تولّد دوباره یا زوال تدریجی؟

در بخش اول این مقاله، در پاسخ به این پرسش که «چرا باید جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لائیک ایران» تداوم و گسترش یابد؟»، کوتاه و فشرده نظرم را بیان کردم.
در بخش دوم تلاش خواهم کرد به این پرسش که «چگونه می توان به این تداوم و گسترش دست یافت؟» پاسخ دهم. از آن جا که این تداوم و گسترش، دستِ کم در ابتدا، در خارج از ایران صورت می گیرد این پاسخ بر مبنای تامل در باره ویژگی های جامعه ایرانیان خارج از کشور است. همچنین تجربه چهارساله «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران»، برای یافتن پاسخ این سئوال تجربه گرانبهایی است. اما گرانبهاتر از این دو، برای پاسخ به پرسش بالا، به عنوان مبنا و منبع در تجربه درخشان جنبش زنان در ایران و به ویژه تجربه دوساله «کمپین یک میلیون امضا» تامل کرده ام.

چگونه می توان «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لائیک ایران» را گسترش داد و حیات آن را تداوم بخشید؟

این پرسش، به گونه ای دو گزاره را در خود نهان دارد.
۱- «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران» از گسترش باز ایستاده است.
۲- تداوم «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران» در خطر است.
درست بودنِ حتّا تقریبی این دو گزاره، نگرانی من و دوستانِ بسیار دیگری را که پرسش اصلی این مقاله، یعنی «تولّد دوباره یا زوال تدریجی؟» را طرح می کنند، تایید می کند. برای پرداختن به این دوگزاره و سادگی کار، می توان آن ها را به صورت دو پرسش طرح کرد : آیا «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران» از گسترش بازایستاده است؟ و آیا تداوم «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران» در خطر است؟
به پرسش اول می پردازم.
شورای هماهنگی ج.ج.د.ل.ا، بیانیه ای را با عنوان« جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران چه می گویند و چه می خواهند و در معرفی دیدگاه های جنبش در کنفرانس بروکسل» در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۲۰۰۸، منتشر کرده است. می توان گفت هنوز مرکب این بیانیه خشک نشده است.
در این بیانیه می خوانیم : «پایه ریزی جمهوریخواهان دمکرات و لائیک اما با انتشار بیانیه ای در هنگام انتخابات دور دوم ریاست جمهوری ایران در ماه مه ۲۰۰۱ صورت گرفت. این بیانیه را بیش از ۱۸۰ نفر از روشنفکران ایرانی ... امضا کردند که نقطه تولد این حرکت بود.»
من به گمانِ نزدیک به یقین می گویم که در گردهمایی سراسری سوم در بروکسل، بیشتر از ۱۸ نفر از این ۱۸۰ نفر شرکت نخواهند کرد. یعنی نود درصد کسانی که به گفتِه شورای هماهنگی، با انتشار بیانیه «جمهوری اسلامی، جمهوری لاییک و جایگاه ما» جمهوریخواهان دموکرات و لاییک را پایه ریزی کردند، در سومین گردهمایی سراسری آن حضور نخواهند داشت!
باز در همین بیانیه می خوانیم : « جنبش جمهوری خواهان دمکرات و لائیک ایران به صورت رسمی با تشکیل همایشی سراسری در پاریس در سپتامبر ۲۰۰۴ با شرکت ۳۰۰ تن از ایرانیان که در آن چهره های سرشناس روشنفکری، ادبی، دانشگاهی و سیاسی ایرانی در تبعید حضور داشتند، شکل گرفت.»
من بازهم به گمانِ نزدیک به یقین می گویم که در گردهمایی سراسری سوم در بروکسل، بیشتر از ۳۰ نفر از این ۳۰۰ نفر شرکت نخواهند کرد. یعنی نود درصد کسانی که با حضور در اولین گردهمایی سراسری جمهوریخواهان دموکرات و لاییک، آن را شکل دادند، پس از ۴ سال، در سومین گردهمایی سراسری اش حضور نخواهند داشت.
و اما، از چند نفری که از آن ها به عنوان بنیانگذاران این حرکت نام برده می شد(گرچه من هیچ گاه با این افسانه «بنیانگذاران» موافق نبودم)، به گمان نزدیک به یقین تنها یک نفر در گردهمایی سراسری بروکسل شرکت خواهد کرد.
از واحدهای محلی وین، برلن، کلن، آمستردام که هرکدام یک یا دو نماینده در شورای هماهنگی منتخب گردهمایی اول داشتند، و از خود این نمایندگان هم، دیگر خبری نیست.
