مبحث ملی و بررسی اجمالی آن درایران

 بخش سوم

در آثار لنين، مقوله « حق ملل در تعيين سرنوشت خويش» برای اولين بار در طرح برنامه حزب سوسيال دمکرات روسيه مطرح شده است. (ژانويه - فوريه ۱۹۰۲) بخش مربوط به «اصول» را فری (نام مستعار ولاديمير ايليچ لنین درجوانی) به کميسيون برنامه ارائه می کند. ناگفته نماند که همين طرح ازروی پيش‌ طرح پلخانف تنظيم شده بود. درماده ۷ اين طرح که بعداً درمصوبات کنگره دوم (ژوئيه -اوت ۱۹۰۳) به ماده ۹ تبديل شد، چنين آمده است: « شناسائی حق تعيين سرنوشت برای همه ملت‌هايی که در ترکيب دولت (روسيه) قرار دارند»(۳۹)


با وجود آنکه لنين، حق تعيين سرنوشت را، چنانچه خواهيم ديد، به معنای حق جدايی سياسی می فهمد و ازآن، معنائی جزتشکيل دولت ملی و مستقل درنظرندارد. با این حال، به دليل درک اش ازمسئله ملی و شيوه برخوردش با آن؛ بويژه طبقاتی ديدن مسئله ملی؛ وتابعی ازانقلاب سوسیالیستی پنداشتنِ حق تعيين سرنوشت؛ چنانکه دربخش دوم نشان داديم؛ ازهمان آغاز، شرط وشروط می گذارد. به نحوی که در عمل، اين «حق» ازحدِ اعلام موضعی کلی ومجرّد، صرفاً برای بيان برابری ميان ملت ها ولی نه بیشتر ازآن، تجاوزنمی کند.


در واقع، تعيين تکليف برای مسئله‌ای که می بايست درمقياس ملی و به دست هرملت در تمامت آن، حل شود و درنهايت به استقلال سياسی و تشکيل دولت‌های مستقل ملل تحت انقياد بینجامد؛ درگفتمان لنین و پراتيک سیاسی وی، به عهده يک طبقه: پرولتاريا وآن نیز درعمل، به دست حزب پرولتاريا سپرده می شود. معيار تشخيص مصلحت بودن يا نبودن جدائی اين يا آن ملت نيز «مصالح عالی‌تر سوسياليسم و پرولتاريا» قرارمی گيرد. پس ازپیروزی انقلاب اکتبر، تمامی صغری وکبری چيدن‌ها وشرط و شروط گذاشتن هایِ لنین؛ به آن منجر شد که تحقق اين «حقّ» از ملت‌هائی که تحت انقياد دولت روسيه تزاری بودند، درعمل سلب گرديد.


موضوع بحث ما در اين بخش، اثبات حکم بالا از ورای تشريح سيستم فکری و متدولوژی لنين، با استناد به نوشته های بسيار متعدد وی دراين باره است.

لنين دراولين نوشته اش دربارۀ اين موضوع (ژوئيه ۱۹۰۳) درتوضيح طرح برنامه حزب سوسيال دموکرات روسيه، پس ازذکر فرمول فوق الذکر درباره حق تعيين سرنوشت، چنين تأکيد می ورزد: «اما شناسايی بی قيد وشرط مبارزه برای آزادی تعيين سرنوشت، ما را موظف نمی کند که ازهر خواست تعيين سرنوشت ملی حمايت کنيم. سوسيال دموکراسی، به مثابه حزب پرولتاريا، وظيفه مثبت و اصولی خود را اين قرارداده است که نه برای«حق تعيين آزاد سرنوشت» خلق‌ها ومليّت‌ها، بلکه برای فشرده ترين اتحاد پرولتاريای همه مليّت‌ها همکاری کنيم. فقط درموارد خاص واستثنائی است که ما مي توانيم مطالباتی را که جهت آن ايجاد دولت جديد طبقاتی باشد يا بخواهد وحدت کامل سياسی دولت را با اتحاد فدرال سست ‌تری جايگزين سازد، مطرح کرده، فعالانه از آن حمايت کنيم». (۴۰)


آنچه در نقل قول بالا آمد، در حقيقت، بیان جوهر و پايه فکری لنين در رابطه با مقوله حق ملل در تعيين سرنوشت خویش است. موضعی که درطول بيست سال فعاليت پرجوش و خروش بعدی وی و عليرغم فرمولهای گوناگون و گاه ناسخ ومنسوخی که ارائه می دهد، اساساً بلاتغيير می ماند. لنين به دليل مسائل روز و لحظه و نيازی که به استدلال مطلب معيّنی داشت، گفتارهای متناقضی درمسئله ملی دارد؛ به نحوی که می توان گاه برای مواضع کاملاً متناقض، نقل قولهای مناسب ودلخواهی ازاو بر گزيد. بدیهی است که این گونه تشبثات فقط به درد پلميک‌های ارزان قيمت می خورد. اما من عليرغم اين تناقضات، کوشش کرده ام درنوشته های لنین، گفتارهايی را بياورم که هم به طور عينی نشان دهنده همين تناقض ها وجنبه های مختلف نظريات وی باشد وهم بتواند خط اصلی وجوهر فکری و انديشه راهنمای لنين در مسئله ملی را ترسيم نماید.



۳.۱- «حق ملل در تعيين سرنوشت خويش» به چه معناست؟


نخست يادآوری اين نکته ضرورت دارد که مقوله «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» صرفاً مبحثی مارکسيستی نيست واساساً مربوط به دوره‌های قبل و درپيوند با انقلاب‌های بورژوا - دموکراتيک قرن‌های ۱۸ و ۱۹ دراروپاست. اين اصل که به‌ ویژه، ارتباط مستقيم با انقلاب کبير فرانسه در سال ۱۷۸۹ دارد، درآغازبه « اصل مليت‌ها» معروف بود. يعنی: هرملت، يک دولت.

درجريان انقلاب کبيرفرانسه، مردم، يا به عبارت ديگر، طبقه سوم (Tiers Etat)، به مجموعۀ بورژوازی متوسط وکارگران وپيشه وران و دهقانان؛ درمقابل دوطبقۀ دیگر: اشرافیّت وکلیسا، اطلاق می شد.

طبقه سوم، با شعار حق تعيين سرنوشت ملت وفرياد زنده باد ملت، با استبداد سلطنتی واشرافيت جنگيدند وحاکميت ملت ودولت ملی را برموازين دموکراسی برقرارکردند. به عبارت دیگر، ملت سرنوشت خويش را بدست گرفت. « اصل مليت‌ها» که برهمین اساس، پايه سياست خارجه فرانسه قرارگرفت، ايدئولوژی جنگ‌های ناپلئونی بود. دربخش اول اين رساله، آنجا که نقل قولی ازانگلس می آورم که به اصل مليت‌ها، آن هم به شيوه بناپارتی طعنه می زند، به دليل سوء استفاده هايی است که ناپلئون ازآن برای کشورگشایی می کند. ناپلئون با سياست کشورگشائی وتقسيم دلبخواهی سرزمين‌ها، به شیوه هایِ متداولِ آغازِ انقلاب، پشت پا زد. ما درباره اصل مليت‌ها ومسائل اطراف آن بعداً مکث بيشتری خواهيم کرد.

