کشتارسال ۶۷ و
دفورماسیونِ»حافظه جمعی و تاریخی»

چه اتفاقی می باید افتاده باشد تا سبب شود جمعی ازکسانی که خود را" روشنفکر" وکوشنده سیاسی و فرهنگی معرفی کرده اند با افتخاربه حمایت ازشکنجه گران، قاتلان دگراندیشان و روشنفکران و فعالان سیاسی و فرهنگی همان جامعه برخیزند؟می توان جامعه ای نام برد که " حافظه نزدیکِ جمعی" بخش بزرگی ازآن این حد آسیب پذیروآسیب دیده و"دفورمه" (ازریخت افتاده و ازشکل طبیعی خارج شده) باشد؟

****

قوت حافظه گرراست نیاید در فکر
عمراگر صرف شود در سرتکرارچه سود؟
سعدی

۱
فکرکردن به کشتارسال ۶۷، ورابطه این جنایت بزرگ و دیگرجنایت های حکومت اسلامی با پدیده هائی همچون" حافظه، حافظه جمعی و تاریخی" و پدیدۀ " فراموشی"، پرسش هائی پیشاروی من گذاشته است. گفتم شاید بد نباشد این پرسش ها درکناریادداشتی کوتاه و کُلی دربابِ حافظه وفراموشی، طرح شوند.

****

می پرسم : چه اتفاقی می باید افتاده باشد تا سبب شود جمعی ازکسانی که خود را" روشنفکر" وکوشنده سیاسی و فرهنگی معرفی کرده اند با افتخاربه حمایت ازشکنجه گران، قاتلان دگراندیشان و روشنفکران و فعالان سیاسی و فرهنگی همان جامعه برخیزند؟
می پرسم: می توان جامعه ای نام برد که " حافظه نزدیکِ جمعی" بخش بزرگی ازآن این حد آسیب پذیروآسیب دیده و"دفورمه" (ازریخت افتاده و ازشکل طبیعی خارج شده) باشد؟ چگونه می توان درنظامی ولائی به بهانه تقویت جمهوریت رای به ری شهری ودری نجف آبادی وامثالهم داد، و گردن فرازانه به کسی اقتدا کرد که مومن به نظام ولائی ست و پورمحمدی و آوائی به دادگستری برمی گزیند.؟ حافظه جمعی، تاریخی و فرهنگی این" توده" ی ۵۰ میلیونیِ حافظِ " گنجینه های تاریخی و فرهنگی " چندهزارساله، چگونه رمزگردانی و جایگزین شده است که ۱۶ میلیون اش به رئیسی قاتل رای می دهند و 24 میلیون اش به روحانی ای که آگاهانه قاتل برای گسترش عدل برعدلیه اش می نشاند؟ حافظه جمعی و تاریخی پیشکش شان ! این چگونه "حافظه شنوائی" ست که چنین سریع حتی صدای آیت الله منتظری را به فراموشخانه ای گزینشی می راند؟
می پرسم: چه رخداده است که درزمانی نه چندان دور، می توان برای قربانیان آزادی و عدالت گریست، هیاهوها سرداد و قهرمان پروری ها و شهید ستائی ها کرد اما چندی بعد به قاتلان آن قهرمانان و شهیدان لبیک گفت؟. غلظت غبارفراموشی چنین کرده است یا رِقتِ انسانیت و وفاداری به کرامتِ انسانی؟
می پرسم: آبشخورریشه های این زشت گرائی کجاست؟ دلائل این حد لجوجانه اصراربرخطا و تکرارخطا داشتن، چیست ؟ آیا این فراموشی ای ارادی و داوطلبانه است یا اختلال درمراحل مختلف حافظه فردی وجمعی و تاریخی؟، آیا درذهن بی حافظه یا با حافظه ازریخت افتاده و دفورمه، شکنجه و کشتارمعنا ونماد و نمودی دیگربه خود می گیرد؟
می پرسم: چگونه منافع معنوی و مالی، جهت‌گیری ذهنیّت‌ها، شیوه ارزیابی رویدادها وحال نگری ها غبارفراموشی بر حافظه جمعی و خاطره ها می نشانند؟ وخاوران ها را ازمحرک حافظه جمعی و تاریخی بودن وامی دارند؟ این حافظه جمعی ِدفورمه هنوزاندوخته ای به نام حس و عاطفه دارد؟
می پرسم: ریشه های کاهش تعهد به خواست های آزادیخواهانه و آزاداندیشانه، ناپایداری حافظه جمعی یا خاطره ها به دلیل گسست های تاریخی و هویتی ست یا توفان بحران هویت فردی و جمعی حافظه ها را به تاراج برده، آن حد که دیگرحافظه یا خاطره ای فردی و جمعی در این ذهن ها برجای نمانده، یا اگرهست خُردینه هائی دفورمه شده اند.؟

