135 با مطلع معروف:
شب که دربستم ومست از می نابش کردم
ماه اگر حلقه به درکوفت جوابش کردم
و غزل سیاسی شماره 180 با مطلع :
آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی
دست خودزجان شستم از برای آزادی
هرکدام از شورانگیزترین غزلیات فرخی یزدی است که در حافظه ی جمعی مردم نقش بسته است. این نکته را اضافه کنم که غزل درباره ی آزادی در اوایل انقلاب به صورت یک سرود خوانده شد و جالب است که بیتی ازاین شعر نخستین شعری بود که توسط سازندگان سرود در حکومت اسلامی و نوپای ایران سانسورشد:
شیخ ازآن کنداصرار برخرابی احرار
چون بقای خود بیند درفنای آزادی.
ویژگی شعر سیاسی و انتقادی ، محصوصا اگر نقشی ژورنالیستی هم داشته باشد در این است که تأثیر گذاری خود را مدیون شفافیت پیام و دوربودن از فضای رمانتیک است. شاعر سوسیال دمکراتی چون فرخی یزدی کوشیده است سمت وسوی شعرش درسبک رئالیستی و انتقادی باشد و در این راه ، در برخی از کارهایش موفق بوده است و دربرخی هم نه. اما نباید فراموش کرد اوشعرهای بسیاری را درشرایط وحشتناک زندان سروده است و نه از سرعافیت طلبی .بنابراین حتی اگر این تصویر سازی های دورن متنی و درآمیخته ی "معشوق"را در نمونه های ارائه شده به مفهوم "آزادی" تعبیرکنیم باز از دو پارگی شعر چیزی نمی کاهد.
*
قافیه های پرخاشگر
نظام فکری فرخی یزدی همسو با حزب دمکرات است اما او که سرخورده از رهبران بی خاصیت احزاب است راه "اقدام فردی" را پیش می گیرد :
ز لیدرهای جمعیت ندیدم غیرخودخواهی
از آن باجبرکردم اختیار اقدام فردی را...
اشعار و مقالات فرخی با دوعنصربازدارنده ی تاریخی که ساختار سیاسی و اجتماعی کشوری کهن یعنی ایران را شکل داده است درتعارض کامل است.این دوعنصر چیزی نیست جز خودکامگی نهادینه شده در نظام پادشاهی و تعصبات ریشه دار مذهبی که ادامه ی حکومت دینی ساسانی است اما به شکلی دیگر. این دوعنصر که با ساختارجمعیتی ایران سرشته شده ، لااقل در بیش از یکصدسال گذشته باعث گردیده است حرکت های آزادیخواهانه ی مردم به شکست بیانجامد.نفوذ سیاسی قدرت های بزرگ استعماری راهم اگر درنظر داشته باشیم به این انسداد دامن می زند. همه ی این عوامل بدون شک در تمام حوزه های اجتماعی اعم از سیاسی،اقتصادی و فرهنگی تأثیر می گذارند. ادبیات و هنر هم از این ویژگی ها بی نصیب نیست. مخصوصا زمانی که می خواهد خودرا به ابزاری سیاسی تبدیل کند.واژه ها در ذهن خلاق نویسنده و شاعر به شکلی ناباورانه قربانی سیاست می شوند. ذبح می شوند . درواقع آنچه از قلم برکاغذمی نشیند بازتاب ادراک و احساسی زخم خورده است. زخم خودکامگی سیاسی و زخم سالوس مذهبی و اقتصادی.اینها درکنار هم چون دوُوال پا بردوش فرزانگان یک جامعه سوارند وقصدپیاده شدن هم ندارند.
شعرتند وبُرنده ی فرخی یزدی ، اگرچه بالایه هایی از رمانتیسیسم عامیانه وبه تعبیر انورخامه ای سوسیالیسم عامیانه در آمیخته است، اما در ذات خود و درمقایسه با دیگر شاعران هم دوره اش از شجاع ترین وصادقانه ترین شعرهای بعدازمشروطیت درسبک کهن شعر فارسی است و از این نظر گوی سبقت را از بسیاری شاعرانی ربوده است که ادعای تعهد اجتماعی در ادبیات را تکرار می کنند.