با آغاز قرن بيستم وتوسعه جنبش‌های استقلال ملی دراروپای خاوری وآسيا، اين مقوله ابعاد تازه ای می يابد وازمشغله های فکری مهّم مارکسيست‌های آن زمان است.


در اين جا، قصد ما تشريح نظرونقد موضع لنین درقبال این مسئله است. دغدغه ذهنی اصلی او دریک کلام، عبارت ازارائه راه حل بلشويکی آن در روسيه بود!

لنين درسخنرانی‌های نهم تا سيزدهم ژوئيه ۱۹۱۳درسوئيس، مقوله «حق تعيين سرنوشت خويش» را می شکافد ومی گويد: «پاراگراف برنامه (درباره تعيين آزادانه سرنوشت ملت‌ها) نمی تواند تفسير ديگری جزتعيين آزادانه سرنوشت سياسی باشد. به عبارت ديگر: حق جدايی برای تشکيل دولت مستقل را داشته باشد» (۴۱). درقطعنامه های کنفرانس کميته مرکزی حزب کارگری سوسيال دموکرات روسيه که با شرکت فعالان حزب ازششم تا چهاردهم اکتبر ۱۹۱۳ درشهر کراکو درلهستان کنونی تشکيل شد، برای اولين بار پس ازکنگره دوم، قطعنامه‌ای درمسئله ملی طرح وتصويب گرديد که به انشای وی وتقريباً برپايه سخنرانی‌هايش درسوئيس است. دراين قطعنامه همان توضيح بالا از مفهوم «حق تعيين سرنوشت ملل» مورد تأکيد قرارمی گيرد وبه سياست حزب مبدل می شود. ناگفته نماند که بلافاصله، به اين قطعنامه قيد وشرط‌هايی افزوده می شود که اگردرنظرگرفته شوند؛ معلوم نیست که اصلِ«مسئله حق ملل درتعيين سر نوشت»، به معنای پذیرش حقِ.....نبايد چنین تلقی شود که جدائی اين يا آن ملت، هست یانه؟ بعداً به تفصيل به آن خواهيم پرداخت.


تعدّد نوشته های لنين درمسئله ملی و پلميک‌هايش، حکايت ازشدّت اين بحث‌ها واختلاف نظرها در روسيه وميان سوسيال دموکراتها، به ‌ويژه با حزب سوسياليست لهستان و رهبران لهستانی حزب کارگری سوسيال دموکرات، نظير روزا لوکزامبورگ دارد. دراين ميان، دو اثر لنين: «يادداشت‌های انتقادی درمسئله ملی» (اکتبر- دسامبر ۱۹۱۳) و رساله معروف او «درباره حق ملل در تعيين سر نوشت خويش» (فوريه - مه ۱۹۱۴) ازاهميت ويژه‌ای برخوردارند. زيرا برنامه بلشويکی در مسئله ملی به طورعمده، بر پايه تئوری‌ها و احکام مندرج دراين دو سند پی ريزی شده است. درواقع، اين دو نوشته مکمل هم اند. دراوّلی، عمدتاً تقابل فرهنگ ملی بافرهنگ بين المللی، ناسيوناليسم با انترناسيو ناليسم؛ خودمختاری با تمرکزدولتی و....موضوع بحث است. یادآوری آن لازم است که رساله دوم لنین، اوليّن نوشته تئوريک وجامع وی دربارۀ اين مقوله است.


لنين مسئله را ضمن بررسی تاريخی - اقتصادی جنبشهای ملی جستجو می کند و موضوع را مستقيماً با دوران گذار ازفئوداليسم به سرمايه داری مربوط ساخته، نتيجه می گيرد: «برای تمام اروپای غربی- و حتی برای تمام جهان متمدّن، تشکيل دولت ملی برای دوران سرمايه داری جنبه عمومی وعادی دارد». (۴۲)

ازاين تحليل تاريخی - اقتصادی چنين نتيجه می گيرد: «آن وقت ناگزيربه اين نتيجه خواهيم رسيد که منظورازحق ملل درتعيين سرنوشت خويش، يعنی حق آنها درجدا شدن ازمجموعه ملت‌های غيرخودی وتشکيل دولت ملی مستقل است» (۴۳).


لنين به طور ترديد ناپذير، مقوله «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» را درارتباط با انقلاب‌های بورژوا - دموکراتيک و پيدايش و تکوين سرمايه داری می داند وبه همين جهت دربارۀ کشورهای اروپای باختری که انقلابهای بورژوا- دموکراتيک را پشت سرگذاشته اند، می گويد: «جستجوی حق تعيين سرنوشت دربرنامه‌های سوسياليستهای اروپای باختری، معنايش پی نبردن به الفبای مارکسيسم است» (۴۴). حال آنکه وضع خاوررا طورديگری توصيف می کند:«دراروپای خاوری ودرآسيا، دوران انقلاب‌های بورژوا - دموکراتيک تنها درسال ۱۹۰۵آغازشد. انقلاب‌های روسيه، ايران، ترکيه، چين، جنگ‌های بالکان... زنجيره حوادث جهانی دوران ما در«خاور» است. تنها نابينايان ممکن است دراين زنجيرحوادث، بيداری سلسله ای ازجنبش های ملی بورژوا - دموکراتيک و کوشش‌هايی را که برای تشکيل دولت‌های مستقل وهمگون ملی به عمل می آيد، نبينند. همانا به همين دليل که روسيه به اتفاق کشورهای همسايه درحال گذراندن اين دوره است، وجود بخش حق ملل در تعيين سرنوشت خويش در برنامه ما لازم است» (۴۵). مضمون فوق ازمقوله «حق تعيين سرنوشت خويش» درنوشته‌های متعدد ديگروی، تکرار و اززوايای مختلف بررسی می شود. ازجمله درمقاله‌های «سوسياليسم و جنگ»، «انقلاب سوسياليستی و حق ملل در تعيين سرنوشت خويش»، «وظايف پرولتاريا در انقلاب»، «کاريکاتوری ازمارکسيسم ودرباره اکونوميسم امپرياليستی»، «سخنرانی درهشتمين کنگره حزب کمونيست (بلشويک) روسيه» و.... که برای اجتناب از طولانی‌تر وخسته کننده‌ ترشدن اين نوشته، علاقمندان را به مطالعه آنها دعوت می کنيم.