۲

حافظه" قدرت روح" است. کمترپدیده ی روانی ای درحد حافظه مورد توجه و بحث عالمان و صاحب نظرانِ رشته های مختلفِ علوم انسانی و اجتماعی بوده است، پدیده ای که گفته شده " انسان هرچه دارد از برکت وجود آن دارد" و" اگر حافظه ای درکار نمی بود انسان در اسارت لحظه ها می پوسید". اگرمباحث مربوط به "علم النفس" و حافظه را درحوزه فلسفه کلاسیک و فلسفه امروزین درنظرنگیریم و فقط به برخی از رشته هائی که به شناخت، چرائی و چگونگیِ حافظه پرداخته اند اشاره شود، می باید اززیست شناسی، فیزیولوژی، عصب شناسی، روانشناسی، روانکاوی، روانپزشکی، جامعه شناسی، علوم سیاسی، فرهنگ و مردم شناسی، تکنیک و فن نام آورده شود، رشته هائی که به دنبال فهم این پدیده ورازگشائی ازآن بوده اند.

individual memory حافظه فردی

حافظه فردی در پیوند با روح و روان انسان قرن ها درهاله توهم وخرافه زیست تا سرانجام با طرح این نظرِیه تجربی که روح و روان و ذهن آدمی آسمانی نیست، ازاسارت توهم و خرافه آزاد شد. نشان داده شده است که مغز انسان و بازتاب محرکه های محیط زندگی برمغزاز راه " دروازه های دنیای پیرامون "( حس های بینایی، شنوایی، لامسه، بویایی، چشایی، حافظه حسی و.. ) و پدیده های پیچیده ی برآمده از روندهای فیزیولوژیک و بیولوژیک در پیوند با بازتاب ها گوناگون، خالق پدیده های کوناگون روان و ذهن، از جمله حافظه هستند. حافظه با رهائی ازچنگال خرافه و پنداربافی های مختلف جایگاه واقعی خود را بتدریج یافت، و به عنوان پدیده ای روانی و فیزیولوژیک، پدیده ای روانشناسانه و زیست شناسانه که ساختار وکارکرد روشنی دارد، هویت یافت. نظریه های متعددی در باره چرائی و چگونگی پیدائی حافظه مطرح شده اند. نظریه " تداعی " و" بازتاب های شرطی"را بسیاری از روانشناسان درپیدائی حافظه پراهمیت دانسته اند. نظریه بازتاب های شرطی در کنار نقش تداعی برکارکرد دو پدیده " مهار و برانگیختگی" تاکید کرده است.
حافظه را "بازیابی و یاد آوری زمان از دست رفته"، و بازیابی احساس و ادراک و تجربه ذخیره شده درذهن و روان تعریف کرده اند. حافظه ازبنیان های یادگیری و برخی دیگراز دیده های روانی ( انگاشت و تخیل و تفکرو...) دانسته اند. تجربه ها و مهارت ها درحافظه های گوناگون جای می گیرند. زندگی ما، حیات و پیوند تجربه شده ها و تجربه شدنی هاست. بدون "قدرت تداعی" و فرایند فراگیری، جایگزینی و یاد آوری که روندهای حافظه هستند، تفکر، نو شدن و تغییرافکارورفتارناممکن است.
