تاریخ ادبیات فارسی

آثار ادبی در فلات ایران از 3 هزار سال بمرور از سنت شفاهی به نوشتاری تبدیل شدند. در این ترابری خط و تخیل ادیبان دخیل بودند. کوچ و پراش این آثار تا چین و هند در شرق، ترکیه، یونان، روم در غرب آنها را به عصر مدرن رساند. اوستا، گاتها/ گاهان، یشتها، لالاییهای شعر هجایی، نقوش سفالها، حجاریهای تبلیغی فاتحان- نمونه هایی از این ادبیات اند. داستانهای اساطیری، گاهی این آثار در کتابخانه ها و موزه ها گاهی هم در ترجمه بحیات خود ادامه دادند.

ادبیات شفاهی هم با رقص، موسیقی، قصه خوانی تا امروز ادامه دارد. این سنت سینه بسینه در هزار سال پیش را نظریه پردازانی مانند غیبی مراغه ای، فارابی، ارموی، ق شیرازی بصورت مجرد نوشته شد. در سده 20م ترانه، تصنیف، لالایی، قصه ضبط و کتابت شدند. دهخدا، هدایت، بهرنگی، شاملو گردآوری در مجله موسیقی و رادی تهران نشر شدند.بروی نوار مایلار نیز ضبط صوت شده؛ با خوانندگان جدید اپرا چون پری زنگنه و قصه گویانی مانند صبحی مهتدی در دسترس عامه قرار گرفتند. کتب دیگراز موزه ها، معابد، کتابخانه ها تکثیر و ترجمه شدند. درخت آسوریک، کارنامه اردشیر بابکان، یادگار زریران، خداینامک، ارداویرافنامه تلفیق تاریخ و تخیل اند.

گویا معراج موبدی به دنیای مردگان -با دیدار از بهشت، دوزخ، برزخ- موضوع کتاب آخر، بوسیله سیاحی زرتشتی به روم رسید. منبع الهام دانته در نوشتن کمدی الهی شد. بعدها منبع الهام سنایی در سیر العباد الی المعاد در هزار سال پیش شد. فخرالدین گرگانی داستان عاشقانه ویس و رامین از عهد پارتها 1900 سال پیش، را منظوم کرد. گاهی آثار هندی، چینی، یونانی، سوری، بابلی، عبری هم بزبانهای فلات ترجمه شده: کلیله و دمنه، نام 2 شغال، از متن پنج تنتره هندی است.

تم اوستا و گشتاسپنامه دقیقی مربوط به 3هزار سال پیش برخی داستانهای اساطیری، پهلوانی، حماسی، زعمای ایلی را دارد. شخصیتهای آرکی تیپ در سکانسهای خطی در شمال شرق فلات بنامهای کیومرث، هوشنگ، جمشید، سیاوش با تلفظهای محلی اند. هرکدام معنای لغوی هم دارند. آنها در زورآزمایی با انسانهای دیگر یا نیروی های طبیعت آمده اند.

هزار افسان/ الف لیل، نامه تنسر، مزامیر مانی، زبور ارژنگ، سندبادنامه، آیین نامک، تاج نامک، گاه نامک، طومار ترفان غرب چین در جاده ابریشم آثار دیگر هستند که نسخی از آنها یا در ترجمه یا در هند و ختن بجای مانده. این داستانها نیاز به تحلیل و نقد علمی داشته تا شخصیت پردازی، روایت، تخیل، موضوع، در آنها واشکافی شوند. در جامعه بیسواد دهقانی تعداد کمی بازرگان و روشنفکر این آثار را بازتکثیر کرده؛ تا به امروز نگهداری کرده اند.

اکنون این آثار عتیق در موزه ها، کتابخانه ها، مراکز دینی نگهداری شده؛ هر از گاهی ادیبی به زبان و خط رایج آنها را ویرایش کرده؛ چاپ می کند. با پیدایش اینترنت در سده 21م نسخ نرم آنها روی سرورهای وبی انبار شده؛ در دسترس علاقه مندان در سراسر جهان اند. هزار و یکشب، شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، برخی کتب عرفانی مانند منطق الطیر عطار آثار تراز جهانی ادبی اند. آنها نیاز به واشکافی با اسلوب مدرن نظریه/ نقد دارند تا ساختار در سطح و ساختار ژرف آنها تبیین شوند. 1001شب با راوی زن بدعت است.

کاربرد داستان در امور تاریخی، عرفانی، اندرز در مثنوی مولوی، گلستان سعدی، حکایات عبید زاکانی، با مضمامین اسطوره ای، تربیتی، اجتماعی، دینی نیز نیاز به واشکافی از زاویه داستانپردازی و شگردهای ادبی دارند. برخورد حسی به حوادث مانند گزارش از رویت حرکت خورشید از خاور به باختر است که از نظر حسی صحیح است ولی تخیلی و غیرعلی است.