در زمینه بیلان کار هم، در «طرح پیشنهادی گروه کار پروژه سیاسی و برنامه عمل» به گردهمایی سراسری سوم می خوانیم :
«برنامه عمل پیشنهادی ما، با توجه به این تشخیص عمده تنظیم شده است که بیلان کار ج.ج.د.ل.ا – به عنوان یک جریان سیاسی اپوزیسیونی در خارج از کشور- در سه حوزه ی اصلی فعالیت زیر، مثبت نبوده است :
۱- فعالیت های نظری در طرح ایده ها و بنیادهای مندرج در بیانیه ی سیاسی جمهوریخواهان دموکرات و لاییک
۲- فعالیت های اعتراضی در مبارزه با رژیم جمهوری اسلامی.
۳- سمت گیری اساسی در جهت مسایل ایران و جنبش های اجتماعی داخل کشور.»
فکر می کنم به نشانه های بیشتری از این نیاز نباشد که نشان دهد نه تنها ج.ج.د.ل.ا از گسترش باز ایستاده، بلکه به سرعت رو به زوال می رود. نگرانی نیز، درست از این واقعیت است.
آن چه که در بالا آمد برای پاسخ به پرسش دوم یعنی «آیا تداوم جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران در خطر است؟» نیز کافی است. و طبیعی است که همراهان و دوستداران یک حرکت سیاسی حق دارند، زمانی که نه تنها این حرکت از گسترش بازایستد، بلکه کوچک و کوچک تر شود و بیلان کارش هم در سه زمینه اصلی فعالیت مثبت نباشد، برای تداوم اش نگران باشند.
این همان چیزی است که تعداد زیادی از همراهان آن را «بحران» نامیدند و در نزدیک به شش ماه تلاش کردند تا با نوشتن و شرکت در کنفرانس های پالتاکی متعدد به علت های آن بپردازند و راه برونرفت از آن را بیابند.
در نخستین فراخوان گروه کار بررسی و چاره اندیشی( ۱۰ فوریه ۲۰۰۷ ) هم «پیش از هر چیز، فراهم آوردنِ امکان یک گفت و شنودِ باز و سراسری میانِ همه همراهان و علاقمندان، پیرامون مشکلات کنونی ما» اعلام شد و تاکید گردید این تلاش با این هدف صورت می گیرد «تا از طریق دعوت به این بحث و گفتگوی جمعی با آگاهی از نظرات و تاَملات یکدیگر بهتر به ریشه ها و دلایل پیدائی موقعیت کنونی خود و راه های دگرگون ساختن آن پی ببریم.»

علت پدیدآمدن «بحران» در «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لائیک ایران» چه بود؟

پیش از این گفتم که شکل گیری جمهوریخواهان دموکرات و لاییک پاسخ به یک ضرورت، و برخاسته از شرایطی بود که در پایان دور اول ریاست جمهوری محمد خاتمی به وجود آمده بود. این شرایط عبارت بودند از :
۱- شکست پروژه «اصلاح از درون».
۲- به صحنه سیاسی آمدن میلیون ها شهروند ایرانی.
۳- تکیه بر دمکراسی به عنوان هدف اصلی مرحله کنونی تحول در ایران.
۴- جستجوی شکل تازه ای برای سازماندهی گسترده نیروهای سیاسی و مردم.
جمهوریخواهان دموکرات و لاییک برای گسترش خود می بایست تمام این شرایط، به اضافه شرایط ویژه جامعه ایرانیان خارج از کشور را در نظر بگیرند. بیانیه «جمهوری اسلامی، جمهوری لاییك و جایگاه ما» و سند سیاسی مصوّبِ اولین گردهمایی سراسری در پاریس (جدا از کمبودهای آنها) پاسخ روشنی در زمینه سیاسی به این شرایط بود. اگر پاسخ جمهوریخواهان دموکرات و لاییک به این شرایط را در شعارهای اصلی آن یعنی «نه به جمهوری اسلامی، نه به نظام موروثی و ایدئولوژیک، آری به جمهوری دموکراتیک و لاییک» خلاصه کنیم، می بینیم که پاسخ درستی به این شرایط است و جمهوریخواهان دموکرات و لاییک را در کنار میلیون ها ایرانی که برای رهایی از چنگال نظام سرکوبگر جمهوری اسلامی، و پرهیز از هر نظام استبدادی دیگر، نظامی رو به آینده و مدرن یعنی جمهوری دموکراتیک و لاییک را انتخاب می کنند، قرار می دهد.