سه مرحله برای پروسه حافظه قائل شده اند: فراگیری، جایگزینی و یاد آوری که واژگان و تعابیر نوتر با اندک تفاوت هائی به جای آنها نشانده اند: رمزگردانی، اندوزش، پردازش وبازیابی یا فراخوانی. رمزگردانی را تبدیل ِدریافت ها به رمزهای دیداری، شنیداری ، گفتاری و معنایی دانسته اند. اندوزش نگهداری این دریافت ها در حافظه، وپردازش و بازیابی، روند های فراخواندن دریافت ها و اطلاعات هستند. گنجایش حافظه کوتاه مدت برای اندوزش مطالب محدود وبرای حافظه بلند مدت نامحدوداست.سرعت مرحله بازیابی درحافظه های گونه گون نیزمتفاوت است. رمزگردانی درحافظه کوتاه مدت به صورت رمزصوتی، دیداری و یا شنیداری ودرحافظه بلند مدت بیشتر به صورت رمزمعنایی است.
درمراحل مختلف حافظه، روندها و ساختارهای متعدد زیستی و روانی درمغزدخالت دارند. نقش سیناپس‏ها (پل های ارتباطی سلول های عصبی با یکدیگر) درپیدائی پدیده حافظه، تاثیربرروند تقویت، توانمندی وتسهیل حافظه، تغییرهای بیولوژیک، بیوشیمیائی و بیوالکتریک در یاخته‌ها و ویژگی مراحل مختلف حافظه ومراکزو نیمکره های درگیردرپیدائی و روندهای حافظه درمغزازطریق آزمایش ها و تکنیک های گوناگون آزمایشگاهی، رادیولوژیک، عصب شناسی و کالبد شناسی روشن شده است. درجریان خواندن مطالب یا همان مرحله رمزگردانی ، بیشتر نیمكره چپ مغز دخیل است و درجریان نگهداری اطلاعات سلول های نورو گلیال و قشر مغز، و فراخوانی و یادآوری اطلاعات، بیشتر نیمكره راست مغز فعال می‌شوند. بخش هائی ازمغزدرحافظه بلند مدت و بخش هائی در حافظه كوتاه مدت نقش دارند.
حافظه فردی را بیشتر پدیده‌ای اختیاری و ارادی می‌دانند که فرد به اراده خود آن را می‌کاود، بهمین علت تقویت حافظه، انتقال صحیح داده ها ازحافظه كوتاه مدت به بلند مدت، چگونگی بازیابی درپرتو فرایند جستجو ویادآوری امری شدنی ست. حافظه از زوایای مختلف به انواع گوناگون تقسیم شده است : حافظه شنوایی، حافظه حرکتی ، حافظه بینایی، حافظه چشایی، حافظه بویایی و لامسه، ویا حافظه کوتاه مدت، میان مدت وبلند مدت. تبدیل انواع حافظه به یکدیگرعملی ست، چرا که حافظه پدیده ای قابل دستکاری وتغییراست، دراین معنا که می توان در مراحل مختلف برآن تاثیر گذاشت وروندها راتضعیف و یا تقویت کرد. برای نمونه :حافظه کوتاه مدت رابا تکرارو تمرین می توان به حافظه ای بلند مدت تغییر داد.
خاطره وحافظه را دومفهوم تنگاتنگ نیز دانسته اند.خاطره را بیان واژگانی و یا شفاهی و اخباری حافظه بازیافت شده، معنا کرده اند.
سیاست ومذهب، بافت و ساخت جامعه، رسانه ها و نهادهای تبلیغاتی تاثیرگذار، آموزش وتربیت برروند شکل گیری ومراحل مختلف حافظه تاثیر گذارند.