زندگینامه نویسی عرفا، شخصیتهای تاریخی در آثاری چون تذکره الاولیای عطار، مرزبان نامه، قابوسنامه، سیاستنامه، 4مقاله عروضی، تاریخ بیهقی، حسنک وزیر از یک دید عوامانه غیرعلی، بدون واشکافی علت / معلول، این گونه آثار را روایی و گاهی متناظر با واقعیات/ رخدادها می کند.

در هزاره قبلی، داستانهای عامیانه سمک عیار، 40 طوطی، امیرارسلان، ملانصرالدین نمونه های دیگر آغاز داستان نویسی فارسی اند. این داستانها روی صفات مثبت و منفی انسانها تاکید کرده؛ از خلجانهای روحی مدرن خالی بوده؛ راهکارها بیشتر عضلانی و نه ذهنی می باشند.

دیگر آثار باستانی بندهش در روایت آفرینش آغاز جهان، تضاد 2 نیروی تاریکی/ بد و روشنایی/ نیک، برخی آثار تصویری میترایی، زروانی، ایلامی هم دیده می شوند. این آثار تصویری با متنهای ودایی هند و سومری عراق از طریق قیاس و استقراء توصیف پذیرند.

با رنسانس/ روشنگری اروپا نطفه های داستاننویسی بویژه در ایتالیا و نمایش در انگلستان بسته شدند. آغاز رمان در غرب در سده 17م با دون کیشوت سروانتس، ژیل بلاس آلن لوزاژ در سده 18 و 19م به دیگر کشورها ازجمله انگلستان و روسیه نشت کرد. شاید بتوان گفت که رمان با فردیت و حقوق شهروندی در دنیای مدرن رواج یافت. در رمان است که زبان رایج روزمره با فردیت شخصیتها، موضوعات اجتماعی، انطباق با واقعیات زندگی ادبیات را از دوره اشرافیت قرون وسطا جدا کرد.

با پیدایش شهرهای پرجمعیت، سفرهای طولانی دریایی، امکان چاپ و نشر ادبیات در روایت 3 مسیر بیرونی اوج گرفتند: ماجراهای مناطق دور مانند آثار جوزف کنراد، جک لندن، مارک تواین؛ داستانهای علمی-تخیلی ژول ورن که به رادیو و فیلم بوسیله ارسن ولز کشانده شدند. مسیر سوم رسوخ به ذهن شخصیتهای اجتماعی مانند آثار داستایوسکی، تولستوی، بالزاک، هوگو، دیکنز می باشد.

در ایران از سده 19م بود که در محاصره 2 استعمار روسیه از شمال و انگلیس از جنوب، جامعه به تکاپو افتاد. مبادله تجاری، سیاحتی، زیارتی، دانشجویی با غرب منجر به پیدایش موج نوین ادبیات در ایران شد. این را در ایجاد دارالفنون، چاپخانه ها، روزنامه ها از باکو، استانبول، برلین، پاریس، لندن می توان دید. برای برخی دانشجویان ایرانی غور در آثار غربی و نوشتن آثار فارسی با کاربرد اسلوب مدرن آغاز شد. داستانهای تاریخی منجر به داستانهای اجتماعی شدند. در نبود تاریخ ادبیات فارسی، مستشرقینی مانند ادوارد بروان ادیبان را با دربارهای سلطنتی نه مکتبهای ادبی ردیف کردند.

در رمان تاریخی شمس و طغرا ی خسروی، ستارگان فریبخورده آخوندزاده به ترکی نه تنها سبک غربی در داستان بکار رفت؛ بلکه زبان هم از ملقلق گویی درباری و دیوانی به ساده نویسی راه یافت. کتب طالبوف، زین العابدین مراغه ای، آخوندزاده، مقالات دهخدا، با ترجمه آثار غربی از فرانسه انقلابی بویژه بوسیله تجددگرایان روشنفکر نشر شدند.