قافیه پردازی فرخی ، تکرار طنین فریاد آرمانخواهانه ی اوست.این ابزار کلامی در دست شاعر لب دوخته ی ما انگار تنها وظیفه اش درهم ریختن نظم نوین و آمرانه ی رضاشاه است و ایجاد جمهوری متکی بر مردم سالاری. امروز که به تجربه های جهان نگاه می کنیم و الگوهای تباه شده ی جمهوری هایی با اسم های گوناگون را به یاد می آوریم شاید برای لحظه ای به آرمانگرایی سماجت آمیز این روزنامه نگار و شاعر نگاهی نقادانه تر داشته باشیم.زنگ تکراری ردیف ها و قافیه های شعر فرخی برایمان چندان تازگی نداشته باشد.و شکست و فروپاشی جمهوری هایی را به یاد بیاوریم که به مراتب از حکومت دیکتاتوری رضاشاه وجمهوری دیکتاتوری آتاتورک خشن تر ، ناکارآمدتر و هراس انگیز تر بوده اند.انگار شاعرلب دوخته می خواهد با تکرار این صداهای موزون ، مردم خواب زده ، استبدادزده و ترسیده از چکمه پوشان را متقاعدکند که راه دیگری هم برای زندگی وجود دارد. به چند نمونه از این قافیه اندیشی شاعر نگاه کنیم:
این وجیه المله ها هستند قاصر یا مقصّر
برکَنید از دوششان پاگونِ صاحب منصبی را.
* مادر ایران نشد از مرد زاییدن عقیم
زان زن فرخنده را فرزانه فرزندیم ما
*نصیب مردم دانا بجز خون جگر نبوَد
درآن کشور که خلقش کرده عادت هرزه گویی را
ز لیدرهای جمعیت ندیدم غیرخودخواهی
ازآن با جبر کردم اختیار اقدام فردی را
* رشتۀ تسبیح سالوسی بدآمد درنظر
زین سپس دست من و زلف تو وزُنّارِخوب
نام آزادی ز بدکیشان نمی آید به ننگ
کشورویران مارا بود اگر احرارخوب
* شهری که شه و شحنه وشیخش همه مستند
شاهدشکند شیشه که بیم عسسی نیست
آزادی اگر می طلبی غرقه به خون باش
کین گلبن نوخواسته بی خاروخسی نیست
* شهر ی خراب و شحنه و شیخش همه خراب
گویا دراین خرابه به غیر از خراب نیست.
*از ره داد ز بیدادگران بایدکشت
اهل بیداد،گراین است و گرآن بایدکشت
*پیش عاقل ، بی تخصص گرعمل معقول نیست
پس چرا درکشور ما این عمل معمول نیست
واردات وصادرات ماتعادل چون نداشت
هرچه می خواهی درایران فقرهست وپول نیست
*باعوامل تکفیر ،صنف ارتجاعی باز
حمله می کنددائم بربنای آزادی
شیخ ازآن کنداصراربرخرابی احرار
چون بقای خودبیند درفنای آزادی...
این نمونه ها را می توان تا چندین وچندصفحه ادامه داد. آنچه در همین چندبیت برجسته است روشی است که امروزه روز درعرصه ی اعتراضات اجتماعی و سیاسی مردود شناخته شده است. یعنی بازتولید خشونت برای ازبین بردن خشونت. این شیوه شاید درزمان خود برای بسیاری پذیرفته بود.اما امروز فرزانگان جهان سرسختانه دربرابرچنین شیوه ای مقاومت می کنند.به هرحال نمی توان انکارکرد که فرخی یزدی پرورش یافته ی جامعه ای است پرازتضاد و خشونت ، بی عدالتی ، فساد دستگاه حکومتی مجهز به سیستم سرکوب، جهل و بیخبری عمومی، درچنین جامعه ای کفایت و لیاقت،مدیریت و درایت زیرموج سنگین و کوبنده ی متغیرهای بازدارندۀ توسعه اقتصادی ،فرهنگی وسیاسی خرد و مضمحل می شوند.قدرت این متغیرهای بازدارنده درذهن وروح مردم ،گاه بسیار خطرناک نر ازحکومت پادشاهی مستبد یا حاکمی مرتجع است چراکه جهل عمومی و بی اعتنایی توده ها به سرنوشت خود مؤثرترین فاکتوربرای سلطنت مطلقه ای است که در آن تاج شاه با دیگراشکال مطلقیت سیاسی هیچ فرقی ندارد.در چنین جامعه ای اشرافیت نوکیسه و طبقه ی جدیدی شکل می گیرد که به دلیل فقدان خردورزی و بی ایمانی به عدالت عمومی برای حفظ منافع خود چاره ای جز ایستادگی دربرابرمردم ندارد.