درحقیقت، مشکل اصلی جمهوریخواهان دموکرات و لاییک، توجه نکردن به شکل ویژه سازماندهی ای بود که این شرایط، یعنی «سازماندهی گسترده نیروهای سیاسی و مردم» می طلبید. این شکل نمی توانست چیزی باشد جز شبکه ای از واحدهای خودمختار، که بر محور «نه به جمهوری اسلامی، نه به نظام موروثی و ایدئولوژیک، آری به جمهوری دموکراتیک و لاییک» شکل می گیرند و با یکدیگر در ارتباطی افقی هستند و به کمک یک نهاد هماهنگ کننده، تلاش های مبارزاتی خود را هماهنگ می کنند.
در ابتدا، گام های مثبتی در این زمینه برداشته شد. طرح جنبش سیاسی یِ کثرت گرا، پذیرش اعضای سازمانهای سیاسی به عنوان همراه و با حقوقی برابر با دیگر همراهان، سادگی و سیالیّت همراهی، خودمختاری واحدهای محلی و ... ایده های تازهای در عرصه مبارزه سیاسی در ایران بود که می توانست در ایجاد این سازماندهی شبکه ای نقش مهمی بازی کند.
اما متاسفانه، جمهوریخواهان دموکرات و لاییک تلاش برای جستجویِ جنبه های دیگر این سازماندهی نوین را بسیار سریع متوقف کردند و در مهم ترین بخش به شکل های پیشین در سازماندهی هیرارشیک کلاسیک روی آوردند و در اولین گردهمایی سراسری خود، با ایجاد شورای هماهنگی ای که می توانست به نام همه همراهان موضع گیری سیاسی بکند، نطفه بحران آینده را که به ریزش نیرو و افت تلاش های مبارزاتی انجامید، منعقد کردند.
طبیعی است که جمهوریخواهان دموکرات و لاییک مبارزه خود علیه جمهوری اسلامی را در خارج از کشور پیش می برند. به همین دلیل می بایست برای انتخاب شکل درست سازماندهی و گسترش خود مهم ترین ویژگی های جامعه ایرانیان خارج از کشور را در نظر می گرفتند. این ویژگی ها عبارتند از ۱- پراکندگی در ده ها کشور و صدها شهر دور و نزدیک. ۲- توان استفاده از امکانات مدرن و آخرین پیشرفت های تکنیک برای ارتباط ۳- بی اعتمادی به ساختار هیرارشیک و مراکز تصمیم گیری، به ویژه زمانی که مکانیسم درست و روشنی برای قرارگرفتن در راس هرم نباشد. هر سه این ویژگی ها، سازماندهی شبکه ای یِ واحدهای خودمختار را در دستور کار قرار می دهد.
در حقیقت، به تعبیر دوست و همراه عزیزمان هوشنگ کشاورز صدر، ما می بایست فکر درستِ «نه به جمهوری اسلامی، نه به نظام موروثی و ایدئولوژیک، آری به جمهوری دموکراتیک و لاییک» را به پرواز در می آوردیم تا در صدها شهر دور و نزدیک، در اروپا، آمریکا، استرالیا و ... ایرانیان آزاده بر گرد این فکر، مبارزه خود را در واحدهای محلی خودمختار، سازمان دهند. و با ایجاد یک نهاد هماهنگ کننده، این واحدهای پراکنده را با یکدیگر پیوند میدادیم تا مبارزه همه این واحدها، هماهنگ و در پیوند با مبارزه مردم در ایران، در راستای مبارزه برای برچیدن رژیم جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس موسسان منتخب مردم قرار گیرد.
تناقض در ساختاری که نه جنبشی یِ کامل بود و نه یک ساختار درستِ هیرارشیک، از همان ابتدا خود رانشان داد. از طرفی ما عضو، به صورت کلاسیک آن در یک حزب و یا سازمان سیاسی را نفی کردیم و به جای آن همراه را گذاشتیم که می توان در یک کلمه آن را به الکترون آزاد تشبیه کرد یعنی با آزادی مطلق در چرخش مبارزاتی خود. از طرف دیگر شورای هماهنگییی با اختیار کمیته مرکزی، بالای سر این همراهان قرار دادیم. کمیته مرکزی یی که کیفیت و اعتبار یک کمیته مرکزی کلاسیک را نداشت و اعتمادی که اعضای یک سازمان به کمیته مرکزی خود دارند را در همراهان به وجود نمی آورد.