۳.۲-«حق ملل در تعيين سرنوشت» و حيطه عملکرد آن


حال که با موضع لنين درقبال مقولۀ «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» آشنا شديم، ازنظر متدو لوژی بررسی ما، دانستن اين موضوع ضرورت دارد که ازديدگاه وی، دامنه عمل اين «حق» تا به کجاست؟ به عبارت ديگر، شامل چه کشورهايی است وحکايت ازچه نوع روابط و قيد و بندهايی دارد؟


ازآنجا که درتقسيم بندی فوق الذکر: اروپای باختری واروپای خاوری و آسيا، کشورهايی چون روسيه وايران و چين کنارهم آمده اند، درنگاه اول ممکن است چنين تداعی شود که ازديدگاه لنين، انطباق اصل «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش»؛ چه درشکل و چه درمضمون آن، وچه درعمل وقانونمندی ها يش؛ درروسيه وايران يکسان است. چنين استنباطی کاملاً نادرست است. از نظراهميتی که روشن شدن اين مطلب در تحليل ما از مسئله ملی درايران دارد، به اجمال به توضيح آن می پردازيم.

لنين درتقسيم بندی ديگری ازکشورهای جهان، آنها را به سه نوع متمايز تقسيم می کند:



نوع اول:

کشورهای پيشرفته سرمايه داری اروپای باختری و ايالات متحده امريکا. به نظر لنين در اين کشورها مدّت‌هاست که جنبش‌های ملی مترقّی بورژوازی پايان يافته است: «هرکدام ازاين ملل «بزرگ» برملل ديگردرمستعمرات و داخل مرزهای خود، ستم روا می دارند (۴۶). لنين برای احزاب کارگری و پرولتاريای اين کشورها، وظايف وتکاليف معينی مطرح می سازد که جوهر آن چنين است: «پرولتاريا نمی تواند عليه نگهداری جبری ملل تحت ستم درمرزهای اين دولت‌ها مبارزه نکند. به عبارت ديگر، بايد برای حق تعيين سرنوشت مبارزه کند. پرولتاريا بايد طالب آزادیِ جدايیِ سياسی برای مستعمرات و ملّت‌های تحت ستم از ملت «خودی» باشد» (۴۷).


نوع دوم:

کشورهای خاوراروپا: اتريش، بالکان و به ويژه روسيه. درباره اين کشورها می گويد: «همانا درقرن بيستم است که جنبشهای ملی دموکراتيک بورژوازی ومبارزه ملی به ‌ويژه دراين کشورها گسترش يافته وخصلت حادی به خود گرفته است» (۴۸). می نويسد، دراين کشورها «اگرپرولتاريا ازحق ملل در تعيين سرنوشت خويش حمايت نکند، درانجام وظايفش، چه درراه به پايان رساندن تحول بورژوا - دموکراتيک وچه در کمک به انقلاب سوسياليستی درديگرکشورها، موفق نخواهد بود» (۴۹).

اینکه لنین تا چه حد وتا به کجا به موضع اش درمورد روسیه تزاری درقبال ملل زیریوغ تزاریسم صادق وثابت قدم ماند وهنگامی که پس ازانقلاب اکتبر، لحظه موعود برای تحقق وعده وتعهد اش فرا رسید، چگونه عمل کرد، داستان دیگری است که بعداً به آن اشاره خواهیم کرد.


نوع سوم :

کشورهای نيمه مستعمره، نظيرچين، ايران و ترکيه وهمه مستعمرات که جمعاً تا يک ميليارد جمعيت دارند»(۵۰). درباره اين کشورها می نويسد: «سوسياليست ها نه فقط بايد آزادی فوری، بی قيد وشرط و بدون باز خريد مستعمرات را طلب کنند، (و اين خواست دربيان سياسی اش چيزی جزهمان پذيرش حق ملل در تعيين سرنوشت خويش نيست) بلکه می بايد به قاطعانه ترين وجه ازانقلابی ترين عناصر جنبش های بورژوا - دموکراتيک و رهايی بخش اين کشورها پشتيبانی کنند... » (۵۱)



ملاحظه می شود که لنين به‌ روشنی با ذکرنام، حساب کشورهايی همچون ايران و چين و ترکيه را از حساب امپراتوری‌هايی چون روسيه کاملاً جدا می کند.

لذا درتئوری لنين ونظامِ فکری وی، مقولۀ «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» مشمولِ هر یک ازکشورهای نيمه مستعمره ومستعمره درتمامیّتِ هرکشوری مطرح است، نه دردرون واجزایِ تشکیل دهندۀ آن‌ها. به عبارت ديگر، چنانچه ازمتدولوژی برخورد لنين به مسئله وتقسيم بندی کشورها برمی آيد، درارتباط با کشوری چون ايران، انطباق اين اصل تنها درحالتی معنا می يابد که ايران درکل و در تماميت آن، وبه مثابه ملتی واحد درنظرگرفته شود که به مناسبتی استقلال وحاکميت ملی آن خدشه دارشده يا ازبين رفته باشد (مانند معاهده ۱۹۰۷ميان روسيه وانگلستان يا اشغال نظامی ايران درجنگ جهانی اول و معاهده ۱۹۱۹وثوق الدوله وغيره).


ازگفته ها واحکام لنين می توان به‌ روشنی دريافت که وقتی وی ازتحقّق اصل «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» سخن می گويد، بين کشورهايی نظيرايران وچين، که آن‌ها رابه صورت کشورهايی واحد و درتماميت آن‌ها درنظرمی گيرد؛ با کشوری نظيرروسيه تزاری تفاوت می گذارد. منظوراو از تحقق اين اصل درروسيه، نه خود آن، بلکه صرفاً ملل تحت انقياد روسيه است که به ‌زوربه آن ملحق گشته اند. لذا بارها اين موضوع را مطرح می کند که: «حزب پرولتاريا قبل ازهرچيز بايد خواستار اعلام فوری وواقعی ومطلق آزادی جدايی ازروسيه برای تمامی ملل و مليت‌هايی باشد که تحت ستم تزاريسم قرار گرفته يا به‌زور درچارچوب دولت روسيه نگهداری شده، يا به آن وصل و به عبارت ديگر، الصاق شده اند» (۵۲). لنين وضعيت ملت های تحت ستم روسيه را با وضعيت مستعمره ها و روابط استعماری، يکی می داند و اين واقعيت را ازمشکلات مسئله ملی درروسيه می شمرد.