۳

Collective Memory حافظه جمعی

حافظه جمعی یا "قدرت روح جامعه، که درخودآگاه و ناخودآگاه جمع ذخیره شده است" را "حفظ گذشته در زمان حال یا حفظ زمان حال درگذشته " و" یاد آوری گذشته ای که با جمع و گروه درمیان گذاشته و یا جمع و گروه درآن گذشته مشترک زیسته اند" و یا " رمز گردانی و ذخیره گذشته مشترکی که گروه یا ملتی را به یکدیگر پیوند می‌دهد" تعریف کرده اند. برخی آن را همسنگ با " خاطره های" جمعی دانسته اند، و دیگرانی " گنجینه یا مخزن واقعی رخدادهائی که جمع درآن سهم داشته است" معرفی کرده اند، که جمع و گروه می توانند آن را به "گنجینه ارزش‌ها و آرمان‌های جامعه " بَدَل کند. (حافظه جمعی گاهی با حافظه تاریخی همسان گرفته شده است وگاه و دیدگاه ها تفاوت هائی میان آن ها قائل شده اند. دراین یادداشت چون سخن از کشتار67 و جنایت های حکومت اسلامی درکمتراز4 دهه حیات این حکومت است بیشترازاصطلاح حافظه جمعی استفاده شده است.)
حافظه جمعی، که می تواند حافظه یک گروه تا یک ملت(حافظه جمعی ملی) را دربربگیرد، درپیوند با حافظه فردی شکل می گیرد اما ساختاراین حافظه جمع جبریِ حافظه های فردیِ یک گروه یا ملت نیست. حافظه جمعی پدیده ای اکتسابی ست. برآیند حافظه های فردی، محرکه های عینی و ذهنی ، الگوهای تاریخی و اجتماعی، سلطه اندیشه و افکارنیاکان برذهن، الگوها و یا ایده های تجربه نشده، احساس تعلق مشترک، ارزش ها ی متفاوت و کنش ها وواکنش های حافظه فردی با عوامل گوناگون، این حافظه را شکل می دهند. به همین دلائل حافظه جمعی به کیفیت و روند پیوسته ای بَدَل می شود که بازیافت آن به سان یک جریان فکری در جمع به سرعت قابل تحقق است. چگونگی پیدائی وشکل گیری حافظه جمعی علّت‌ها و ریشه‌ های فردی واجتماعی آن، و بازیافت آن دررابطه با زمینه های تاریخی، فرهنگی وسیاسی بحث و موضوعی به نتیجه قطعی رسیده و بسته شده نیست. حافظه جمعی و تاریخی را پدیده ای زنده و پویا دانسته اند که سبب‌‌ساز پایداری جامعه انسانی و زمینه سازتجربه های تازه برای طرح چشم‌اندازی از آینده است.
بسط و گسترش بحث ها و نظرهای متنوع، متفاوت وگاه متناقض پیرامون حافظه جمعی براهمیتِ این پدیده درزندگی اجتماعی گواهی می دهد وبه همین خاطرنیزکارتحقیقی، تجربی و تطبیقی بیشتری را می طلبد. دربحث ها و ارائه نظرها، موضوع نزدیکی معنائی و مفهومی، و رابطه و مرزمیان حافظه جمعی با مفاهیمی همچون حافظه فردی، حافظه تاریخی، هویت تاریخی، حافظه یا خاطره فرهنگی جایگاه خاصی داشته است. سخن ازنقش و جایگاه "حافظه نوعی"، "ناخودآگاه جمعی، خُرده حافظه و خرده فرهنگ، و رابطه این دو نیزدرمیان بوده است. دراین میانه صاحب نظرانی بودند وهستند که بین حافظه جمعی و حافظه تاریخی تفاوت قائل اند و به نقش وتاثیرراهبردی فردی واجتماعیِ حافظه تاریخی به عنوان ذخیره رخدادهای منقطع سیاسی وفرهنگی درذهن، باورندارند. دیگرانی هستند که تفاوت اساسی میان حافظه جمعی وحافظه تاریخی نمی بینند. صاحب نظرانی نیزتاریخ را احوال وحوادث و رویدادهایی دانسته اند که در پیوند با حافظه جمعی مجموعه‌ای از فرایند های یاد آوری و بازتولید حافظه را سبب می شود، مجموعه ای که افکارعمومی، آگاهی و شعوراجتماعی پدید می آورد، رهیافتی که با راهیابی جهت شناخت چرائی ها و روشن شدن حقیقت بدل به تجلی همبستگی و مشارکت جمعی می شود، ورخداد ها و تجارب را به حافظه مشترک جمعی و عوامل سازنده هویت جمعی و تاریخی و سرنوشت مشترک بَدَل می کند، تا آن حد که حافظه جمعی و تاریخی بخشی ازساختارذهنی و رفتاری می شود.