ادبیات و هنرسیاسی دراین فضای پرتشنج تنها درصورتی از مرزهای زمان می گذرد که شرایط تاریخی مشابهی نیاز اجتماعی به آنرا احساس کند.به عبارتی،استمرارخودکامگی و جانشینی شیوه ای تازه از خودکامگی. اگرچه شعرسیاسی، شعری است مصرفی و محدود ، درعین حال این محدودیت، مطلق نیست و اگر شعر ازویژگی های فرازبانی برخوردارباشد چون لوح محفوظ در حافظه ی تاریخی جای می گیرد. حوزه های گسترده ای وجود دارند که شعر می تواند در آنها به صدایی مشترک بین انسان هایی با فرهنگ ،زبان یا ویژگی های سیاسی تبدیل شود.بارزترین نمونه های آن را در ماندگاری نام و آثار شاعران و نویسندگانی می توان دید که شهرتی جهانی یافته اند و این شهرت صرفا به معنای سیاسی بودن یا نبودن آثارشان نیست.شعر نرودا، لورکا، ناظم حکمت، الوار ، شاملو ، اخوان، محمود درویش و....و...نمونه هایی از شعر جهانی اند.در نقطه ی مقابل ، هستند بسیاری آثار که گرچه از تمام ویژگی های یک اثر خوب برخوردارند اما در مرزهای محدودبومی خود باقی مانده اند.
*
بیگانه ستیزی
فرخی نه تنها با عوامل داخلی که به نظراو باعث بی عدالتی هستند می جنگد. در شعر و مقاله های خود مردم را از فسادحاکم آگاه می کند با خرافات و "سنخ ارتجاعی"می ستیزد .وثوق الدوله را به دلیل قراردادننگین 1919 دست نشانده ی روس و قوام السلطنه را عامل انگلیس معرفی می کند. کابینه ی سردارسپه را هم که در آن زمان تنها نقطه ی امید مردم بوده است به بادانتقاد می گیرد و شخص سردارسپه(که بعدرضا شاه می شود) را دیکتاور می خواند.شدیداً موضعی ضد انگلیسی دارد.او به تیره بختی تاریخی ایرانیان آگاه است.
تیره بختی در این است که سلسله جنبانان نفوذ بیگانگان در کشورهایی چون ما غالباً پشت چهره ی وجیه المله هایی پنهان شده اندکه چه بسا مقبولیت مردمی دارند و حتی خودرا درهاله ی دروغین مقدس نمایی پوشانده اند.دهه ها باید بگذرد تا ماهیت واقعی شان از پرده اسراربرون افتد و واقعیت مشمئزکننده تر این که هواداران و سینه چاکان این سیاست بازان فریبکار حتی با افشاشدن این چهره ها باز حاضر به پذیرش اشتباه خود نیستند.
فرخی یزدی شعرهای بسیاری در باره ی نفوذ سیاسی انگلیس وروسیه تزاری دارد.او دست نشاندگان را رسوا می کند.شکوه و شکایت شاعر از دولت فخیمه آشکار است. مثل غزل شماره 53 با مضمون :
مرگ هم درشب هجران به من ارزانی نیست
بی تو گر زنده بمانم زگرانجانی نیست...
و در ادامه غزل موضوع سیاسی می شود و چنین ادامه پیدا می کند:
فتنه درپنجۀ یک سلسله لرد است مدام
کارآن سلسله جز سلسله جنبانی نیست
ملل از سرخی خون روی سفیدند ولیک
هیچ ملت به سیه بختی ایرانی نیست.
یا در رباعی زیر ،فرخی با مهارتی ادیبانه از صنعت ایهام بهره گرفته است و دو نام خاص"قوام=قوام السلطنه" و "وثوق=وثوق الدوله" را که به سرسپردگی و انگلیسی بودن متهم بودند در معنای لغوی خود گنجانیده است. قوام السلطنه را وابسته به دولت انگلیس و وثوق الدوله را که می خواست قرارداد1919 را امضا کند وابسته به کمپانی هندشرقی می خواند:
بدبختی ایران ز دوتن یافت قوام
این نکته مسلّم خواص است و عوام
آن دولت انگلیس را بود وثوق
این سلطنت هنود را هست قوام.
