روشن تر از صدای سکوت!

« حرف او / درمن غمی ديرينه تاره می کند .»
(نيما)

۱

در فضای پر التهاب اين روزها ، اندوه خاموشي «محمد حقوقی» بار سنگينی است ، که جان را مي فرسايد. مرگ آموزگاری که دو نسل را با آموزه های خود، به دنيای شعر و شاعری نزديک و نزديکتر کرده است . حقوقي شخصيتی هدفمند و دارای ذهنيتی شفاف و ساختمند در قلمرو ادبيات امروز بوده . چهره ای مدرن که در حوزه دانستگي پشتوانه فراوانی از گذشته ها ی ادبيات اين سرزمين را بردوش می کشيد. حافطه ای جستجوگر و سنگين داشت. شعر شناس صاحب انديشه ای بود. وقوف حقوقي نسبت به متن های ادبي ، به ويژه در قلمرو شعر ، دارای ارزش های کم نظيری بود، پلی بود ميان ديروز و امروز و در حوزه «شناخت» از دنيای شاعرانگي تا قلمروها ی «نقد» عرصه های بزرگی را پشت سر مي داشت .از «قصيده »های کهن گرفته تا روزگار «شعر نيمايی» و تا به امروز، معلمی صاحب سبک مي نمود. در نگاه حقوقي موقعيتهای شاعرانگي و ملاک ها ی «شعر خوب» از اعتبارها و ارزش های خاصي برخوردار است . از منظر وی «جوهره شعر» تا«ساختمان شعر » تا « موقعيت و تاثيرگذاری » و تا «کميت شعرهای موفق » هر کدام ، متر و معيارهايی هستند،که مي توانند، زيبائی شناسی يک متن شعری را به گونه هنرمندانه ای رقم بزنند. روش شناسي حقوقي در برخورد با شعر _ بخصوص شعر شاعران جوان- دارای ويژگی های خاصي بوده است . به عبارت ديگر ، معماری و همنشينی کلمات برای وی از جنبه های گوناگوني مخاطب را به نوعی «حضور ديگر» دعوت مي کرد. لذا در حوزه «نقد» حقوقي همواره شيوه ای ساختمند و پرسش برانگيزی داشت . گاه فخامت زبان و زمانی هم جاذبه های درونی يک اثر شعری ، چنان در نگاه وی فرو می نشست ، که اغلب راه را از ميانه به هم مي ريخت . به خصوص در کا ر «تغزل » و قصه پردازی ، در باز کردن گره گا ه های شعری، چهره ای يگانه می نمود .
حقوقی در پيوند با «گزاره های شعری» به دور از هر گونه «شعار» و باورهای رايج در داوری هايش ، اصل را بر «جوهره شعری» قرار می داد و نوآوری های شکلی و زبانی را در خدمت «محتوا» و گره خوردگی های «انديشه و خيال می ديد .از منظر يافته های وی می توان دريافت که در نگاه به گذشته و بهره وری از پشتوانه های فرهنگي ادب گذشته را لازمه «اختيار» شاعری امروز می دانست . به عبارت ديگر رويکرد شاعر امروز به قلمرو ذهن و زبان ، بی گمان خود با نوعی دانستگی تاريخی و فرهنگی همواره همراه خواهد بود، چرا که بازتاب اين همه را می توان در نقد ها و گفتارهای حقوقی به درستی دريافت . بنابراين حقوقی در فضای نقد امروز، با روش شناسی ساختار گرايانه ای ، به تحليل و بررسی آثار بسياری از شاعران ديروز و امروز پرداخته است . بي شک تاُثير نگاه و داوری حقوقی نسبت به شعر امروز ، فرصت يگانه و ارزشمندی برای مشتاقان ادبيات امروز به حساب می آيد ، چنان که درکتاب «شعر نو از آغاز تا امروز» با گزينش بيش از سه دهه شعر و نقد ده عنوان شعر از ده شاعر مطرح ، اين مقوله بدرستی مورد توجه قرار گرفته است . د غدغه حقوقی نسبت به چشم اندازها ی شا عرانگی با نوعی جهان بينی همرا ه بود.
گفتنی ست که حقوقی در دهه های ۴۰ و ۵۰ در «جنگ اصفهان» و «آرش» و بسياری از نشريات ادبی ، با نقدهای هوشمندانه خود راه تازه ای را باز کرده بود ، بويژه در قلمرو شناخت شعر نيمايي و نشانه شناسی شاعرانی همچون نيما ، شاملو، فروغ و سپهری ، ديدگاه های تاره ای را در فرآيند ادبيات امروز مطرح ساخت .