با ایجاد مدارس قشرهای شهری باسواد بیشتر شدند. لذا بمذاق آنها ساده نویسی، زبان محاوره ای، تجزیه/ تحلیل فکری شخصیتها جذبه بیشتر یافت. این گرایش را بوضوح می توان در اثار دهخدا، ایرج، دید. از نظر موضوعی هم از شخصیتهای درباری و تاریخی به اجتماعی و وضع زندگی بینوایان و ادبیات تعهد رسید.
http://www.morur.net/article.aspx?id=938 پیوند گسسته 150514

آثار الکساند دوما، ویکتور هوگو، والتر اسکات، تا آندره ژید، آلبر کامو، کافکا، گورکی ترجمه شدند. نویسندگان تراز اول ایران هدایت، جمالزاده، بزرگ علوی پیدا شدند. در تنفس سیاسی از دیکتاتوری رضاخانی پس از شهریور 20 ادبیات ایران از سانسور آزاد شد. خلاقیت ادبی به اوج رسید. ادبیات فارسی را هدایت با داستانهای کوتاه سگ ولگرد، 3قطره خون، داستان بوف کور به سطح جهانی رساند.

در دهه های 40 تا 50 ش دکتر ساعدی با روانکاوی ضمیر توده ها، صمد بهرنگی با داستانهای کودکان، محمد افغانی با اولین رمان مدرن شوهر آهو خانم، ادبیات را بسوی سناریو برای تصویرگرایی تلویزیون و سینما کشاندند. تقی مدرسی با یکلیا و تنهایی او درخشید. نخستین نویسنده زن پیگیر، سیمین دانشور سووشون را نشر کرد.

در دوره تنفس سیاسی 1357 تا 1360 تمام آثار ادبی و سیاسی سانسور شده گذشته با شمارگان زیاد چاپخش شدند. در جمهوری است که شمار ادیبان زن تصاعدی زیاد شدند. رمانها و مجموعه داستانهای کوتاه با شمارگان وسیع نشر یافتند. بامداد خمار فتانه حاج سید جوادی 1374در 10 سال بعد 300 هزار نسخه فروش داشت.

پس از انقلاب بهمن 57، داستان‌ و رمان‌ در قیاس با فیلم از شهره گی جهانی کمتری برخوردارند. کانون نویسندگان بیشاز 100 مترجم، نویسنده، ژورنالیست را برای آزادی بیان جمع کرده؛ بخشی از این کانون در تبعید است. نقد ادبی هم رشد کرد: فرزان سجودی، محمد بهارلو، فرج سرکوهی، براهنی را می توان نام برد.

در سده 20م نویسندگان ایرانی به زبانهای روسی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، هلندی، سوئدی، ایتالیایی، یونانی، ترکی آثاری نشر کردند. لاهوتی، کارت هویت ف.م. اسفندیاری، آذر نفیسی، بهمن نیرومند، مارشا مهران، سرور کسمایی، ثریا اسفندیاری با کاخ تنهایی، علی عرفان، نهال تجدد را باید نام برد. می توان به این لیست نویسندگان غربی نویس افغانی مانند عتیق رحیمی صاحب سنگ صبور و بادبدکباز خالد حسینی را هم افزود.

بافتار ادبیات داستانی بیشتر سیاسی و اجتماعی بوده؛ اعتمادزاده، میرصادقی، معروفی در این ژانرند. مسایل مطرح شده در ادبیات حقوق زنان، مسایل روشنفکران، خاطرات زندان، سنت‌های خانوادگی کهن، رویارویی با مدرنیزم، جبهه و جنگ، مهاجرت، چریک، شهید و بازماندگان شکل گرفته‌اند. اکبری شلدره ای.

سپیده شاملو، ناصر ايراني، محمود گلابدره‌اي، اسماعيل فصيح، احمد محمود، محسن مخملباف، اكبر خليلي، رضا براهني، قاسمعلي فراست، شهرنوش پارسي به مضامين انقلاب و پس از آن پرداختند.

عناصر روایت: نویسنده، راوی، مخاطب.
دیدگاه: اول شخص، 2م شخص، 3م شخص، چند شخص، اشخاص متغیر.
صدای راوی: دانای کل، محدود، عینی، جریان سیال ذهنی، ذهنی/ سوبژکتیو، غیرقابل اعتماد.
زمان روایت: گذشته، حال، آینده.
شخصیتهای روایت: شخصیت اصلی، شخصیت مرکزی، شخصیت دیگر یا نامشخص.
ساختار / پلات روایت: خطی، غیرخطی مانند فلش بک.
منابع. 5.16.2014
اکبری شلدره ای، فریدون، درآمدی بر ادبیات داستانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.
بالایي، کريستف، پیدایش رمان فارسی، ترجمه مهوش قویمی، نسرین خطاط. معین، انجمن ایران شناسی فرانسه، 1377.
براهنی، رضا، قصه نویسی، تهران، البرز، 1368.
تمیم داری، احمد، داستانهای ایرانی، تهران، حوزه هنری، 1377.
جمالزاده، محمد علي، قصه نويسي، تهران، سخن، شهاب ثاقب، 1378.