نخستین روابط بین ترکان و ارامنه در سال 1018توسط سلجوقیان برقرارشد.این روابط سیصد سال ادامه شداشت.درباره این روابط اطلاعات زیادی در منابع, عربی, فارسی, بیزانس, صلیبی,آشوری و گرجی وجود دارد.در رابطه با ارامنه آثار بسیاری فراوانی را میتوان در غرب یافت, اما متاسفانه به روابط کلان فی مابین سلاجقه و ارامنه اشاره ای نشده است.درپاسخ به سئوال یک دوست در مورد نگاهی کوتاه به وضعیت ارامنه در زمان سلاجقه, برآن شدم تا در این نوشته بسیار کوتاه به نواحی اسکان مردمان ارمنی در آناتولی بپردازم.
ارامنه آناطولی قبل از فتح سلاجقه
قبل از ورود سلاجقه به آناطولی,سواحل شرقی دریای سیاه, گرجستان,ارمنستان(مابین دریاچه وان و باطومی),گنجه, دوین,نخجوان, دوبیل, تفلیس, تبریز و خوی که مناطق تحت حکومت امرای مسلمان هستند, در داخل بیزانس خانواده ارمنی باقارتونی وجود داشت که تحت لوای قیصر زندگی میکردند.
در آنی, پادشاه پادشاهان گریک اول(990-1020 م), در لوری برادرش گورگن, در قارص(واناد) پسرعموی گاگیک, آباس(عباس908-1020 م), در منطقه جنوبی گنجه و قره باغ, برادرزاده گاگیک به نام ابو سهل حکومت میکردند.از همین خانواده, باقارت سوم(989-1014م) بخش از عظیمی از آبخازیا و گرجستان را اشغال کرده و برآنها حکومت میکرد.بعد از وی هم فرزندش گیورگی اول (1014-1027 م) حکومت وی را بر مناظق اشغالی ادامه داده بود.در جنوب تفلیس هم سلاله ارمنی اوربلیان حکمرانی مینمودند.
علاوه بر سلاله باقارتونی, در بخش جنوبی رودخانه چوروح و در منطقه ای که مبدا رودخانه فرات است,(تاریک, تائو و بایبورت, اسپیر و اولتو) حکران بودند.یکی از شاهزادگان مهم این سلاله بنام "کوروپالاتس داویت" جهت کشورگشایی, شهرها و قلعه های ارض روم, پاسینلر,مالازگرد,ارپیش و الشکیرت(والارشاکرت,باقرواند) را نیز فتح کرده بود.اما پس از قتل وی در مارس سال 1000 میلادی, امپراطور بیزانس, باسیل دوم(باسئلیوس.976-1025 م) مناطق تحت حکومت داویت را در فرصتی که فراهم شده بود به قلمرو خود افزود.با این هدف در حالیکه مقابلش والی انطاکیه,نیکفوروس اورانوس بود, از تارسوس به ارمنیه آمد.امپراطور در این مناطق با پادشاه آبخازیا, باقارت, لوری شاه گورگن, عباس حاکم قارص, و با واسپوراکان امیر سنک (سان-حاریب) دیدار و به ایشان هدایای بسیاری داد و اعلان کرد که تمامی انها نحن الحمایه بیانس هستند ,هم چنین با ارسال پیامی به خوانین ولایات مسلمان همسایه,آنها را از تهدید و حمله به ولایات حاکمانی که با آنها دیدار داشت برحذر نمود و در این مساله تاکید بیشتری بر عدم تعرض به ولایت واسپوراکان را خاطر ذکر شد.
پس از این بیزانس باسیل دوم از طریق کوه بین گول(هزار دریاچه) از مسیر حافیچ-بولانیک-بین گول به ملازگرد و الشکیرت رفت.با وجودم استراحت وی در این مکان و عدم حضور پادشاه ارمنی آنی" گاگیک", با حرکت به سمت منطقه "تائیک" , منطقه "اوهی ایکی" نزدیک دریاچه تورتوم و همچنین بسیاری از قلاع دیگر را اشغال و فرماندهان بیزانسی بر آنان منصوب و سپس به استانبول بازگشت.
باسیل تمامی سرزمینهای که توسط داویت ارمنی اداره میشد را به بیزانس ملحق کرد.هم چنین بواسطه اینکه مناطق موش و حومه اش قبلا به بیزانس ملحق شده بودند توانست مناطق بسیاری از گرجستان را نیز به سرزمین بیزانس ملحق بنماید.
