تصویر سازی راوی

شعر عدسی است که جهان را توصیف می کند. دوربین دارای فیلتر برای رنگ عوض کردن از سیاه تا طیف نور سفید صحنه بوده؛ نمایاب  viewfinderبرای پنجره محاط به یک منظره است. توصیف صحنه شعری با عاطفه و تخیل راوی مانند یک تابلوی امپرسیونیست نه رئالیست می آمیزد. شعر عدسی دیدن زندگی هم با چند لایه معنایی، تفسیری، تاویلی می تواند باشد. عدسی شیشه شفاف 1 یا 2 سو محدب یا مقعر برای عبور نور تمرکز یا پخش نور می باشد.

راوی مانند عدسی دوربین تصاویر ذهنی خود را برای مخاطب در شعر اندازه گذاری می کند. برای اینکار فاصله چشم خود را با اشیای درون صحنه شعری برای توصیف اجزای شان تنظیم می کند. برای هر فاصله عدسی ویژه بکار می برد. عامه مردم با ترانه سمعی شعر بصری را بخاطر آورده یا زمزمه می کنند. از حافظه- در تصنیف دهه 40 ش تصویر پاییز اینگونه است: پاییزه پاییزه/ برگ گل می ریزه/ مهتاب پاییزی چه زیباست/ روشن تر از دنیای دلهاست.

در این مفصل شاعر، شاید پرویز وکیلی، زیبایی پاییز را بیان می کند. این تصنیف ظرف نیم قرن اخیر در ذهن چند 100 هزار دوستدار وارد شد. قصیده نیما پادشاه فتح- نشر 1326ش در 70 سال گذشته در قشر باسوادان شهری خوانده شده؛ نقدها بر آن نوشته شده؛ به برخی زبانها ترجمه شده. نیما با لنز بدبینی وحشت در پاییز را در تصویر می کند:
در چنین وحشت نما پاییز
کارغوان از بیم هرگز گل نیاوردن
در فراق رفته ی امیدهایش خسته می ماند
می شکافد او بهار خنده ی امید را ز امید
وندر او گل می دواند.

هر عدسی/ لنز زاویه دید ویژه ای داشته که صحنه جلوی لنز درون دوربین ذهن را روی صفحه کاغذ/ فیلم می آورد. هرم دید آن تابع فاصله کانونی عدسی است. برای فاصله کانونی کوتاهتر عدسی؛ زاویه دید آن بازتر/ پختترشده؛ برای فاصله کانونی بلندترش، زاویه/ هرم دید کوتاهتر/ باریکتر می شود. مفصلی از پادشاه فتح نیما واشکافی می شود.
1مانده از شبهای دورادور
2بر مسير خامش جنگل
3سنگچينی از اجاق خرد
4اندر او خاکستر سردی
5همچنان اندر غبار اندوده ی انديشه های من
6ملال انگيز
7طرح تصويری درآن هر چيز

در سطور 1 و 2 عدسی زاویه-باز بکار رفته تا ناظر در افق دور با پسزمینه جنگل و در نزدیک با پیشزمینه اجاق را به بیند. این تصویرسازی چگونه انجام شده؟ باید واژه های کاربردی در این 2 سطر را بررسی کرد. شب، مسیر، جنگل 3 اسم فراگیر، گسترده، عام اند. فعل مانده، قید زمانی/ مکانی دورادور، صفت خامش- فاصله زمانی- مکانی را القاء می کند. با این 2 خط شب و جنگل در خواننده اثر گسترده، عام کرده؛ در ذهنش منظره ای دور، فراگیر با زاویه باز تولید می شود.