در یک تشکیلات هیرارشیک، مثل ارتش یا یک حزب سیاسی، حقوق، مسئولیت و وظایف هر «جایگاه» تعریف شده است و هر عضو تشکیلات که در آن جایگاه قرار گیرد از آن حقوق برخوردار است، مسئولیت ها را می پذیرد و وظایف را انجام می دهد. کیفیت های لازم برای قرار گرفتن در یک جایگاه هم مشخص شده است. حال این قرار گرفتن از راه انتخاب باشد و یا از راه انتصاب. تشکیلات برای حفظ خود رابطهای منطقی بین کیفیت فرد و حقوقی که با قرارگرفتن در یک جایگاه از آن برخوردار می شود و وظایفی که باید انجام دهد برقرار می کند. اگر چنین نباشد کارکرد تشکیلات مختل می شود.
در ساختار کلاسیکِ ارتش، اگر به عنوان سرباز صفر وارد شوید زمان معین و به دست آوردن تجربه ای معین لازم است تا در جایگاه یک گروهبان و یا استوار قرار بگیرید. و یا اگر به عنوان ستوان2 وارد شوید همان فردا نمی توانید منصب سروانی و یا سرهنگی را اشغال کنید، چه رسد به این که در ستاد ارتش، جزو شورای فرماندهان باشید. ما ممکن است کل این ساختار را نفی کنیم، ولی نمی توانیم رابطه منطقی ای که بر اجزا و روابط درون این ساختار حاکم کرده اند تا بتواند دوام یابد و کارکرد دفاعی و یا تهاجمی خود را انجام دهد، نبینیم.
در یک حزب سیاسی هم، پس از پذیرش مرامنامه و اساسنامه و ...، به عنوان عضو ساده وارد می شوید. با پذیرش مسئولیت و انجام وظیفه، شما در زمان، کیفیت های لازم را برای قرارگرفتن در رده های بالاتر ساختار حزبی نشان می دهید. طبیعی است که در هر جایگاهی از حقوق لازم برای انجام وظایف آن جایگاه برخوردارید. پس از شناختی که از وفاداری شما به اصول پایه ای حزب و قابلیت شما برای احراز بالاترین مسئولیت و انجام وظایف مربوط به آن در اعضا به وجود آمد، در یک انتخاب دموکراتیک که به ویژه بر پایه شناخت دموکراتیک است، به عضویت در مرکزیت آن حزب انتخاب می شوید و بالاترین جایگاه و حق در یک تشکیلات سیاسی، یعنی موضعگیری یِ سیاسی به نام همه اعضا را به شما واگذار می کنند.
حال، این واقعیت که از منطق خود پیروی می کند(چه مورد پذیرش ما باشد جه نباشد) را با واقعیت شورای هماهنگی منتخب در گردهمایی سراسری جمهوریخواهان دموکرات و لاییک مقایسه کنید. از طرفی به این شورا ما حق موضعگیری سیاسی به نام همه همراهان را می دهیم و از طرف دیگر چون انتخاب اعضای آن بر مبنای شناخت وفاداریشان به اصول این جنبش و قابلیتشان برای انجام وظایف این جایگاه نیست، شورایی هماهنگی ای تشکیل می شود که از اعتبار کامل نزد همراهان برخوردار نیست و دستِ کم من حاضر نیستم اختیار موضعگیری سیاسی به نام را به این شورا واگذار کنم.
تجربه ناکارآمدی یِ دو شورای هماهنگی که در گردهمایی های سراسری پاریس و هانوفر انتخاب شدند و البته با پیوستن یکی دو نفر از نمایندگان واحدها به اصطلاح تکمیل شدند، باید برای انتخاب یک ساختار افقی و غیر هیرارشیک برای ما که می خواهیم جنبشی فراگیر و گسترده باشیم، کافی باشد.
چون در گذشته به این تجربه پرداخته شده و ناکارآمدی اش مورد بررسی همراهان قرار گرفته است و در این جا هم فرصت کافی نیست که به آن بپردازم، به این یادآوری بسنده میکنم که همراهان بسیاری، که برخی از ابتدای این حرکت یعنی از زمان تدوین بیانیه «جمهوری اسلامی، جمهوری لاییک و جایگاه ما» همراه آن بودند و در برگزاری سمینار پاریس و گردهمایی سراسری اول از فعال ترین افراد بودند و به یک شورای هماهنگی که حق موضعگیری سیاسی داشته باشد رای داده بودند، بر مبنای تجربه مستقیم خود در شورای هماهنگی اول و یا در ارتباط تنگاتنگ با هر دو شورا، پذیرفتند که ایجاد یک شورای هماهنگی با حق موضعگیری سیاسی در گردهمایی پاریس اشتباه بوده است.
