کشف حجاب
بازخوانی یک مداخلۀ مدرن

کشف حجاب
بازخوانی یک مداخلۀ مدرن
فاطمه صادقی
ناشر: نشر نگاه معاصر
چاپ اول : 1392 – تهران

این کتاب یکصد و یک برگی، با مقدمه ای 9 برگی، هماتطوری که در پیشانی کتاب آمده دربارۀ کشف حجاب اجباری درزمان رضا شاه است، با عنوانی بس سنگین که عطر و بوی نوخواهی و نواندیشی را در جان مخاطبین مبپاشاند. مطالعۀ مقدمه نشان میدهد که این بانو از تبار فکر است، فکر درست رو به دنیای مدرن که با سنت ها نیز سر و کار دارد و با چشم و گوش باز ابزار اندیشیدنِ درست و منطقی گفتن و نوشتن را می شناسد. نویسنده ایست آگاه و باشعور، از همه مهمتر، منصف و با وجدان. سلامت نفس و وجدانِ بیدارش فارغ از تعصب های مسلط و اندیشه های قالبی و رایج حاکم و کهنه فکریِ مرسوم حقایق را بیان میکند. اینکه پروندۀ همیشه بازِ پر هیاهو و جنجال برانگیز حجاب را در پس هفتاد و پنج سال با نگاهِ همه جانبه، به هوشیاری مورد بررسی قرار داده کاریست درخورِ توجه و تأمل آن هم زیر سلطۀ حکومتِ آخوندسالاری و رواج ذم و نکوهشِ سخن گفتن از تحولات و قوانین مفید به دورانِ رضاشاه. مینویسد :

«ترکیب خفقان و استبداد سیاسی و مدرن سازی دولتی جامعۀ ایران را زیرو رو کرد و به شکل گیری ساخت های جدیدی درعرصه ی سیاست و حیات روز مره انجامید. » و سپس، به درستی، آثار تبعی ان حادثه را که بهمریختگی طبقاتی به ویژه زمینه های فعالیت زنان را پی ریخت یادآور میشود:

« در کشف حجاب، نه تنها الگوی طبقاتی قدیم درهم ریخت، بلکه زنان را به فاعلان اصلی تمایزِ طبقاتی بدل کرد.» از حریم مردانه و زنانۀ خانواده های اشراف و اعیان میگوید و تمایز بیرونی از اندرونی و فاصله ها، نتیجه میگیرد که « با کشف حجاب سلسله مراتب که پیش از اسلام تا آنروز کما بیش تداوم داشت از میان رفت.» اشاره ای دارد به جانبداری ها و نا راستیهای گزارشگران و راویان نه چندان بی طرف آن حادثه. «بخش های زیادی از آن واقعیت، هم در همان زمان و هم پس از آن، تحریف و مخدوش شده اند. آن چه که باید از همان ابتدا در نظر داشت این است که «گذشته» یعنی آن چه از رهگذر نوشته ها، اسناد، تواریخ، عکسها، نگاره ها و جز اینها به ما می رسد، بی طرف نیست.»

نویسنده، که از دخالت قدرتهای غالب دراین مسئلۀ مهم اجتماعی آگاه است مینویسد «دربازخوانی گذشته به ویژه در حیطه ای که از پیش با اغراض و منافع سیاسی درهم تنیده باشد، دست کم به دو نوع فاصله گذاری نیاز است : نخست از اقتدار گذشته و دوم از اقتدار اکنون.» از استبداد رضاشاهی غافل نیست. با این حال مینویسد:

«کشف حجاب درایران دوره پهلوی اول اقدامی بود که نه تنها وضعیت زنان را تغییر داد بلکه جامعه را نیز عمیقا دگرگون ساخت. »

زیر خفقان وخشونتِ دولتیِ حاکم درکشور، که جامعه را درچنرۀ فاسدِ خود به اسارت گرفته، داوری نقادانۀ خانم صادقی، مُعرفِ سیمایِ انسانیِ نویسنده و تحلیل گری شجاع و با وجدان است. و خواننده، پس از مطالعۀ مقدمه با اشتیاق دنبال سخنان او را پی میگیرد.

بعد از مقدمه شش فصل و هریک در زمینه ای که در کل به کشف حجاب مربوط است، خواننده را با پیشزمینه ها و پیامدهایش آشنا میکند و در فضای آن سال های پرتنش که پس از فاجعۀ جنگ اول جهانی زمانی که ایران به ویرانه ای تبدیل شده دردها و گرفتاری های ملی و اجتماعی را با مخاطبین در میان میگذارد. خانم صادقی فضای تنگ و تاریکِ زمانه ای را که چتر سیاه فقر و فاقه سراسر خاک وطن را فرا گرفته بود، با امانتداری یک مورخ آگاه و ورزیده گشوده است.