متأسفانه، طرفداران متعصب ايرانی «اصل لنينی» حق ملل درتعيين سرنوشت، به اين تفاوت کيفی ميان روسيه چون «زندان خلق‌ها» وکشور باستانی ايران، که درآن اقوام مختلف طی سده ها و هزاره ها همزيستی داشته اند، توجه نمی کنند. هرگزدرتاريخ ايران، مناسبات اقوام ايرانی با يکديگر، مناسبات قوم سلطه گرو زيرسلطه نبوده است. هرگزقوم فارس به عنوان مثال، با لشکرکشی، دولت‌های برسرکاراقوام غيرفارس را برنينداخته و به زيرسلطه خود درنياورده است. چگونه می توان بدون توجّه به واقعيت فرهنگی - تاريخی ايران، نمونه های کشورهای ديگررا برای ايران نسخه پيچی کرد؟


۳.۳- آيا لنين به جدائی ملل تحت انقياد روسيه باور داشت؟


دراينجا سؤالی اساسی به ذهن خطورمی کند: با توجه به موضع صريح لنین که دربالا ذکرشد؛ پس چرا اين احکام بعد ازپيروزی اکتبرجامعه عمل نپوشيد وبلشويک ها به رهبری لنين کوشيدند وجنگيدند و هرجا توانستند ازآزادی جدايی ملت های زيريوغ تزاريسم جلوگيری کردند ودولت‌های ملی را در گرجستان، ارمنستان، آذربايجان وترکستان وجاهایِ دیگر، زیرضربات ارتش سرخ، سرنگون ساختند و حتی درجريان جنگ دوم جهانی، به بهانه تعلق کشورهای بالتيک به روسيه تزاری، برای تصرّف مجدّد آنها، با هيتلربه معامله نشستند وبا همين بهانه، بخشی از لهستان ومولداوی را نيزبه اتحاد شوروی ملحق کردند؟


بررسی دقيق مواضع لنين به طور بارزی نشان می دهد که وی در مورد مشخص روسیه، اساساً اعتقادی به پیاده کردن اصل «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» نداشت؛ که روزی می گفت: «نمی تواند معنای ديگری، جز: حق تعيين سرنوشت سياسی، استقلال دولتی وتشکيل دولت ملی داشته باشد» (۵۳).

همانگونه که قبلاً اشاره کرديم، عليرغم دفاع جانانه لنين ازاصلِ«حق ملل در تعيين سرنوشت خويش»، گفتاروی درحقیقت ازحد اعلام موضعی کلی وانتزاعی فراترنمی رفت. آن هم با اين نيت وحساب که اعلام موافقت يا شناسايی ظاهری اين «حق»، همه پيشداوريها ومحذورات ذهنی - تاريخی و موانع حقوقی راازميان برخواهد داشت وادغام ملت‌ها دريکديگررا عملاً برمحوراَبرملت روس تسهيل و تأمين خواهد کرد. اين است جوهردرک وی از شناسايی «حق ملل در تعيين سرنوشت خويش» درارتباط با روسیه. لذا هرجا تناقضی در گفتارو کرداروی مشاهده می شود، برخاسته ازهمين جاست. نتیجه سیاست وعملکرد لنین، استمرار روابط سلطه گر وزیرسلطه دوران تزاری درقالب «سوسیالیسم واقعاً موجود» با همه پیامدهای غم انگیز آن بود.


به استنباط من، دو عامل اساسی در شکل گيری سيستم فکری لنين مؤثر بوده است:

الف: اعتقادات مکتبی و آئينی (دکترين) وی.

ب: اين واقعيت که وی درجستجوی راه حلی برای پيوند مسئله ملی، درشرايط پيچيده روسيه تزاری، با بلندپروازيهای انترناسيوناليستی اش بوده است. وسوسه ذهنی دائمی لنين برپايی انقلاب پرولتری جهانی بود وخود او ازانديشه پردازان ویژه آن بود. دربخشِ دوم تحت عنوان «ريشه يابی معرفتی خطا» تا حدی به اين موضوع پرداخته ام.


لنين موفق شد درسايه کار وفعاليت خستگی ناپذير ونوشتن مقاله ها، رساله ها و کتابهای فراوان؛ افکار و نظريه‌های خود را به بلشويک‌ها و بخشی از کارگران و زحمتکشان شهرها و روستاهای روسيه القا کند و به نيروی مادی کارسازی مبدل گرداند. چنانچه می دانيم، لنين توانست با اراده گرايی و به اتکای قدرت فوق العاده اش درتحليل حوادث و با اتحاذ تاکتيکهای مبارزاتی مناسب و به موقع وبا جرأت و جسارت سياسی کم مانند، ازوضع استثنائی وبی صاحبیِ روسيه، و هرج و مرج ناشی از جنگ، بزرگ ترين واقعه قرن بيستم را به وجود آورد.

وی توانست با گذشت چند ماه ازانقلاب بورژوا - دموکراتيکِ فوريه 1917، انقلابی را که تازه رخ داده وهنوز فرصت نيافته بود به وظايف تاريخی اش عمل کند؛ ناديده انگارد و با تصرف کودتا مانند قدرت دراکتبر ۱۹۱۷، با صدورفرمان، وقوع «انقلاب سوسياليستی» در روسیه را بشارت دهد وتزهای خود را به کرسی بنشاند. خوانندگان، بقيه داستان غم انگيزهفتاد ساله را می دانند، که پيامدِ نظامی بود که خارج ازمکان و زمان وبا پريدن ازمراحل تاريخی وبی اعتنا به واقعيتهای جامعه ای عقب مانده که رشد اقتصادی نازلی داشت، برپا شد. قصد من وارد شدن دراين موضوع نيست. آنچه آورده شد، برای توضيح بستر ذهنی و زمينه ای است که مستقيماً برسياست بلشويک‌ها در مسئله ملی و نحوۀ ه حل آن در روسيه، اثرگذاشت.

تناقض درگفتار وکردار لنین ازجمله ناشی از آن بود که با جدايی ملت‌ها و قطعه قطعه شدن کشورهای بزرگ مخالف بود وعلی رغم این که درگفتار، ازحق مللِ زیریوغ برای رهایی، و تشکیل دولت‌های ملی طرفداری می کرد؛ ولی ازآن راسخ تر، طرفدارحفظ دولت‌های بزرگ ومتمرکز بود ومی گفت: « مارکسيست ها قطعاً مخالف فدراسيون وعدم تمرکزند. بدين دليل ساده که تکامل سرمايه داری ايجاب می کند که دولت ها هرچه ممکن است بزرگ تر ومتمرکزتر باشد. در شرايط برابر، پرولتاريای آگاه همواره طرفدار دولت بزرگ ترخواهد بود؛ هميشه عليه ويژگی‌های قرون وسطايی مبارزه خواهد کرد. وبا نظری موافق، به تقويت همگرايی اقتصادی سرزمين‌های بزرگ نگاه خواهد کرد که بربستر آنها مبارزه پرولتاريا عليه بورژوازی می تواند گسترش بيابد (۵۴). در جای ديگر، پس ازطرح و تأييد مجدّد اصل «حق ملل در تعيين سرنوشت خويش»، بلافاصله می افزود: «معنای اين خواست به هيچ وجه جدايی، قطعه قطعه شدن و تشکيل دولتهای کوچک نيست. اين خواست بيانگرِ پيگيرِ مبارزه عليه هرگونه ستم ملی است» (۵۵). به عبارت ديگر: درحرف آری، ولی در عمل نه!