بارها در گذشته نوشته ام که اگر بر تناقض اصلی در ساختار جنبشی یِ حرکت جمهوریخواهان دموکرات و لاییک تاکید می کنم به معنای ندیدن دیگر نارسایی ها نیست. اما بازهم بر این باور پای می فشارم که در ساختاری دیگر، این نارسایی ها که طبیعی آغاز یک حرکت است می توانستند در یک تجربه مبارزاتی زنده کم کم برطرف شوند. و درست برعکس، در این ساختار متناقض این نارساییها تشدید شدند تا آنجا که ما بسیاری از همراهان اولیه خود را از دست دادیم.
می خواهم مطلب خود را با گفتاوردی بلند از مقاله سارا لقمانی با عنوان «تحول در آرایش کمپین، محتاج فداکاری و هوشمندی» به پایان ببرم. زمانی که از تجربه درخشان «کمپین یک میلیون امضا» در امر سازماندهی، آنهم در شرایط سرکوب خشن جمهوری اسلامی، می گوییم برخی از دوستان ناهمانی های یِ کوچک میان «جنبش جمهوریخواهان دموکرات و لاییک ایران» و «کمپین یک میلیون امضا» را بیشتر می بینند تا این همانی های بسیار و بزرگ این دو حرکت را.
آن چه که بیش از هرچیز دیگر در این دو حرکت مشترک است، یافتن ایده ای روشن برای پاسخ به یک معضل مشخص است که بتواند هزاران و بلکه میلیون ها ایرانی را جدا ار تفاوت ها در دیگر زمینه ها، بر سر این ایده مشخص بسیج کند. کمپین با ایده و خواست «برابر حقوقی یِ قانونی بین زن و مرد» و جمهوریخواهان دموکرات و لاییک با ایده «نه به جمهوری اسلامی، نه به نظام موروثی و ایدئولوژیک، آری به جمهوری دموکراتیک و لاییک» به عرصه مبارزه وارد شدند. هردو به خوبی می دانستند که رسیدن به این خواست ها دشوار و طولانی است و تنها از راه بسیج صدها و صدها هزار ایرانی آزادیخواه ممکن است. کمپین با انتخاب ساختاری متناسب با این واقعیت، هر روز به پیش می رود، به گونه ای که در کمتر از دو سال به بزرگترین جنبش اجتماعی ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ تبدیل شده است. جمهوریخواهان دموکرات و لاییک اما، با اشتباه بزرگ خود در گردهمایی سراسری اول، یعنی انتخاب ساختاری متناقض با واقعیت یک جنبش گسترده، هر روز نسبت به روز پیش عقب تر رفتند.
بی گمان اگر بتوانیم در گردهمایی سوم این اشتباه را تصحیح کنیم خواهیم توانست روند زوال تدریجی خود را متوقف ساخته، شادابی و انرژی اولیه را به دست آوریم و گسترشی در خور پاسخ درستی که به شرایط سیاسی امروز دادیم پیدا کنیم.
بازهم با دوستم هوشنگ کشاورز صدر همصدا می شوم و می گویم این ایده را در درون خود و کشمکش های بی حاصل حبس نکنیم. نترسیم، آن را آزاد کنیم تا حتا در دورافتاده ترین شهرها، چند ایرانی که قلبشان برای بهروزی یِ ایران و مردمش می طپد گرد این ایده جمع شوند و هماهنگ با دیگرانی که در داخل و خارج ایران برای این ایده مبارزه می کنند، بساط جمهوری اسلامی را برچینند و انتخاب مجلس موسسان را از طرف مردم ممکن سازند.

« درگیر بودیم اما حل و فصل کردیم

یکی از دغدغه های وجودی کمپین از ابتدا، برقراری ساختار افقی و غیر سلسله مراتبی بوده است، یعنی ساختاری که هر گروه و فردی بتواند به روش خاص خود، در آن فعالیت کند و فردی یا گروهی و مرجعی نتواند در برابر روش و نوع فعالیت آن دیگری مانع ایجاد کند. البته ایجاد این ساختار افقی و غیر سلسله مراتبی گاهی تنها یک «مدل ذهنی» است و نزدیک شدن به آن، صبر و هوشیاری زیادی را می طلبد. اما مهم آن است که کمپین از ابتدا چنین رویکرد و آرزویی داشته و همواره به دنبال مسیری بوده است که هر چه بیشتر به این مدل نزدیک شود. کمپینی ها به وجود ساختار غیرمتمرکز و افقی در این حرکت مباهات می کنند بنابراین حفظ و نگه داشت آن وظیفه تک تک ماست.
