فیلم مستند در ایران

در بررسی دهه ای مستند، روشن می شود که بیشتر هنرمندان یک دهه در دهه بعدی خاموش می شوند. لذا بخاطر ناپیوستگی، تجربه و سرمایه در طول 5-6 دهه انباشت نمی شوند. این ناپیوستگی، مکتب هنری درازمدت با چند رهرو پدید نمی آورد. خلاقیت فردی در تیزبینی مسایل اجتماعی، کاربرد ابزارهای نوین، کشف هنرپیشگان جوان و جدید برای چند سال تجلی می یابد. ولی بخاطر شرایط اجتماعی-دولتی، این خلاقیت تداوم نمی یابد. وقتی عدم تداوم هنری-سرمایه ای در سطح کشوری مکرر اتفاق بیافتد؛ باعث عدم شکوفانی اقتصادی در این شاخه تولید می شود.

مستند فیلم غیرتخیلی، واقعگرا، غیرداستانی می باشد. ادبیات 2 بخش عمده داستانهای تخیلی و کتب غیرتخیلی دارد؛ لذا سناریوی مستند در بخش دوم ادبیات می گنجد. مکان نمایش مستند هم متنوع است: اکران در سینما، دی وی دی در خانه، اینترنت برای دیدن فیلم در هر زمان و هر جا. وب جهانی دیدن فیلمهای قدیمی را برای نسل کنونی ممکن می کند.

دهه 1310 تا عصر مشروطیت- در 1279ش/ 1900م دوربين فيلم برداري برای ضبط زندگي روزمره دربار و دار الخلافه تهران بکار رفت. نخستين مستند را ميرزا آقا ابراهیم خان از مراسم روز جشن گل شهر اوستاند بلژيك ساخت. نمونه های دیگر: مسابقه فوتبال ايران و شوروي 1308 در سینماها، سفر رضا شاه به تركيه 1312، عروسي وليعهد 1319.

مراسم رسمي بويژه خبرهاي افتتاح راه آهن سراسري، آب بلوار كرج، كلنگ زدنهای ساختن بناها از خان باباخان معتضدي. مستند سرود شاهنشاهي برای قبل از فيلم اصلي در سالن سينما نمايش داده مي شد. هيئت اركستر حاضر در سالن سرود را مي نواخت؛ تماشاگران مي ايستادند. این سنت بد تا انقلاب 57 ادامه داشت. http://www.cinemamuseum.ir

دهه ي 20، از آغاز تا دهه 1320 مستند خبری برای اکران داخلی، با موضوعهای دولتی، آموزشی، قومی زندگی ایلات بود. نمایش مستند خبری بوسیله اداره تبلیغات سفارت انگلستان بود: عروسی پهلوی 2 در مصر و تهران. از شهریور 20 و وطن در اشغال متفقین، استیون نایمن، اداره روابط فرهنگی سفارت آمریکا، به تولید مستندهای مناظر و هنرهای ایران، با فیلمبرداران ایرانی محصل مدرسه سینمایی مسکو، پرداخت.

یکی از این فیلمبرداران ابوالقاسم رضایی بود که فن تصویربرداری را نزد پدرش، عکاس‏ عصر مشروطیت، آموخته بود. او ابتدا در مشهد داستان آسمان آبی را کارگردانی و فیلمبرداری کرد؛ ولی آماده نمایش نشد. دان ویلیامز سرپرست بخش سمعی و بصری دانشگاه سیراکیوز با چند استاد دیگر آمریکایی به ایران آمدند؛ کلاسهای آموزش ساختن فیلم و مستند راه انداختند.

دهه ي 30، مكان نمايش صدر برنامه سينماها، انجمن ها، كانون ها بود. در 1332 سازمان سمعی و بصری اداره هنرهای زیبا دوره یک ساله مطالعه نظری و کار عملی برای محصلان دانشگاه سیراکیوز برگزار کرد. لذا نسل جدید مستندسازان در سینما آغاز به کار کردند. مصطفی فرزانه، ابراهیم گلستان و فرخ‌غفاری برای شركت نفت فیلم ساختند. فریدون رهنما تخت جمشید را با سرمایه شخصی ساخت. محمدقلی سیار اصفهان را در 1336 ساخت. گروه سیراکیوز تا 1338 بنا به مفاد اصل چهار 98 فیلم سینمایی و 38 فیلم استریپ تبلیغاتی/ آموزشی تولید کرد.