حوزه اطراف دریاچه وان که واسپوراکان نامیده میشد,تحت حکومت خانواده ارمنی آردزرونی بود.حوزه شری دریاچه(آنت سئواستیک) تحت حکومت گورگن حاچیک,حوزه جنوبی(ریشتونیک) تحت حکومت برادر حاچیک, سئنک اریم(990-1006) بود.اما پس از مرگ حاچیک فرمانروایی تمامی حوزه به برادرش سئنک رسیده بود.مناطق شمالی و جنوبی دریاچه وان تا باطوم عمدتا توسط خانواده های ارمنی مدیریت میشد.به علت تضادهای قومی زیاد در این مناطق وحدت سیاسی واقعی در انها حاکم نبود.درگیری با امیران محلی مسلمان بویزه اختلافات با سیستم ملوک الطوایفی حاکم, سبب عدم اتحاد فی مابین ارامنه شده بود.ارامنه با توجه به اینکه تابع حکومت بیزانس بودند ,ولیکن به علت فشارهای سیاسی و مذهبی حکومت بیزانس و تحرکات نظامی علیه انان, اختلافات را کنار گذاشته و به سوی مقاومت و ایستادگی و مبارزه سوق پیدا کردند.
اما امپراطور بزرگ و ارزشمند بیزانس, باسیل دوم, در حالیکه در جبهه شرقی آناطولی با امیران مسلمان در حال نزاع بود, حرکات عصیانگرانه پادشاهی واسال ارامنه را بر نمی تابید.بنابراین وی جهت الحاق حکومتهای ارمنی به امپراطوری بیزانس,با به راه انداختن یک ارتش مقتدر, وارد آناطولی شرقی شده و بعد از اعلام الحاق واسپوراکان(12 قلعه, 4400 روستا, 115 کلیسا), حدود 40 هزار ارمنی ساکن در این منطقه , طیق سیاست بومی بیزانس , همه آنها را به مناطق مرکزی آناطولی همانند سیواس, کایسری(قیصریه)منتقل کرد. این بزرگترین مهاجرت اجباری ارامنه در طول تاریخ بوده است.باسیل , مناطق شمالی دریاچه وان , کوهای جانبی آن از رودخانه زاب تا دریاچه اورمیه را بصورت ایالت واحدی بنام واسپوراکانیا درآورده و به نوعی آن را تاسیس کرد.بعدها در سال(1021-22) باسیل که از جانب ارض روم به حرکت درآمده بود , پس از شکت دادن نیروهای گسورگی گرجی, تفلیس را اشغال نمود.پادشاه ارمنی آنی, لوئانس سیمبات(1018-1041) برای فرار از اشغال و به علت ترس از حمله بیزانس, با پیش قرارد اینکه بعد از مرگم مملکت به امپراطوری بیزانس ملحق خواهد شد, پیمانی را با باسیل امضا نمود.طبق این پیمان تا زمان حیات سیمبات به عنوان والی آنی و ارمنستان بزرگ ابقا خواهد شد.به این ترتیب واسپوراکان, ارمنیه و گرجیه , بعضا با نزاع و بعضا با امضا عهدنامه بطور کامل به امپراطوری بیزانس ملحق شدند.
سفر چاغری بئی به آناطولی شرقی
اولین روابط بین ارامنه و سلاجقه
قبل از برقراری دولت سلجوقیان (1015-1021) پدر پادشاه سلجوقی آلپ ارسلان, یعنی چاغری بئی در یک سفر مخفی به آناطولی شرقی , متوجه گردید که ارامنه و گرجیها , به رغم اشتراک مذهبی دارای اختلافات شدیدی با بیزانس هستند.چاغری بئی , با لشگری شامل 3 هزار سواری با حرکت از سمت ماورالنهر , از سمت خراسان و آذربایجان وارد منطقه شرقی آناطولی , یعنی دریاچه وان و سرزمین ارمنی واسپوراکان شد.تا آن زمان ارامنه هیچ سرباز ترک ندیده بودند و طبق منابع ارمنی,سوارانی دارای نیزه و تیر و کمان, سلاحهای فولادی,کمربند بسته,گیسوانی بسته و بافته همانند زلفان زنان,سوارانی که همانند طوفان پرواز میکنند, ترکانی بودند که ارامنه در مقابل آنها با وحشت و اضطراب میخ کوب شده بودند.
منابع:
واقعیتها و اتفاقات در مسأله ارامنه, دکتر حسام الدین یلدیریم, آنکارا سال 2000
ارامنه در دوران سلاجقه, محمت ارسان, بنیاد تاریخ ترکیه,1998