فصل اول : پس زمینه ی مشروعیت اضطراری:

این فصل با آمدن رضا خان با کودتای 1299- 1921 شروع میشود با تحلیلی به غایت آگاهانه و منصفانه. : «ریشه های کودتا را باید درخرابی های جنگ جهانی اول، قحطی وگرسنگی، اوضاع نا به سامان سیاسی و اجتماعی درایران و روندهای معکوسی که دراثر انقلاب مشروطیت شکل گرفته بود جست و جو کرد.» و سپس درگیریهای قوای نظامی روس و عثمانی و بریتانیا و ارتش های متخاصم را که در محدودۀ جغرافیائی ایران در جنگ و جدال بودند و زمین های کشاورزی و شبکه های آبیاری و دهات و شهرها را یه ویرانی کشانده بودند شرح میدهد:

«ارتش های متخاصم محصولات کشاورزی و دامی و هم چنین خود دام ها را مصادره می کردند . . . . . . دهقانان را به زور به جاده سازی و سایر بیگاری های نظامی واداشته می شدند. روستاها از سکنه خالی شده بودند. ایران حتی تاسال 1304 به سطح تولید کشاورزی پیش از جنگ باز نگشت. . . . . . . تلفات ناشی از قحطی بین از صد هزار نفر تا دو میلیون نفر بوده است»

در چنین فلاکت ملی هرگوشه ای از خاک وطن با جنبش های محلی و قدرتهای خانخانی درجنگ وجدال و ناامنی به سر میبرد. نویسنده با گشودن فضای آن سال های نکبت بار، با استناد به مدارک و اسناد که در کنار روایت های خود از جملۀ کارهای مفید، موضوع سجل احوال را یادآوری کرده مینویسد: «که در دوره پس از کودتای سال 1299و به ویژه زمان سلطنت رضاشاه، اقدامات نوینی در راستای سامان دادن به امور اتباع جامعه انجام شد . . . صدور شناسنامه برای اتباع اعم از زن و مرد را در دستور کارقرار داد. . . . » برقراری قانون سجل احوال در زندگی زنان برای نخستین بار در تضمین هؤیت زن، به استقلال زن منتهی شد. «در تبصره ی 1 این قانون که درتاریخ 27 مرداد 1307 به تصویب مجلس شورای ملی رسید آمده بود: زن ها شخصا یا به وسیله ی وکیل ثابت الوکاله ورقه ی هؤیت گرفتند» قانون فوق خلاف آرای روحانیون قرار میگیرد. کنار زدن علما از نظارت سنتی زنان ملایان را برعلیه سلطنت رضا خان بسیج میکند. نویسنده، با گشودن سرگذشت حجاب، انگیزۀ مخالفت های کینه توزانۀ علمای متحجر را برای مخاطبین یادآور شده است.

درفصل های بعدی مسافرت رضا شاه به ترکیه و تأثیر پذیری ایشان از مشاهدۀ پیشرفت های آن کشور اسلامی درباره وضع زنان، مسافرت امان الله خان پادشاه افغانستان درسال 1307 به ایران همراه همسرش ملکۀ ثریا که کشف حجاب کرده بود، از مسائلی است که خانم صادقی پیامدهای ناگوار آن مسافرت را شرح میدهد. کشف حجاب در افغانستان به شورش عمومی منجر می شود و امان الله خان در برگشتن به افغانستان با مشاهده شورش مردم به ایتالیا فرار میکند. این نکته را نیز باید یادآوری کرد که چند دهه جلوتر از برآمدن رضا شاه، مسافرانی که از استامبول به ایران میآمدند در تبریز بین شان زن های بی حجاب دیده میشدند. «از سال 1926 یعنی در کمتر از یک سال بعد از آغاز سلطنت رضاشاه زنان گهگاه بدون حجاب درخیابان های کشور به ویژه درتهران ظاهر می شدند.» در کنفرانس سال 1934 [دوسال قبل از فرمان کشف حجاب] در مشهد که برای بزرگداشت فردوسی برگزارشد «تنی چند از بانوان شرکت کننده درکنفرانس بدون حجاب درجلسات شرکت کردند.» نگاهی به شاه، عباس میلانی ص61.