 لنين درنوشتۀ «تزهايی درباره مسئله ملی» که در آن به توضيح پاراگراف مربوط به برنامه حزب کارگری سوسيال دموکراسی روسيه درموضوع «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» می پردازد، تأکيد می کند: «اينکه سوسيال دموکراسی حق همه مليت ها رابرای تعيين آزادنه سرنوشت به رسميت می شناسد، به هيچوجه بدين معنا نيست که ازقضاوت ويژه خود درهرمورد مشخص درباره مناسب بودن جدايی اين يا آن ملت به مثابه دولتی مستقل، صرف نظرمی کند». (۵۶) معيار قضاوت را هم اولويت مبارزه طبقاتی پرولتاريا برای سوسياليسم قرارمی دهد (در ارتباط با اين موضوع، از جمله به نوشته‌های زيرين لنين مراجعه شود: «درباره مانيفست اتحاديه سوسيال دموکراتهای ارمنی، جلد ۶ آثار کامل به فرانسه صفحه ۳۳۶ و «مسئله ملی دربرنامه ما» همان جلد صفحه ۴۷۵).


روشن است که چون از ديدگاه وی «مصالح سوسياليسم برحق ملل درتعيين سرنوشت خويش اولویت دارد» (۵۷)، قضاوت درباره مناسب بودن تشکيل دولت‌های ملّیِ مستقل، باملاحظه منافع مبارزۀ طبقاتی برای سوسياليسم صورت می گيرد وتصمیم گیرنده هم دراین باره، حزب بلشویک روسیه بود. لذا لشکرکشی به آذربايجان و گرجستان و ارمنستان و ترکستان پس از«انقلاب کبیراکتبر» وسرنگونی دولت‌های ملی که دراين سرزمين‌ها پس از انقلاب فوریه 1917 وسقوط تزاريسم برپا شده بود، توجيه می شود! دراین باره بعداً مکث بیشتری خواهد شد.



۳.۴- تناقض از کجاست؟


 موضع لنین درباره «حق ملل در تعيين سرنوشت خويش» که تأکيد داشت جز«حق آنها به استقلال سياسی، به آزادی جدايی سياسی» (۵۸) معنایی ندارد، با انديشه پايه ای دیگراو که می گفت: «خواست بيان آزادانه اراده ملی بايد تابع منافع مبارزه طبقاتی پرولتاريا باشد» درتناقض بود (۵۹)، تناقضی که درعمل، درسرنوشت ملت‌های زيريوغ روسيه، پیامدهای فاجعه باری داشت. زیرا هدف ازتحقق خواست «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش»، تشکيل دولت‌های مستقل ملی درسرزمین‌های زیرسلطه تزاریسم بود. این امر به طور قانونمند، حتی برمبنای توضيحات خود لنين که دربخش دوم به آن پرداختيم، عملاً به حاکميت بورژوازی و درشرایط رشد اقتصادی- اجتماعی امپراتوری روسیه، به استقرارنظام سرمایه داری می انجاميد. چنين تحولی چون ناگزيربه جدايی ملتهای تحت انقياد و مستعمرات روسيه تزاری منجرمی شد، لذا متناقض باانديشه وانگيزه های پايه‌ای دیگر لنين بود که از جمله می گفت وظيفه ما تلاش درجهت تحقق «حق تعيين سرنوشت نه خلق‌ها ومليت‌ها، بلکه پرولتاريای هرمليّت» است. بی جهت نگفته بود که مصالح پرولتاريا وسوسياليسم مقدم برحق ملل در تعيين سرنوشت خويش است و اصرارداشت که مارکسيسم با ناسيوناليسم آشتی ناپذير است. لذا راه حل «طبقاتی» و «پرولتری» لنين درمسئله ملی، به پيروی ازمنطق وی، دربرابر راه حل عادی وتاريخی آن، يعنی تشکيل دولت‌های ملی جداگانه و مستقل درروسيه قرارمی گرفت. لذا لنين درعمل، اعتقادی به تحقق خواست «حق ملل در تعيين سرنوشت خويش» برای ملت‌های که تحت انقياد روسيه بود، نداشت. اين است جان کلام!


لنين خود به اين تضاد واقف بود ولی چون انترناسيوناليسم و ادغام ملت‌ها دريکديگر را اصل قرارمی داد و ازبديهيات می شمرد، ومسئله را حل شده تلقی می کرد. به اين گفتاروی توجه کنيد: «کسانی که درمسئله غورو دقت نکرده اند، اين نکته را ضد ونقيض می شمارند که سوسيال دموکرات های ملت های ستمگرروی «آزادی جدايی» اصرارمی ورزند و سوسيال دموکرات‌های ملت‌های ستمکش روی «آزادی اتحاد»! اما کمی تفکرنشان می‌دهد که راه ديگری بسوی انترناسيوناليسم وادغام ملتها، راه ديگری بسوی اين هدف ازوضع موجود نيست و نمی تواند باشد» (۶۰).

ملاحظه می شود که هيچ استدلالی جزتکيه برانترناسيوناليسم وادغام ملت‌ها نمی آورد. البته چون منطق درحرف او نبود، حل لنينی اين تضاد در مورد قاطبه ملل تحت انقياد روسيه، به زورارتش سرخ؛ وموقتاً به نفع پرولتاريا و«سوسياليسم واقعاً موجود» خاتمه يافت. اما علی رغم هفتاد سال سياست روسی کردن جمهوری‌ها، احساسات ملی چون اژدهای به خواب رفته بيدارشد و دريک چشم به هم زدن، تاروپود اتحاد جماهيرشوروی را ازهم دريد.

لنين با تکيه براولويت اتحاد پرولتاريای کليه ملت ها، برهرگونه خواست ملی و هرگونه جدايی، در صحبت ازرابطه روسيه ولهستان، چنين توصيه می کند: «ما روس‌ها بايد روی آزادی جدايی تکيه کنيم، درحالی که در لهستان بايد روی آزادی پيوستن اصرار شود»!! (۶۱).