تاکنون هر زمان احساس کرده ایم که در لبه تیغ گرفته ایم و احتمال سقوط به ساختار بسته و عمودی می رود به دنبال راهی برای برون رفت از آن بوده ایم. برای نمونه، از همان ابتدای کار کمپین بخشی از گروه اولیه در صدد برآمدند که با انتشار اطلاعیه ای، ایرانیان «خارج از کشوری ها» را از ورود به کمپین منع کنند و کمپین را مختص داخل کشور معرفی کنند، ولی گرایشی که به ساختار افقی در کمپین می اندیشید، غلبه کرد و مانع از حذف نیمه دیگر شد. بعد نیز که عده ای این مبحث را مطرح ساختند که «گروه های سیاسی» از ما سوءاستفاده می کنند، بنابراین درصدد برآمدند که حمایت افراد و گروه های سیاسی را منع کنند، بار دیگر گرایش به ساختار افقی در کمپین بود که از «حذف» جلوگیری کرد (البته در این میان، هر گروهی به حذف «نیروی سیاسی» رقیب می اندیشید، یعنی برخی، احزاب سیاسی اصلاح طلب را خطر می دیدند و برخی دیگر احزاب رادیکال خارج از کشور را.)
بعدتر گروهی از کنشگران در صدد برآمدند تا «لابی گرایان» را حذف کنند و روش «لابی» را مذموم و به عنوان خط قرمز کمپین قلمداد کنند یا گروهی دیگر درصدد برآمدند که از کمپین «اسلام زدایی» کنند حتا برخی خواستند «قومیت ها» را به دلیل «خط قرمزهای» حاکمیت، کنار بگذارند؛ عده ای نیز کمر به حذف جمله «اسلام با کمپین متضاد نیست» مندرج در دفترچه، برآمدند و بخشی دیگر خواهان «اضافه کردن» موارد اسلامی بیشتر در آن شدند، گروهی دیگر درصدد برآمدند سابقه تاریخی کمپین یعنی تجمع 22 خرداد میدان هفت تیر را از تاریخچه این کمپین حذف کنند و...
خوشبختانه همه این برخوردها که هر کدام از سوی گرایشی در کمپین هدایت می شد در چالشی ناگزیر با یکدیگر نهایتاً به نفع «رواداری و تکثرگرایی» پیش رفت و در ساختار افقی و متکثر کمپین (متمایل به ایجاد جنبشی فرا ایدئولوژیک)، حل شد.
در حقیقت، هیچ کدام از این دیدگاه ها نتوانست قدرت و تسلط لازم را بیابد چرا که خوشبختانه اساس کمپین بر پایه ای استوار شده بود که «متولی» و گرایشی خاص، آن را هدایت و نمایندگی نمی کرد. این فقدان مرکزیت و آمریت مثلاً باعث شد که حتا اگر هر فرد و گروهی به اصطلاح موجب «دردسر» شود یا موجب «خطر» یا موجب «خجالت» یا موجب هر چیز دیگر، گرایش فکری و روشی خاصی این مرجعیت را نداشته باشد که به خود اجازه دهد تا گرایش های متفاوت از خود را در کمپین حذف کند و البته از آن جایی که هر گروهی می تواند در فضای باز و متکثر موجود، کار خود را انجام دهد، حذف کردن هیچ گرایش فکری و روشی عملا امکان پذیر نبود. بدین ترتیب، ساختار افقی و ارزش های مدارا و تحمل دیگری، در پهنا و ژرفای کمپین، جاری و برقرار ماند و همان ها که گاهی درصدد «حذف» نیز برآمدند دانستند که ویژگی کمپین همین است که «هیچ گرایش فکری» را نمی توان حذف کرد. هرچند ضریب خطا در عملی به وسعت یک جنبش اجتماعی که نمونه ای چون خود را در گذشته نداشته، ناگزیر وجود دارد. اما مهم تلاش کنشگران کمپین برای جلوگیری از افتادن در دام ساختار غیرافقی و متمرکز بود.»

بهمن امینی
۱۸/۰۹/۲۰۰۸