دهه ي 40، میراث گروه سیراکیوز به وزارت فرهنگ، بعد به وزارت فرهنگ و هنر، در 1343 رسیدند. مستند سازان بعد تازه اي به مستند محض/ عين گرايي خام افزودند. دولت براي نمايش دگرگوني جامعه و شرکت های تجاری برای آگهیهای تبلیغاتی به موسسات، استودیوها، منفردها سفارش مي دادند. مستندسازان با دانش ادبيات و شعر، اثر را با بیان شاعرانه جامعه نگاری پژوهشي آمیختند.

از نیمه دهه 1330 سازمان فیلم گلستان مستندهای تبلیغاتی برای شرکتهای عامل نفت ایران تهیه کرد: از قطره تا دریا 1332. بازه زمانی تولید 1336-1341 چشم اندازها- آتش، آب و گرما. 1337- 1341 موج و مرجان و خارا 1341 سال پخش. تپه های مارلیک 1342. گنجینه های گوهر- جواهرات سلطنتی 1345. خراب آباد 1345. خرمن و بذر 1345. برخی نخستین جوایز جشنواره های بین‌المللی ونیز، پزارو را گرفتند.

خانه سیاه است فروغ با هزینه 125 هزار تومن از گلستان جایزه 50 هزار تومنی اوبرهازن 1342 را گرفت. در سال 42 بهای یک خانه 2 اشکوب با زمین در یوسف آباد 100 هزار تومن بود. در این مستند فروغ (1313- 1345) آرمان گرا، واقع گرا، نمادگرا بوده؛ با آمیختن شعر بسبک عهد عتیق/ انجیل و تصویر به علل مرئی و نامرئی ضعف و فقر مردم پرداخت. در 1345 رضایی گزارش خانه خدا یعنی مراسم حج را ساخته؛ ناصر تقوایی، از سازمان رادیو تلویزیون ملی، بادجن 1348 را ساخت.

چند فارغ‌التحصیل سینما از اروپا بازگشته؛ به بخش مستندسازی اداره هنرهای زیبا پیوستند با ساختن مستندهای زیر: فرید داریوش گود مقدس 1343، منوچهر طیاب ریتم، شیردل با 4 مستند اون شب که بارون اومد 1344، قلعه، ندامتگاه، و تهران پایتخت ایران. کاربرد علمی در سیاه-سفید در بلوط طاهری‌دوست، تار فرهاد ورهرام، آب و آبیاری مقدسیان، كشتی كویر ضابطی‌جهرمی. محمد فاروقی- نوه دختری احمد‌شاه- طلوع فجر یا بامداد جدی 1343 را در اصفهان ساخت كه در 1344 جایزه جشنواره كن را گرفت. طلوع فجر در سینماهای كشور به نمایش در آمد.

در 1345 با تأسیس تلویزیون ملی ایران مستندهای زیر نشان داده شدند: آناهیت نصیب نصیبی، یا ضامن آهو پرویز كیمیاوی، سینمای ایران به شیوه‌ی تركیبی تهامی نژاد، پیر سبز چِكچِكو عسگری‌نسب، دراویش قارویه منوچهر طبری، پاوه- شهری از سنگ در دل تپه های سبز شاملو، جرس- ساربانان كویر درم‌بخش، جام حسنلو اصلانی. بلوط، نخستین فیلم مردم‌نگاری را دكتر نادر افشار نادری در 1347 ساخت.

دهه ي 50، مستندها در سالن سینما اكران شدند. پس از انقلاب 57، تلويزيون مستندها را برای مخاطب انبوه پخش کرد. مكان و اقتصاد نمايش، رسانه ي تلويزيون و پيش نمايش سينماها بود. لذا مستند از خاصگرایی رهیده؛ برای توده های ميليوني پخش شد. در 1350، تقوایی به مستندسازی بازگشت؛ آثار زیر را با ارزش بصری وتحلیلی ساخت: اربعین، پنجشنبه بازار میناب، موسیقی زار، مشهد قالی / مشهد اردهال. منوچهر طیاب مستندهای معماری را ساخت. خسرو سینایی حاج مصور الملکی 1350 را ساخت.