اين گونه فرمولهای مجرد، بيشتربه درد بحث‌های انتزاعی روشنفکران می خورد و با هیچ منطقی در برابرخواست ملت لهستان برای رهايی از يوغ روسيه قابل توضیح و دفاع نیست. تنها «منطق» برای توجيه آن، همان تز فوق الذکر وی در دفاع از«دولت های بزرگتر» و«سرزمين‌های بزرگتر» است. گويی روسيه با آن وسعت وعظمت و جمعيت کافی نبوده است! شگفت آورآن است که لنين چنين توصيه ای را به لهستانی‌هائی می کند که ازنفرت تاريخی آنها نسبت به روس‌ها و ظلم‌هايی که اَبَرروس‌ها به لهستانی‌ها روا داشته اند، آگاهی دارد. درمقاله ای، صريحاً اقرارمی کند که: « لهستان مالامال از اشتياق به انتقامجويی ازمسکوی‌ها هستند. هيچکس به اندازه مردم روسيه به لهستانی‌ها ستم روا نداشته است... وخلقی نمی توان يافت که به اندازه لهستانی‌ها ازروسيه نفرت داشته باشد» (۶۲).


با وجود آگاهی ازاين وضع روحی واحساسات مردم لهستان، که ريشه های عميق تاريخی دارد، از موضعِ نادرستِ حزب کارگری سوسيال دموکرات لهستان تجليل می کرد که با الهام ازچنين آموزش هايی، اعلام می کرد:«اتحاد برادرانه با پرولتاريای ديگرکشورها برای ما مهمترازهمه است و ما هرگزبرای آزادي های ملی لهستان دست به جنگ نخواهيم زد» (۶۳) وچنین موضعِ بیگانه با منافعِ ملّی را « فضيلت سوسيال دموکراتهای لهستان می دانست»!

آيا بربسترچنان احساسات ملیِ ضد روسیِ لهستانی‌ها که اززبان خود لنین بیان کردیم، چنين حرفی ازسویِ حزب کارگری سوسيال دموکرات لهستان؛ می تواند جز اززبان اقليت ناچيزی ازپرولتاريای لهستان جاری شود؟ تازه اگرهمه پرولتاريای لهستان هم آن را تکرارمی کردند، آيا جزاقليتی ازمردم لهستان نبوده اند؟ آيا چنين سياستی می توانست عاقبتی جزانزوای حزب کارگری سوسيال دموکرات لهستان داشته است؟ تصادفی نيست که بورژوازی لهستان موفق می شود مردم لهستان وحتی پرولتاريای لهستان را، بعد ازانقلاب فوريه ۱۹۱۷عليه روسيه دموکرات و پس ازانقلاب اکتبرعليه روسيه سوسياليستی به جنگ بکشاند واستقلال لهستان را که چيزی جزتحقق اصل «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» نبود، به دست بیاورد.



۳.۵- مقصود لنين از تأکيد بر کلمه «حق» چه بوده است؟


تفسيرلنين ازکلمه «حق» و جا ومقام آن دربرخورد به مقوله «حق ملل در تعيين سرنوشت خويش» به نحو بازری مؤيد گفتاری است که قبلاً بيان کرديم. درواقع طرفداری وی ازحق ملل درتعيين سرنوشت خويش، لااقل درباره ملل تحت انقیاد روسیه، ازحد بيان کلی و پرسروصدایِ شناسايی اين حق فراترنمی رفته است. حساب ساده اندیشانه وی اين بود که اگرچنین حق، پرطمطراق وصوری شناسایی شود، همين کافی است که ملت‌های زیریوغ تزاریسم، با آن همه خصومت‌ها واختلاف‌های بنيادی فرهنگی - تاريخی با «روسيه زندان ملل»، مشتاقانه وداوطلبانه، حول روسيه سوسياليستی نوبنياد گرد خواهند آمد!


در آثارلنين، «تفاوتی کوچک» اما بسيار پرمعنا، ميان شناسايی حق جدايی ونفس جدايی اين يا آن ملت وجود دارد. همان قدر که با تأکيد و اصرار برضرورت شناسايی حق جدايی ملت‌ها پای می فشرد، به همان اندازه نيز عليه جدايی ملت‌ها به استدلال می نشيند.

به اين مطلب که در نامه لنين به شائوميان، ازرهبران برجسته سوسيال دموکراتهای ماورای قفقاز بازتاب دارد، توجّه کنيد: «ما طرفدارخودمختاری برای همه نواحی هستيم. ما طرفدارحق جدايی هستيم (ونه طرفدارجدايی همگان). خود مختاری، همانا برنامه ما برای سازماندهی دولتی دموکراتيک است. اما جدايی به هيچ وجه برنامه ما نيست. ما به هيچ وجه جدايی را ستايش نمی کنيم. درمجموع، ما عليه جدايی هستيم ولی طرفدارحق جدايی، به دليل ملی گرايی اَبرروس ارتجاعی هستيم که به حدی انگيزه همزيستی ملی را چرکين کرده است که گاه بعد ازجدايی آزادانه، پيوندها بيشتر خواهد شد. حق تعيين سرنوشت آزادانه، استثنائی درمقدمه البرهان عمومی ما، يعنی مرکزيت است....مع هذا اين استثنا را نبايد به معنای گسترده درنظر گرفت. دراين استثنا، جزحق جدايی، مطلقاً هيچ چيز ديگری مطرح نيست و نمی بايست هم باشد» (۶۴) (تأکيد ها همه جا از لنين است).

گفتارطنزآلودِ کيفسکی که بلشويک ها را به «چشم بند» تشبيه می کرد، شایان توجه است: «وقتی ازبلشويک ها درباره مثلاً استقلال سياسی اوکرائين سوال می شود، پاسخ می دهند: «سوسياليست ها
درجستجوی تحصيل حقّ جدايی اند، ولی عليه جدايی تبليغ می کنند»! لنين درنوشته مهمی درجواب کيفسکی چنين می گويد: «ما کارگران اَبرروس بايد به دولت خود اخطار کنيم که مغولستان، ترکستان وايران را تخليه کند وکارگران انگلستان بايد به دولت خود اخطار کنند که مصروهندوستان وايران و غيره را تخليه کند ... آيا اين بدان معناست که ما به توده های زحمتکش مستعمرات توصيه می کنيم که خود را ازپرولتاريای آگاه اروپا «جدا» کند؟ ابداً چنين نيست. ماهمواره برای نزديکی هرچه فشرده تر وادغام کارگران آگاه کشورهای پيشرفته با کارگران، دهقانان، بردگانِ همه کشورهای تحت ستم بوده ايم وهستيم. ما همواره به همه طبقات تحت ستم و ازجمله مستعمرات توصيه کرده ايم و خواهيم کرد تا ازما جدا نشوند، بلکه برای ادغام هرچه بيشتر، به ما نزديک شوند» (۶۵). کمی بعد، همين انديشه را به شکل ديگری بازمی کند. می گويد: «اگرما ازحکومت های خود، تخليه مستعمرات وآزادی کامل حقّ جدايی را خواستاريم و «اگرمراد اين است که خود ما به طورمطمئن اين حق را به کرسی بنشانيم و اين آزادی را به محض کسب قدرت اعطا کنيم ... (چنين کاری) به هيچ وجه برای «توصيه» جدايی نيست؛ بلکه برعکس، برای تسهيل وتسريع نزديکی وادغام دموکراتيک ملت‌هاست. ما تمام تلاش خود را برای نزديکی با مغولان، ايرانيان، هندی‌ها ومصری‌ها و ادغام با آنها به کارخواهيم انداخت. ما متوجه ايم که اين وظيفه ما و به سود ماست که اين کار را انجام دهيم و الا سوسياليسم دراروپا شکننده خواهد شد» (۶۶).