هر نوع حافظه اجتماعی (جمعی،تاریخی، فرهنگی و...) درپیوند با رخداد‌ها و وقایع نمود می‌یابند و واکنش هائی را سبب می شوند، بهره وری ازاین واکنش ها نیازمند آموزش ودرایت جمع وبستگی به ویژگی های شرایط تاریخی واجتماعی جامعه دارد. درشرایطی مناسب جامعه با درک تاثیر و تاثرهای وارد بر خود ودرروند فراگیری ، جایگزینی و یادآوری آن ها را به حافظه جمعی بَدَل می کند و به یاری حافظه تاریخی و عناصرشکل دهنده هویت تاریخی و حافظه فرهگی، به آگاهی و ظرفیت عملی (استعداد) بَدَل خواهد کرد. حافظه جمعی راهنمای زندگی ای بهتر خواهد بود، اگر تحریف و دستکاری نشده بازآفریده شود و برای دستیابی به شناخت و تغییر مورداستفاده قرارگیرد، حافظه ای که این انتظار را می باید داشت که در بطن خود تناقض ها و تضادها بسیار داشته باشد. قدرت های استبدادی ومذهب، حافظه جمعی و تاریخی را دست کاری و دفورمه و قالب گیری می کنند، ضمن اینکه نقشی مهم درتقویت فراموشیِ فجایعی که به بارآورده اند، دارند. این دو قدرت درحذف و تضعیف محرکه های فرایند یاد آوریِ رخدادها و تجاربی که خلاف خواست و میل، و یا به زیان شان است، گام برداشته اند. اینان حافظه جمعی و تاریخی خود خواسته می سازند، هویت سازی می کنند ، وحافظه سازی‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی- دینی مورد قبول و نیازشان را با بکار گیری اهرم های مختلف، از جمله امکان های رسانه ای و تبلیغی و ترویجی، و نهادهای مختلف کنترل و تقویت می کنند. درمیهنمان مذهب تشیع، به ویژه درحکومت حافظه ی مذهبی و سیاسی و فرهنگی جامعه را براساس خواست‌ های ایدئولوژیک وهمسان سازی عقیدتی وهویتی، و هدف های اش ساخته، کنترل وهدایت کرده است. حافظه جمعی و تاریخی تضعیف شده قابلیت دستکاری دارد، به همین خاطردرتلاش اند تا با ساختن حافظه جمعی و تاریخی مورد قبول شان به زندگی مردم معنای مورد نظر شان را بدهند. حافظه جمعی وتاریخی، پایدار و ناپایدار، ازهجمه و دستکاری اهل حکومت و دین و دیگر نهادهای قدرت درجامعه در امان نبوده اند.
دموکراسی و نهادها و شبکه های اطلاع رسانی دموکراتیک و واقعی درکیفیت شکل گیری و فرایندهای گوناگون حافظه جمعی و تاریخی نقش دارند. دموکراسی فراهم آورنده شرایطی ست که حافظه جمعی گروه های اجتماعی مختلف، زنان، دگراندیشان سیاسی و عقیدتی، واقلیت های دینی وقومی ونژادی پای به میدان اثرگذاری اجتماعی و سیاسی بگذارند. زندگی درمحیطی دموکراتیک حافظه جمعی وتاریخی و فرهنگی را درمسیرایفای نقش راهبردی همه گروه های اجتماعی درراستای حل مشکلات واعتلای فردی و اجتماعی تقویت می کند.
آموزش و آگاهی پیرامون درک اهمیت رخدادها و تجربه های تاریخیِ تکراری و چگونگی بدل کردن شان به حافظه جمعی و تاریخی در برابر ترفندهائی که حافظه جمعی و تاریخی را درراستای منافع مادی و معنوی شان تغییر می دهند، پراهمیت هستند. فضیلتِ درس گیری از تجارب گذشته و تاریخی، با بازخوانی، تفسیر و نقد رخدادهای تاریخی ، حتی انتخابی و گزینشی شان ضروری ست و "دریچه های ذهن می باید روی این نوع وقایع و فجایع گشوده باشد."
حافظه جمعی و تاریخی بازیافت و بازآفرینی گذشته مشترک است، باز آفرینیِ دگرگون شده و تغییریافته بدون پیوند با زمان، مکان، واقعیت و حقیقت رخداد و واقعه ای که در گذشته به وقوع پیوسته است، تضادها و پارادوکس ها بهمراه خواهد داشت. حافظه جمعی وتاریخی با خردی نقاد می باید مورد سنجش، نقد و بازاندیشی قراربگیرد.