در شهریور 1359 هواپیماهای عراقی به حریم هوایی ایران تجاوز كرده؛ شهرهای مرزی ایران تصرف شدند. جنگ، فیلمسازان را به سراسر جبهه های گسترده كشاند. آنها 8 سال، با سبك ها و دیدگاههای متنوع، فیلم ساختند. در آن آرزوهاي دگرگوني ناشی از جنگ، آرمانگرایی، تا عرصه ي واقع نمايي اجتماعي و نمايش فعاليتهای فرهنگی نمایش داده شدند. دوربین های سبك باطریدار همراه، در سینمای بی‌واسطه رایج شدند. مستند سازان با دید، شیوه‌، ابزار نو شكل و موضوع زندگی جامعه جنگزده را تصویر کرده؛ مسایل متنوع جنگ را پدید آوردند.

دهه ي 60، مستند انبوه تماشاگران را جذب کرد؛ مكان و اقتصاد نمايش، تلويزيون، رسانه ي چند كانالي، ويديوي خانگي و انجمن ها بودند. صدا و سیما طرح بحران مسكن را در 1360 پذیرفت. سهیلی مجموعه معماری ایرانی را برای صدا و سیما، جیرانی، كیوان كیانی، تهامی نژاد- مستند ساختند.

در جامعه انقلابی، رویدادهای گذشته پژوهیده شده؛ مستندهای زیر پدید آمدند: مس فلز سیاسی علی یعقوبی، اتل جمشید زاهدی، خاك تا خاك منوچهر مشیری، مهاجرت علی نائینی، كودك ‌و استثمار محمد رضا ‌اصلانی، كوره‌پز‌خانه مقدسیان، نانی از گل فریده شفیعی، خاویار ابراهیم مختاری، هفت قصه از بلوچستان و خان گزیده ها مرتضی آوینی.

دهه ي 70، مستند در بين مخاطبان افت كرده؛ تلويزيون و سالن هاي سينمايي از آن حمايت نکردند. اوایل 1370 رخشان بنی‌اعتماد 2 فیلم اجتماعی، تمركز و این فیلمها رو به كی نشون میدین؟، خسرو سینایی مرثیه گمشده، كیارستمی مشق شب، محسن مخملباف سلام سینما را ساختند.

مستندهای سیمانگاری زیر هم ساخته شدند: استاد بهاری ابراهیم مختاری 1370، استاد کسایی مسعود فروتن 1370، سه تار احمد عبادی تهامی نژاد 1370، کوچه پائیز سینایی 1375 در باره ژازه طباطبائی- مجسمه ساز- بنیانگذار گالری هنر مدرن، مکرمه- خاطرات و رؤیا ها ابراهیم مختاری 1378.

دهه ي 80، شیوه، زمان، هزینه، پخش تولید مستند بهینه شدند. با گسترش اینترنت، ایمیل، یوتیوب، شبکه مجازی فیسبوک- مستندها در جهان سریع عرضه شدند. دیگر ارجاعات مقاله ها می توانستند خود مرجع تصویری را در مقاله با پیوست آدرس اینترنتی سرور حاوی ویدیو بیآورند.

پیران نقالان مؤثری برای ارجاع به زمانهای دور و نزدیک یا قیاس گذشته و حال در تصویر تغییر بافت اجتماعی در شهر، روستا، ایل اند. فیلم های مستند، خبری، آلبوم ها، اسناد بصری- مواد خام این آثار را فراهم می آورند. سرزمین گمشده موساییان 1386 در باره مهاجران و فراریان سیاسی ایرانی به کشور شوروی پس از شکست فرقه دموکرات در 21 آذر 1325 وضعیت فعلی پس از 50 سال است. آخرین ناخدا پژوهشگر مهناز بوذری به کارگردانی فرزاد پاک 1388 می باشد. http://vamostanad.com/1390/05/09/

آتوبیوگرافی/ شرح حال خود در پاره‌ای از مستندها وجود دارد. در این دهه، خود-سیما‌نگاری شخصی و فیلم های خودبیانگر راه تازه‌ ای در مستندسازی گشودند. در قبل، مستند ساز، پس از مرگ فرزانگان و هنرمندان به سراغ خاطره های آنها می رفتند. ولی این رسم برافتاد؛ خودشان در پیری تجلیل شدند. گنجی از بیرجند در باره 100 سالگی استاد محمد حسن گنجی، هواشناس متولد 1291 ساخته شد.