مطلب چنان بی پرده و عريان بيان شده که نيازی به توضيح و تفسير کنه فکری وسياست استراتژيک لنين نيست. در حقيقت، وی درتلاش برای پاسخ به سؤال طنزآميزکيفسکی، فقط به تأييد آن پرداخته است. و توصيه ما به لنينيست‌ها، مطالعه دقيق آن است. به اشاره بگوييم که لنين دراثرخود تنها فرق ميان دهقانان کشورهايی چون مغولستان وايران ومصر را با کارگران ودهقانان لهستانی و فنلاندی، دراين می بيند که اين آخری‌ها چون ازفرهنگ بالاتری برخوردارند، لذا خيلی سريع قانع خواهند شد که دوران جدايی لهستان وفنلاند ازروسيه، بعد از پيروزی سوسياليسم هرچه کوتاه ترشود. حال آنکه «مدّت جدايی دهقانان مصری، مغولها و ايرانی‌ها که فرهنگشان به درجات پايين تراست، می تواند طولانی‌تر باشد و ما همان گونه که قبلاً گفته شد، از طريق کمک فرهنگی بی غرضانه (اين مدت را) کوتاه خواهيم کرد» (۶۷).


طنز تاريخ است که اتفاقاً درست همين فنلاندی‌ها و لهستانی‌های با فرهنگ ترکه در ميان ملت‌های زير يوغ روسيه، درزمره کشورهايی بودند که درآنها مبارزه طبقاتی گسترده ‌تر واحزاب سوسيال دموکرات نوع بلشويکی آن نسبت به ساير ملل زيرسلطه تزاری قوی‌تر بودند، همانا همين فنلاند ولهستان و کشور های بالتيک بودند که قبل ازهمه وبه طرزی بی بازگشت، ازروسيه جدا شدند.

انتزاعی و خيالبافانه بودن نظريات لنين حد و حصری ندارد اما همین « تئوری» های وی، نطفه نظری و تئوريک بعدی دولت شوروی برای جهانگشايی و دست اندازی به همسايگان شد.



۳. ۶-موضع لنين بعد از انقلاب اکتبر:
دو صد گفته چو نيم کردار نيست


برای آشنايی بهتربا درک وسياست لنينی دراین مقوله، یعنی شناسايی تشريفاتی وصوری «حق جدايی» آری ولی جدايی واقعی نه! بررسی گفتارها وعملکرد‌های لنين بعد ازانقلاب‌های فوريه واکتبر ۱۹۱۷ حائزاهميت است. زيرا چند وچون تئوری‌های وی در مسئله ملی را دربوته آزمايش به نمایش می گذارد. منتهی بررسی مشی وی درمسئله ملی دراين دوره، ازآنجا که با شورش‌ها وجنگ‌های طولانی درهم آميخته است، محتاج کارمستقل وجداگانه ای است وما را ازمسير اصلی بحث دور می کند. لذا در اينجا، اشاره‌وار تا حدی به آن می پردازيم که به بحث ما ياری رساند.


پايه فکری و مشی سياسی و تاکتيک مبارزاتی لنين در مسئله ملی در اين دوره، در چند کلمه عبارت است از: شناسايی حق ملل در تعيين سرنوشت خويش درگفتار، وهمزمان، مخالفت با امر جدايی، ولو با توسل به قهر و جنگ! و در هرمورد، «حل» موضوع براساس توازن نيروها.

آنچه شگفت‌انگيزوباورنکردنی است، ساده نگری وساده‌اندیشی او دررویکرد به مسئله است که آرزوها را به جای واقعيت می گذاشت. لنين تخیلات و احساسات انترناسيوناليستی سطح بالای خود و آرمان سوسياليسمجهانشمول تخيلی خویش را مبنای داوری قرارمی داد وتصوّرمی کرد بااستقرارسوسیالیسم، ملّت‌ها داوطلبانه درهم ادغام خواهند شد! همانگونه که خود می انديشيد ومسائل را درمغزش می پروراند، از‌مردم فنلاند ولهستان و اوکرائين و قفقاز وسايرملت های زيريوغ روسيه تزاری نيزهمان را انتظارداشت. لنين بعد ازانقلاب دراین توهم به سرمی برد که «بی اعتمادی نسبت به ابرروس‌ها،‌ارثيه دوران امپرياليسم روس بزرگ، تزاريسم و بورژوازی است، لذا پس ازانقلاب به ‌سرعت درميان توده‌های زحمتکش مللی که جزو امپراتوری روس بودند ازبين می رود. اين بی اعتمادی به همان اندازه که توده‌ها می آموزند تا روسيه شوروی را بشناسند، از ميان می رود ... » (68).

اما غافل ازآنکه درواقعيت، وضع غير ازاين بود. ملت های زيرستم درطول قرن‌ها، خاطره‌های بسيار دردناکی ازشووينيسم روس‌ها داشتند که به ‌زودی‌ها فراموش شدنی نبود. ازسوی ديگر، عقده‌های برتری جويانه ملت بزرگ مستعمره ‌دار روس نيز به‌سادگی ازميان رفتنی نبود! می دانيم که لنين در اواخرعمرخود دربسترمرگ که ديگر، جريانات کشوررا از دورتعقيب می کرد، با چه تلخکامی از «روس شووينيست و درماهيت امر، رذل وقلدرمنش» (۶۹) ياد می کرد و می گفت: «کارگران شوروی وشوروی شده که فقط چند درصد ناچيزی را تشکيل می دهند، در ميان اين اجامر شووينيست روسی، همانند مگسی در ظرف شيرغرق خواهند شد» (۷۰).

درست بدين جهت بود که ملت‌های زيريوغ روسيه هرجا فرصت يافتند، از لهستان و فنلاند گرفته تا گرجستان وآذربايجان وارمنستان وترکستان، دولت‌های ملی ومستقل تشکيل دادند واعلام استقلال سياسی کردند و خود را از «زندان ملل» و ازدست «روس‌های رزل و قلدرمنش» رها ساختند.