که در مصرع آخر منظورش از سلطنت هنود کمپانی هند شرقی است.
در ترجیع بندی نیز وزیر امورخارجۀ انگلیس لردکرزن را به باد تمسخر می گیرد. کرزن به دلیل شکست قرارداد1919 طلبکارانه ایران را به باد انتقاد می گیرد و از اینکه نقشه ی تقسیم ایران عملی نشد عصبانی می شود:
تا بود جان گرانمایه به تن
سرِما و قدم خاک وطن
بعدازایجاد صد آشوب و فِتَن
بهرایران زچه رو در لندن
لردکرزن عصبانی شده است
واردمرثیه خوانی شده است.
یا در باره ی نصرت الدوله ، قطعه ای دارد که در همان مضمون قرارداد است:
نصرت الدوله درفنای وطن
در اروپا کند تلاش ببین
گاه پاریس و گه ژنو اورا
با لبی پر ز ارتعاش ببین
در بر لرد کرزنش دائم
باصدای جگرخراش ببین
همچودلال در فروش وطن
دائمش مشتری تراش ببین
از لوید جرج بیشتراصرار
دارد این گرگ بچه فاش ببین
تا وطن را به انگلیس دهد
کاسۀ گرمتر ز آش ببین.
در یک جمع بندی باید یادآوری کنیم که فرخی یزدی نشانه ای ماندگار از روزنامه نگاران و شاعران و کنشگران سیاسی است که بیش از آنکه خود را در ایدئولوژی حزبی شان غرق کنند، آن مرام و مسلک را به اعتبار کشور ومردمشان برگزیده اند. عمده ترین وجه اندیشه ی او آزادی است. اگرچه دچارعصبیت می شود می خواهد عدالت را با خون و خشونت بر کرسی بنشاند .اما این همه ی راه و رسم او نیست. بارزترین وجه شعر او استفاده از فنون شعر و توانایی و طبع روانش در پردازش هنرمندانه مضامین اجتماعی، سیاسی و عاشقانه است که شعر ژورنالیستی اش را از دیگرشاعران کلاسیک بعدازمشروطیت ممتاز می کند.شجاعت فرخی یزدی همراه با قدرت شاعری اش در مضامین سیاسی و ژورنالیستی او جلوه می کند او در انواع قالب های عروضی کهن متبحر است. اما چند غزل او توانسته اند در حافظه ی جمعی ما جای بگیرند.
یادآوری تاریخ تأسیس اولین اداره سانسور در سال 1300 قمری به فرمان وزیرانطباعات عصرناصرالدین شاه، شاید به درک این واقعیت تلخ کمک کند که زخم های کهنه ی ناشی از تحدید و تهدید نویسندگان و روزنامه نگاران و آزادندیشان هیچ گاه گره گشا و راه گشای نظام های حکومتی برای تحمیل یک اندیشه ی خاص بر تمامی جامعه نیست چون چنین توهمی اصولا مغایر با خردمندی است . پرسش همیشه تکرارشونده در ذهن ما این است که به راستی چه رابطه ای است میان آزادی اندیشه و بیان و نفرت عمیق جباران و به قول فرخی یزدی"صنف ارتجاعی"مسلط بر باورمندی های مردم که این چنین سمج و کینه توزانه برای خفه کردن هرصدایی سازماندهی می شوند و از تمام قدرت خود استفاده می کنند تا مبادا در این پهندشت ایران زمین ردپایی از عبور مسافران آزادی و کرامت انسانی باقی بماند؟
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابعی که در این نوشته از آنان بهره پرفته شده است:
1- اندیشۀ ترقی و حکومت قانون در عصرسپهسالار،فریدون آدمیت، انتشارات خوارزمی ص387 به بعد.
2- همان
3 و4 - از صبا تا نیما یحیی آرین پور جلد دوم ، انتشارات امیرکبیرصص61 و 78
5- دیوان فرخی یزدی ،ناشر(بی نام)، چاپ تهران کلیه شعرهای فرخی یزدی از این دیوان انتخاب شده است 1357
6- از نیما تاروزگارما،یحیی آرین پور ،انتشارات مازیار1376 ص503
7و 8 -ادبیات نوین ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی،ترجمه و تدوین یعقوب آژند:بخش اول نوشتۀ ورا کوبیچکوا و بخش پنجم ترجمۀ مقالۀ دکتر محمدرضاشفیعی کدکنی.