۴

فراموشی فقدان حافظه نیست، انتقال ادراک های جایگزین شده از حافظه نزدیک و عملی به حافظه دوراست، حافظه ای که گفته اند " خاصیت چسبندگی" اش قوی ست. فراموشی فرایندی باز دارنده است که با مراحل مختلف حافظه رابطه ای تنگاتنگ دارد. نقص وخطا درهریک ازمراحل سه گانه حافظه سبب خواهند شد دریافت ها و داده های ذخیره وآموخته شده به خوبی بازیابی نشوند. فراموشی اتفاق های درد آورو ناگوار، واحساس های منفی‌ ونامطبوع امری ارادی ست ( فروید، نیچه). گاه آنچه مورد قبول و یا مطلوب نیست نیزبه بوته فراموشی گزینشی سپرده می شود. فراموشی خود خواسته و ارادی ببیشتر دررابطه با حافظه فردی عمل می کند.
" فراموشی جمعی" می تواند به دلیل گذشت زمانی طولانی ازیک رخداد وواقعه و سوژه، و فقدان محرکه های یادآوری و بازآفرینی بوجود بیاید. رخدادهائی که نسلی که هنوززنده است تجربه کرده ودرحافظه دارد، می توانند قابل دستکاری و تحریف باشند اما به سختی به فراموشی سپرده می شوند. رخدادها و جریان های اجتماعی از حافظه فردی و جمعی شاهدان و ناظران آن رخدادها و جریان ها به سرعت زدوده نخواهد شد حتی اگربه گذشته وبه آن ها فکرنشود، وتلاش و وانمود شود شاهد وناظردرزمان حال سیروسیاحت می کند. حافظه، به ویژه حافظه جمعی که تبلورکیفیتی ویژه است با خاطره پیوند و میانه نزدیکی دارد. محرکه ها می توانند کلید بازیافت و دستیابی به حافظه جمعی و خاطره ها باشند. فقدان محرکه و فقدان برقراری رابطه حسی وعاطفی با رخداد و سوژه، فراموشی وبیگانگی نسبت به آن حافظه و خاطرۀ ساخته و پرداخته شده درذهن را به وجود می آورد.
محرکه های فرایند یاد آوری، دراشکال وژانرها و انواع گونه گون، علیه فراموشی عمل خواهند کرد وسبب تقویت حافظه فردی و جمعی خواهند شد. رخدادها و تجربه های تاریخی گاه فجایعی مصیبت بارو تلخ اند که یادآوری و چالش با آن ها عذاب آورو دردناک خواهد بود، و می باید هوشیارانه از بازیابی ها و یاد آوری ها استفاده شود تا به بروز و تقویت کینه و نفرت و تکراردامن نزند. بهمین خاطر می باید یاد آوری ها و بازیابی ها را به سوی شناخت چرائی ها و اوامر و عوامل اصلی، و راه های جلو گیری از تکرار رخدادهای ناگوار و فجایع سوق داد، با این هدف که تامین و اجرای عدالت، همزیستی مسالمت آمیز و دور از خشونت و قرارداد های شهروندی و بهسازی انسان و زندگی امروز و فردای‌ او ملکه فکر باشد تا حافظه جمعیِ پویا و خلاق از حافظه سازی ها وتاریخ‌نگاری های حکومتی و رسمی فاصله بگیرد.