در سطر 3و 4 عدسی زوم بکار رفته؛ تا بر 2 اسم عام اجاق در برگیرنده خاکستر و 2 صفت خرد و سرد فوکوس می و,د. دور و سرد قافیه حسی برای خواننده دارند. زیرا اجاق از دور برای ناظر سرد است.با واژه مشترک "اندر" بین سطر 4 و 5 چفت اتصالی بین 2 عبارت بوده که تصویر عینی اجاق جنگلی خود راوی اند. این حقیقت نوعی دیزالو کلامی است که واژه مشترک بین 2 عبارت متفاوت آنها را بهم چنگک می کند. سطور 5 تا 7 عدسی زوم روی راوی کرده؛ "طرح تصویری در آن هر چیز" غلو یا دید فله ای/ ماکرو است؛ در تقابل با مایکرو/ جزیی.

آیا وزن در تداعی فاصله دخیل است؟ با ضبط نوار EEG رابطه بین فعالیت الکتریک مغز و ادراک ریتم موسیقی مشاهده شد. خود تن ریتم شبانه روز خواب بیداری، ضربان تنفس، نبض قلب داشته؛ بنابراین تکرار الگوی ضربی را ادراک کرده که در اموج مغزی رویت پذیر است. آموختن وزن، ضرب، ریتم کمک به پیش بینی حادثه می کند. در تصنیف خوانی 2وزن ترانه و نتهای موسیقی بر هم سوار اند.

در شعر رابطه هجاهای کوتاه، بلند، تکیه/ اکسنت، مکث، توقف، وزن باید بررسی شود. باید سطرها تقطیع هجایی شوند؛ تا اثر صداها برای تداعی فاصله بر مغز خواننده آشکار شود. ساختار داخلی چشم با حسگرهای مفتول برای سفید سیاه و هرم برای رنگها را هم باید در نظر داشت. زاویه دید افقی گوش تا گوش انسان 135 درجه، زاویه دید عمودی ابرو تا لب 85 درجه است. لذا هرم دید 135 در 85 درجه است؛ جزییات اقلام نزدیک بهتر از دور رویت می شوند.

عدسی در نور سفید رنگها را تمیز داده؛ در نور کم شب، پگاه، شامگاه سفید- سیاه شبح خاکستری عمده می شوند. چشم سالم می تواند بسیاری از خواص عدسیهای شیشه ای مانند نزدیک بین، دور بین، زوم را داشته باشد. با دوربینهای شب/ مادون قرمز از دمای اجسام حرکت و شِمای آنها را می توان دید. برخی از عدسیهای زیر بیشتر در شعر کاربرد داند. نیز سطر شعر باید بصری باشد تا مقوله عدسی بر آن شامل شود. انعکاس اقلام قاب دید بنا به اثر و ظاهر، عدسی 6 نوع است که هر کدام قاب دید را تغییر می دهد:

1-معمولی/ زاویه دیدی شبیه به چشم داشته؛ لذا لنز معمولی نامیده می‌شود. اما تمام اقلام در زاویه چشم دارای وضوح کامل نبوده؛ تنها در زاویه‌ای 50 درجه اقلام واضح اند. با عدسی معمولی بیشتر از 50 سانتیمتر به سوژه نمی‌توان نزدیک شد. بیشینه شعرها با عدسی معمولی صحنه شعری انعکاس کلامی می یابند. حافظ در بیت زیر از فاصله چند متری/ زرع سوژه عرق/ خوی کرده را در تابستان تصویر می کند: زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست،/ پیرهن چاک و غزل خوان و صراحی در دست.

2-دوربین/ تله فوتو ظاهر و فاصلة کانونی دراز داشته تا زاویه دید را باریک کند. برای فاصله دور اجرام آسمانی، مناظر طبیعی، وحوش مناسب است. خیام اندیشمند در برخی بیتها اجسام سماوی را از زمین رصد می کرد: گاوی است بر آسمان قَرینِ پروین،/ گاوی است دگر نهفته در زیر زمین.

در آسمان شمالی صور فلک ثور، تاراس، گاو از زمستان تا بهار دیده شده؛ کهنترین کهکشان در تاریخ ثبت شده است؛ چشم فروزان سرخآن ستاره الدباران با خوشه 7ستاره پروین/ عقد ثریا می باشد. در عهد باستان باور بر این بود که زمین بر 2شاخ گاو، گاو بر پشت ماهی، ماهی در آسمان آبی قرار داشته؛ لذا زمین لرزه در اثر تکانهای این گاو است.