۲

اما در قلمرو شاعری ، محمد حقوقی به نسلی تعلق داشت که پس از وقايع سال های ۳۲ و پس از آن که بسياری از شاعران به فضاهای انفعالی و نوميدی پناه برده بودند ، درکنار بسياری از شاعران هم نسل خود به شکستن چنين فضاهائی گرفته دست يازيد و اين فرصت در دهه چهل و پنجاه با شفافيت تاره تری خود را به نمايش گذاشت . حقوقی که درجوانی تماماٌِ به حوزه شعر کلاسيک تعلق داشت ، به هنگام تحصيل در دانشسرای عالی ، با فضای شعر نيمايي آشنا شد و به تدريج يکی از شارحان شعر نيمايي گرديد و با قافيه پردازان آن روزگار به ستيز ادبی می پرداخت . بی گمان حرک اساس حقوقی در اين حوزه با همکاری اش با «جنگ اصفهان» بود که به همت استاد نجفی و ديگران دريچه تاره ای به سوی ادبيات غرب گشوده شده بود.
گفتني ست که حقوقی در عرصه شاعری ، چهره ای ميانه داشت که سعی می کرد در «اعتدال شعری » فرم های کلاسيک را در کنار فضاهای مدرن امروزی ، تجربه کند . شکي نيست که نگاه امروزی شاعر از ابعاد هنری زمانه بخصوص در قلمرو نقاشي و موسيقييايي ، نشانه های فراوانی با خود دارد . شعر حقوقی از جنبه های بومی بودن بتدريج فاصله گرفته بود و محور طبيعت و انسان و عشق به گونهه ای «ارجاعی» در بسياری از شعرهای وی ديده می شد . به ويژه بهره گيری اش ، سطرها ، واژه ها ، ترکيبات و نشانی های از مکان ها ، خود کليد بسياری از تجربه های شاعرانه وی در اين سالها بوده است . از سوی ديگر ، مقوله «تفرد»و همراهی با طبيعت و عشق همراه با واقع گرايي و همچنين توجه شاعر به بازتاب زندگانی شهری ، از ويژگی های مضامين شعری حقوقی بوده است، همچنين وی درحوزه زبان هم نشينی واژه ها ، در بسياری از شعرها به سمت «شعر گفتار » حرکت می کرده و سادگی و بی واسطه بودن از آرايه های شعری ، درآثار تازه اش به روشنی قابل دريافت بود . شايد بتوان گفت که مخاطب امروزی با دو نوع شخصيت و هنجار ادبی از حقوقی روبروست ، يکی حقوقی شاعر ، و ديگری حقوقی منتقد ، که هرکدام در قلمرو خود دارای ساختارهای خاصی بوده ، که بعضاً در دو خط موازی درحرکت بوده اند .
حقوقی در سال ۱۳۱۶ در اصفهان متولد گرديد وهمواره در کار آموزش بوده ، از وی کتابهای : «زوايا و مدارات» و « فصل های زمستانی » در اصفهان چاپ گرديده و ديگر آثارش : « شعرنو از آغاز تا امروز » ، « گنجشکها و گيلاس ها " "شرقی ها " ، "خروس هزار بال " ، " با شب زخم ، با شب گرگ"، گريزهای ناگزير " ، " تاصدای سکوت " و ... در تهران چاپ شد .
حقوقی در 72 سالگی در زادگاهش ، اصفهان خاموش شد .

●

خورشيدهای آينه ی خواهر
به ياد : فروغ

شب در سکوت شب
شب در تمام زاويه ها خفته است
کاشف کجاست
ای زن سخن بگو
ای زن نگاه کن
درصحنه ای که آينه ها را
با آب های رابطه پيوند می دهند
ای زن نگاه کن
ای زن سخن بگو
جوباره های نادره ی جاری
خورشيدهای آينه ی خواهر
گاهی که ناگهان
از خواب بامداد
بيدار مِی شوند
هرگز خطوط فاصله ای نيست
ای زن نگاه کن
ای زن سخن بگو!

(محمد حقوقی)
تِير ۸۸