بهسازی و تقویت حافظه به شیوه‌های مختلف می تواند بر تمامی مراحل حافظه اثر گذارد و رمزگردانی بهتر، نگهداری طولانی‌ترو بازیابی سریعتررا سبب شود. ماندگاری درحافظه وذهن، به تکراروعامل محرک نیازدارد، به همین خاطرمی توان مانع از بروزفرایند های بازدارنده، به ویژه درمورد رخدادهای تاریخی بود. فراموشی زمینه سازِ تکرارشدن رخداد فراموش شده خواهد شد. توانائی مغزو گنجایش حافظه به گونه ای ست که اگر دریافت ها و اطلاعات مورد استفاده قرار نگیرند نادیده گرفته می شوند اما از بین نخواهند رفت. این واکنش مانع می شود تا ظرفیت حافظه و ذهن اشباع شود، مغز انسان نیزتوانایی تقویت و ذخیره سازی مسیرهای حافظه، و تحریک و حساس کردن فرایند های حافظه منفی و مثبت را داراست
با به کارگیری محرکه های متنوع و گونه گون درفرایند یاد آوری، حضورذهنی یادها، خاطره ها و رخدادها و تجربه های خوب و مطبوع، ویا تلخ و ناگوار تقویت می شوند. ستیزبا قراموشی، بدون درک و فهم اهمیت یاد آوردی، و تمرین و تکرارمحرکه‌های فرایند یاد آوری ممکن نخواهد شد. دربازیابی و تقویت فرایند یاد آوری در برابر فراموشی راه برای یافتن چرائی بروزو پیدائی یک رخداد و فاجعه، چگونگی آن، و راه جلوگیری و پیشگیری از تکرارش گشوده خواهد شد. رخدادها وفجایعی که می بایست به حافظه جمعی و تاریخی، به بخشی ازافکارو آگاهی عمومی، به نگرش، ارزش و باور، و شعوراجتماعی بدل شوند. حافظه جمعی ای که آرمانی انسانی ذخیره کرده است، باید نو و پرورده شود، چرا که عامل خلاقیّت های اجتماعی و موجب انسجام جمع می‌‌شود. حفط چنین حافظه ای با نبردعلیه فراموشی متحقق خواهد شد.
قدرت های سیاسی و دینی در کنار دستبرد و دستکاری حافظه جمعی و تاریخی، درراستای تقویت فرایند فراموشیِ رخدادها، وقایع و سوژه هائی که یادآوری آن ها به زیان شان است، تلاش و عمل کرده اند. بی توجهی، انحراف و مشغول سازی اذهان وافکار برای دورشدن از آن رخدادها و وقایع ، ایجاد ارعاب و وحشت دررابطه با یاد آوری آن رخدادها و وقایع ، دستکاری ونابودی خاطرات و همه مظاهری که درپیوند با خاطرات و حافظه جمعی و تاریخی و فرهنگی قراردارند، تلاش وعمل قدرت های سیاسی و دینیِ درشت و ریز، برای ایجاد فراموشی ست.
" شبه تاریخ" های حکومتی برآنند تا بقبولانند که حافظه تاریخی و جمعی می تواند پیوسته دستخوش دگرگونی و تحریف، وسپس بازسازی شود، بی آنکه به فراموشی سپرده شود.
مبارزه علیه فراموشی ای که قدرت های سیاسی و دینی با تحریف و وارونه سازیِ تاریخ و قلبِ واقعیت و حقیقت پیوند زده اند، در کنار هبستگی عمیق‌ درعرصه های مشترک، روبه سوی تحقق عقلانیت جمعی و تاریخی خواهد داشت