3-زاویه باز/ واید انگل عدسی کوتاهتر با فاصله کانونی کم است که زاویه دید باز، دارد. کاربردش در جایی است که نمی توان عقب رفت تا کل سوژه را در نمایاب جا داده و فضای بیشتری را در قاب آورد. نمونه هایی از ابیات فردوسی در تصویر میدان جنگ را با دید باز زیادند. در عدسی باز اقلام درون صحنه با هم در لحظه روایت رابطه داشته؛ یک لیست اجسام نامربوط نیستند. فروغ در آغاز پنجره، با لنز باز در حلقه رابط پنجره با حواس بینایی، شنوایی، بویایی، استوانه چاه، هرم دید، اجسام زمین، ستارگان آسمان را می گنجاند:
یک پنجره برای دیدن
یک پنجره برای شنیدن
یک پنجره که مثل حلقه‌ی چاهی
در انتهای خود به قلب زمین می‌رسد
و باز می‌شود به سوی وسعت این مهربانی مکرر آبی رنگ
یک پنجره که دست‌های کوچک تنهایی را
از بخشش شبانه‌ی عطر ستاره‌های کریم

4-تمرکز/ زوم فاصله کانونی متغیر، زاویه دید 180-40 درجه می باشد. فاصله کانونی آن از 40 میلیمتر برای زاویه باز، 180 میلیمتر برای دورنماست. فردوسی در بیت زیر روی کمانگر زوم کرده؛ صدای زهکشی با تواتر س، چ، خ را القاء می کند: ستون کرد چپ را و خم کرد راست./ خروش از خم چرخ چاچی بخاست.

5-بزرگنما/ ماکرو بزرگتر 1:1 برای کلوزآپ در عکسبرداری اقلام ریز بکار می رود. در عکسبرداری ایستا یا پویانمایی/ ویدیو از حشرات، عدسی بزرگنما کار ذره بین را می کند. در شعر گاهی غلو و تعمیم می تواند جای زاویه باز را بگیرد. اخوان در زمستان بخار نفس را بزرگنمایی تا اندازه ابر کرده:
نفس، کز گرمگاه سینه می اید برون، ابری شود تاریک
چو دیوار ایستد در پیش چشمانت.
نفس کاین است، پس دیگر چه داری چشم
ز چشم دوستان دور یا نزدیک؟

6-چشم ماهی زاویه دید نزدیک به 360 درجه دارد. گاهی بخشی از اقلام پشت دوربین هم در قاب تصویر قرار می‌ گیرند. این عدسی فضای دید را مدور کرده؛ برای جلوه‌های ویژه، تصاویر زیر دریایی، پانورامای شهر از برج میلاد می باشد. دوربین ویدیوی ریز روی کلاهخود گلایدر/ پروازگر، سر عقاب، کلاهبند قواص- جهان روبرو را نشان می دهد.

در شعر می توان جهش بین اقلام بصری در محیط، کاربرد اسم جمع بجای مفرد، بازه زمانی شام تا بام در تقابل با یک لحظه تمرکز شاعر را بمثابه تصویر مدور محیط یا زمان فرض کرد. فروغ با زاویه دید چشم ماهی از غم غروب، آمدن شب بیستاره، شهر تاریک، ایوانی در شمال تهران مشرف به کلانشهر- تصویر کرد:
دلم گرفته است
دلم گرفته است
به ایوان می روم و انگشتانم را
بر پوست کشیده ی شب می کشم
چراغ های رابطه تاریکند
چراغ های رابطه تاریکند

کسی مرا به آفتاب
معرفی نخواهد کرد
کسی مرا به میهمانی گنجشک ها نخواهد برد

ﻣﻨﺎﺑﻊ. 2015/06/22
http://www.amoozeshgah.net/