در چهره نگاری ها- کبر سن، حضور در برابر دوربین، سخن گفتن، پختگی، تجربه- تاریخچه با تجلیل از شخصیت تصویر می شود. بهزاد- آفرینندة رنگها و افسانه ها در بارة استاد حسین بهزاد ساختة محمد قلی سیار، قدیمی ترین فیلم تجلیلی، محصول هنرهای زیبای کشور است. این یادگاری تصویری از استاد مینیاتورساز در پایان آفرینش آثارش ماندگار می شود. دیدن بعدی خودنگاریها برای نسل جوان مشوق و مفتاح می شود.

در این دهه مستندهای خود-سیمانگاری شخصی/ خودبیانگری محمدعلی فارسی، مختاری، عبدالوهاب، شیروانی و پیروز کلانتری در مورد زنان و مردان معمولی شهر و روستا بودند. در این مستندها پس‌زمینه ها زندگی سیاسی، مبارزه برای آزادگی/ اصلاح امور، نامزدی ریاست‌جمهوری، نقد/ محدودیت دموکراسی، ‌اند. مستندهای زیر بیانگر مسایل اجتماعی با سیما‌نگاری شخصی می‌ باشند:

مکرمه و زینت ابراهیم مختاری، همسران حاج عباس عبدالوهاب، گفتگو در مه مقدسیان، جفت‌6 درباره کیمیایی میراحسان و روبرت صفاریان، در بارۀ فروغ صفاریان، شاملو شاعر آزادی مسلم منصوری، در بارۀ گلابدره‌ای احمد میراحسان، مجیده ماجد نیسی، 3 مستند دختر فرمانفرما، دامن زن، پیر پسر باقری، ۲۱ روز و من شیرین برق نورد، من ساکن سفرم میراحسان، مقالۀ سالینجر خوانی در پارک‌شهر پیروز کلانتری، خانۀ من امیریوسفی. http://anthropology.ir/node/14800

مستندهای این دهه: ریشه در خاک خلیل زاده 1387 با چهره نگاری نادر ابراهیمی- توران میرهادی- احمد رضا احمدی- مهری ودادیان. رزاق کریمی مستند مرتضی ممیز 1315- 1384 را با مصاحبه با ابراهیم حقیقی، آیدین آغداشلو، علی اکبر صادقی، کامبیز درم بخش، نورالدین زرین کلک، عزت الله انتظامی، علی دهباشی- در 1385 ساخت. آذری یزدی با همکاری شاملو از کتاب هفته، ایران درودی- نقاش لحظه های اثیری را با این شعر شاملو ساخت: برخی از درها می باید بسته بمانند/ برخی از رازها را نمی باید گشود/ آنان که می باید بدانند دانسته اند/ آنان که می خواهند بدانند راه دانستن را خواهند دانست.

دهه ي 90، مسایل داوری، انتخاب مستند برتر، عرضه به جشنواره های درونمرزی و خارجی، جوایز، اجازه اکران، تلفیق تصویر رایانه ای، ثبت، بایگانی، نقد، پژوهش، مواد خبری مطرح شدند. مستندها: خانه من امیر یوسفی، پیرپسر باقری، خانه قمر خانم آیدا پناهنده. حقیقت گمشده بهداد، گود زنبورکخانه مزینانی.

پژوهش میدانی برای مستند، تورق نشریات و عکسها، شنیدن مصاحبه ها، تصاویر پشت صحنه، عکس های نشریات، آلبوم های عکس خانوادگی، تاکید بر پوشاک در چهره نگاری های مبتنی بر مصاحبه و استفاده از منابع تصویری و فیلمخانه ای بکار رفتند. نمونه ها: محمد بهمن بیگی- آموزگار بزرگ ایل قشقایی در معلم محمد علی فارسی 1389، دکتر عطا صفوی 1305-1391 خاطرات دهه 20 اردوگاه شوروی با نقشه مسیر، سکورپیون فریده صارمی و امید هاشملو 1390، سه تن از پیران جوان متعلق به دهه 20، خاطراتی از گروه بیتل ها، راک اندرول، رادیو آمریکا، موسیقی دهه های 40 و 50 ،گروه های ایرانی سکورپیون، اعجوبه ها، بلک کتز، ربلز. http://anthropology.ir/node/14800

منابع. http://www.cinemaee.com/articleview.php?cat=12&id=461 تاریخچه مستند سازی ‏2012 http://www.youtube.com/watch?v=BNXnCdxoGw8 3گانه جام جان: شعر و نویسندگی فروغ فرخزاد.