خانم صادقی در فصل 4 در مقایسه آتاتورک با رضا شاه با تحلیل بسیار آگاهانه، و اشاره به لیافت ها و نقاط ضعف او مینویسد : « افزون براین ها، آتاتورک شخصا فاسد نبود. رضاشاه برخلاف آتاتورک سه زن داشت، هم چون برخی ازایرانیان معتاد به تریاک بود و روحیه عصبی و پرخاشگر داشت . . . » رضا شاه هم شخصا فاسد نبوده. دیکتاتور بوده. داشتن سه زن را نیز نمیشود دلیل فساد شخص معرفی کرد. و اگر چنین باشد که بیشترین امامان و علمای دین اسلام آلوده فساد هستند! ولی نباید اینگونه بوده باشد چرا که بنا به روایت های زیاد، شخص حضرت رسول الله پیامبرگرامی اسلام بیش از سی زن از اقوام و ملل گوناکون اختیار کرده بودند. نوش جانشان! اما دربارۀ اعتیاد به تریاک و اثرات ویرانگر آن حق با نویسنده است. (ادوارد براون پژوهشگر نام آور بریتانیائی بعد از چند سال که در ایران زیست، معتاد به تریاک به زادگاهش برگشت). این نکته را هم باید در نظر داشت که خیلی از آگاهان و هشیارانِ ترکها سال ها پیش با مفاهیم دموکراسی آشنا شده بودند. دوران تنظیمات به زمان عثمانی، که مسئله حجاب و پوشش زنان مطرح شد، این اقدام بیسابقۀ ترکها سر و صداهای جوامع اسلامی را بر انگیخت. خانم صادقی در «سیاست حجاب: ترکیه و آسیای مرکزی» اشارۀ بجائی دارد به این پدیدۀ غیر منتظره:

«مسئله ی پوشش زنان در ترکیه عثمانی که دولت در نهایت در دوره ی تنظیمات (1839- 1876) اقداماتی در راستای بهبود وضعیت زنان آغاز کرد) و سپس از تأثیر این اقدام عثمانی در دیگرکشورهای اسلامی منطقه سخن میگوید : «درمصر پس از استقلال، زنان از دولت خواستند به آن ها اجازه دهد تا بتوانند مثل زنان استانبول لباس بپوشند.»

نوبسنده، در «کارزار «هجوم» در آسیای مرکزی» اطلاعات مفیدی از رفع حجاب از زنان در سرزمین های مسلمان نشین ترک ها، در ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، آذربایجان به زمان استالین، در اختیار مخاطبین قرار داده که «شباهت های زیادی میان «هجوم» و کشف حجاب پهلوی به چشم میخورد.» در کنار تلاش ها و تبلیغات گستردۀ حزب کمونیست شوروی برای جلب زنان، برخوردهای ناهنجار جامعه متعصب مردسالاری، و استقبال زنان و دختران از تحصیلات در مدارس و مشارکت در سایر امور اجتماعی و هنری اضافه میکند که : «اما در واقع از بحران مشروعیت عمیق حکایت داشت.»

خانم صادقی، در «سخن پایانی» مینویسد: «کشف حجاب بیش و پیش از هرچیز دیگر یک سیاست بود» قبول. سیاست بود سیاستی که پیامد آن تبعات بنیادیِ بسیار گسترده و مثبت داشت. رهائی زن از حصار های بلند زندانِ تاریکی ها با زنجیر جهلِ تحمیلی به مادران. از حق نباید گدشت که نویسنده از دستاورد های درخشان این «سیاست» آگاه است. در غلبه براحساس تحقیر در برابر پوشش غربیها و بحران مشروعیت، با اشرافِ کامل به فرهنگ جامعه و دنیای پرالتهاب اکنون؛ جان کلام را بیان میکند: « کشف حجاب از تحقق تام هدف غائی خویش . . . . . . (و در واقع هر دوی اینها همواره درهم تنیده بوده اند)» باز ماند، اما از جهتی دیگر، تأثیر دیرپا برجامعه ی ایران گذاشت. این اقدام به نوبه ی خود خودکامگی را از شکل سنتی به نوع مدرن آن بدل کرد و تصلب و دیرپائی آن را شدت بخشید. اما دیرپاترین اثر آن ظهور و نهادینه شدن سنت مداخله برای شکل دادن به جامعه بود که از رهگذر تکنولوژی میسر می شد.»

دفتر به پایان میرسد با کوله باری از گفتنی های پرمغز نویسنده ای که با دیدنِ دو روی سکه؛ در کنار نمایاندن سیمای واقعی رضاشاه، یکی از بهترین و صادقانه ترین روایت از واقعۀ کشف حجاب را با "عقل نقاد"زیر ذره بین نقد مورد بررسی قرار داده است. در پایان کتاب پنج برگ «مراجع» فارسی و انگلیسی، گواهی از دقت و وسواس خانم صادقی در تنظیم این دفتر ستودنی ست.

اثری ماندنی و شایسته که بایستی به درستی و دقت مطالعه کرد و درباره اش سخن گفت .