تأویل ِرمز در جهان بینی ابن عربی
قسمت نخست :
ابن عربی واقعیت جهان مادی ِ بیرون از ذهن انسان را قبول دارد، اما حقیقتآن را نمی پذیرد. وی دنیا را رمزی از حقیقتی برتر می داند که می بایست به تاویل ِ عارفانۀ آن پرداخت. یعنی با چشم دل، موافق با الهام الهی، معنای حقیقی نشانه ها را مشاهده کرد .چنین پنداشتی سخن وی را نظیر دیدگاه ِ
افلاطون می نمایاند که جهان واقع را سایه ای از "عالم مُثُل" می دانست؛ البته با آن تفاوت هایی دارد که در بخش های آینده بیان خواهد شد . بطور کلی عارفان مسلمان همانند دیگر طیفهای مفسر کلام خدا در اسلام مانند متکلمان و فلاسفه، سرچشمۀ تفسیرات خود را به آیاتی از قرآن که بر وجود محکمات و متشابهات تاکید شده است رسانده، هر یک "قرائت" هم کیشان خود را درست می دانند . مثلا ترجمۀ آیۀ 7 سوره آل عمران چنین بیان می کند :
"اوست که این کتاب را بر تو نازل کرد .بعضی آیات، محکماتند؛ این آیه ها اُمّ الکتابند.و بعضی آیات متشابهاتند ...... "
مراد از محکمات، آیاتی ست که از آنان یک معنی بیشتر بدست نمی آید و مقصود از ظاهر کلمات پیداست . اما متشابه آیه ایست که معنایی در باطن دارد ،چندان که ظاهر کلمات آن معنی باطنی را نشان نمی دهد.
در ادامۀ همین آیه به شیطنت فتنه گران اشاره می شود که عمدا به تاویل متشابهات می پردازند تا شک و تردید در دل مومنان راه یابد:
فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِوَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّابِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ
... اما آنان که در دلشان میل به باطل است، به سبب میل به تأویل از متشابهات پیروی می کنند؛ در حالی که :
1 ) تأویل آن را جز خدا کسی نمی داند . و آنان که قدم در دانش استوار کرده اند، می گویند ما بدان [ محکمات و متشابهات یکسره ] ایمان آوردیم 2) تأویل آنرا کسی جز خدا و آنان که قدم در دانش استوار کرده اند، دیگران نمی دانند ، [و این راسخان در علم] می گویند ما بدان ایمان آوردیم.
بنا بر این در قرائتِ اصل آیه نیز میان ظاهر گرایان وباطن گرایان اختلاف نظر وجود دارد. یعنی عبارت " والرّاسخون فی العلم" را هم می توان جدا از الله آورد و هم در دنبالۀ آن . و اگرچه بعضی از مفسران، هر دو قرائت را صحیحدیده اند، امابیشتر سنی مذهبان قراتت نخست و اکثر شیعیان و عرفا و نیز اسماعیلیه قرائت دوم را ترجیح داده اند . مثلا مولانا در همین معنی گفته:
معنی قرآن ز قرآن پرس و بس
واز کسی کآتش زده ست اندر هوس
یعنی معنای آیات را باید با توجه به تاویلات ِ راسخان در علم از قرآن پرسید. وی "راسخ در علم" را متألّهی می داند که بر شهوات خویش غالب آمده ، و قرآن را با توجه به آیاتی که یکدیگر را تایید نهایی می کنند در می یابد .
تنها فهم و تاویل ِ چنین شخصی از متشابهات درست است . اما باز هم موضوع از این پیچیده تر است و اختلاف باقی ست . واژۀ "تاویل" از یک نظر بیان مقصود باطنی سخنی ست، که از ظاهر کلماتش چنان معنایی دریافت نشود . اما از جنبه ای دیگر منظور از تاویل سخن ، رسانیدن پیام حقیقی خفته در باطن آن است . آیۀ یاد شده به هر دو معنای واژۀ تأویلاشاره می کند . هم نظری به تاویل اشخاص مغرض دارد و هم نگاهی به تاویل راسخان در علم،ــ که البته گروندگان به قرائت نخستین، نظر کسی را در باره متشابهات قرآن نمی پذیرند ــ .[ لازم به یاد آوری ست که در طول تاریخ اسلام ، گروه های فراوانی از هر دو طیف ظاهر گرایان و باطن گرایان که البته شامل باطنیان اسماعیلیه هم می شوند ، با تکیه بر نخبگان خود دیگر در ِ هر گونه نوگرایی را مسدود کردند و با مخالفان به جنگ و خونریزی برخاستند . چندان که امروزه هم چنین دیدگاهی به یکی از عوامل مهم ِجمود اندیشۀ تودۀ مسلمانان شریعت زده در هر دو شاخۀ سنی و شیعیتبدیل شده است. ]
و اما هر طیف از برگزیدگان مسلمانان غیر از اشتراک نظر در معنای ظاهری آیات، معنای باطنی آن را بر اساس موضوعات بخصوصی تفسیر کرده دعوی فهم صحیح متشابهات را دارند . در این گونه دعاوی، اغلب متکلمان بر اخبار واحادبث، و فلاسفه بر دلایل عقلانی ِ مشّائیان و عرفا بر کشف و شهود درونی و الهام خداوندی استناد می کنند؛ و اگرچه افرادی از هر سه طیف سعی در تلفیق نصّ و نقل با استدلالات عقلانی کرده اند، اما بطور کلی روش های نقلی و عقلی و اشراقی همراهان قابل اعتمادی برای یکدیگر نیستند . مثلا اشاعره و یا شیعیان که کوشش در تایید اخبار و احادیث با نتیجه گیری های عقلانی دارند در موارد فراوانی باید از یکی به نفع دیگری چشم بپوشند . راه کشف و شهود و اشراق هم فردی ست و هر سالکی از راهی به آنچه حقیقت می نامد می پیوندد که خاص استعداد اوست.
ادامه دارد
http://zibarooz.blogfa.com/
محمد بینش (م ــ زیبا روز)