مواضع لنين در مسئله ملی در اين دوره پرتلاطم، ضدونقيض و اغلب، تابع اوضاع و احوال متغير جبهه هاست. گاه حتی درفاصله چند روزتغييرمی کند (نمونه فنلاند) اما آنچه خط فکری اصلی اوست، همان حفظ امپراتوری روس درشکل نوين جمهوری سوسياليستی شوراهاست. جايی می گويد: «اگر فنلاند و لهستان واوکرائين ازروسيه جدا شوند، ما هيچ عيبی درآن نمی بينيم» (۷۱) ولی بلافصله به نام انترناسيوناليسم اضافه می کند: «ما روس‌ها بايد روی آزادی جدايی تأکيد کنيم، حال آنکه درلهستان بايد روی آزادی پيوستن اصرار شود» (۷۲). اصلاً معلوم نيست چرا و با چه منطقی در لهستان می بايست روی پيوستن به روسيه اصرارمی شد؟ بی اختيار به ذهن انسان، اين انديشه والای انگلس درمورد لهستان خطورمی کند: «رهايی ملی لهستان بايد قبلاً تأمين شود تا هرگونه پيشرفت اجتماعی ميسر گردد. هيچ ملتی قبل از رهايی ازسلطه خارجی قادر نخواهد بود ذهن خود را متوجه هدف ديگری کند و جنبش بين المللی کارگری فقط بر اساس هماهنگی خلق‌های آزاد شکوفا می شود» (۷۳).

لنين در قطعنامه روی مسئله ملی که از تصويب هفتمين کنفرانس روسيه حزب کارگری سوسيال دموکرات روسيه می گذراند، بعد از تکرار ترجيع بند هميشگی شناسايی حق جدايی آزادانه برای همه ملل متشکله روسيه، انديشه راهنمای بلشويکها را چنين ترسيم می کند: «نبايد اجازه داد که حق ملل برای جدايی آزادانه، با مفيد بودن جدايی اين يا آن ملت دراين يا آن لحظه، قاطی بشود. اين مسئله را حزب پرولتاريا بايد درهر مورد ويژه، به شکل کاملاً مستقل وبا در نظر گرفتن کل مصالحِ سيرِ تکامل اجتماعی و منافع مبارزه طبقاتی پرولتاريا در راه سوسياليسم، حل کند» (۷۴).

بگذريم از اين سؤال اساسی که چرا حزب پرولتاريا که اقلیت ناچیزی از ملت است، خود را صاحب اختيار در تشخيص مفيد بودن يا نبودن جدايی اين يا آن ملت وابسته و زير يوغ روسیه مي داند که به تأکيد خود وی « با زور در چارچوب دولت روس حفظ » می شده‌اند!



۳.۷- نتايج عملی تئوری لنين در مسئله ملی


روشن است که با حرکت از چنين موضعی و اين حکم که «منافع سوسياليسم برحق ملل در تعيين سر نوشت خويش تقدم دارد» واعلام اينکه: «هدف سوسیالیسم نه تنها پایان دادن به تکه تکه شدن بشریت به دولت‌ها وبه‌ ویژه، ملت‌های کوچک است. بلکه هدف، نزدیک کردن وتحقق ادغام آن‌هاست» (۷۵). با چنين مبانی نظری، هرجا پس ازانقلاب روسیه حکومت های مستقل ملی برپا شده بود، چون بنا به مرحله تاريخی ودرجه رشد اقتصادی و اجتماعی اين مناطق، بورژوا - دموکراتيک بود، بايد سرنگون می شد!

در عمل نیز به همين ترتيب عمل شد. مسئله ملی درامپراتوری وسيع روسيه را تناسب نيروها و زور حل کرد. در بخش غرب امپراتوری روسيه، در فنلاند و لهستان وکشورهای بالتيک که بدواًاز پشتيبانی آلمان و سپس نيروهای مسلح و ديپلماسی کشورهای آنتانت برخوردار بودند، مسئله استقلال اين کشورها درميدان های خونين جنگ که از ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ دوام داشت، حل و فصل شد وسرنوشت نهايی آن‌ها درکنفرانس صلح پاريس يا «کنفرانس نمايندگان روسيه شوروی، لهستان، لتونی، ليتوانی و فنلاند در لندن و تحت نظارت کنفرانس صلح» (۷۶) رقم خورد.

اما درجنوب وشرق امپراتوری روسيه که ازاروپا دوربود، حکومتهای ملی يکی پس از ديگری به دست ارتش سرخ سرنگون شدند. چنین بود سرنوشت حکومت‌های ملی درگرجستان وآذربايجان و ارمنستان و سپس ترکستان! همه جا بلشويک‌ها قدرت را به دست گرفتند.*

بی ترديد، انقلاب اکتبر پيام آورعصرجديد رهايی ملل تحت ستم و مستعمره بود. نبايد ازحق گذشت که درفروپاشی نهايی سيستم مستعمراتی، يار و ياور خلق‌های تحت ستم بود و به طورعينی، نقش مهمی ايفا کرد. تصادفی نيست که مائوتسه دونک با وجود ناسيوناليسم شديد چينی اش، وقتی ازعواملی که در پيروزی انقلاب چين نقش داشتند صحبت می کند، وجود شوروی وعامل شوروی را دررأس همه قرار می دهد. سرنوشت ايران خود نمونه ديگری است. کشورما که به دنبال قراردادهای ۱۹۰۷ و ۱۹۱۵ و ۱۹۱۹به نيمه مستعمره تبديل شده بود، استقلال ملی خود را بازيافت. به همين مناسبت، شخص لنين و انقلاب روسيه تا مدت ها مورد احترام وستايش مليون و ميهن پرستان ايران بودند.

درواقع، به آن بخش ازتوصيه‌ها وآموزش‌های لنين درمسئله ملی که مربوط به رهايی ملل مستعمره دولت‌های امپرياليستی شد (البته به استثنای روسیه) و درتزهای وی درمسئله ملی ومستعمراتی که به دومين کنگره انترناسيونال عرضه کرد منعکس بود، حتی المقدور وبا همان انگيزه هايی که در مضمون تزها بود، توجه شد. به همين جهت، کشورشوروی درانظار ملل ستمديده همچون يار و ياور و آرمانشهر، متجسم بود. اماهرچه به سرحدات شوروی نزديک ترمی شويم، تا به همسايگان برسيم، سياست دولت شوروی درمسئله ملی، تناقضات خود را آشکار می کند.

اين سياست در مورد ملل زیر سلطه روسیه واقعاً فضاحت باربود. انقلاب اکتبر، جنبش‌های رهايی بخش ملی را درست آنجا که در حيطه مستقيم قدرت او بود، در نطفه خفه کرد. زيرا چنانچه نشان داديم، انديشه راهنما ازريشه غلط بود. لذاسياست ملی نادرستی به دنبال آورد. انقلاب های فوريه و اکتبر ۱۹۱۷ می بايستی به رهايی و استقلال ملی مستمعره ها و ملت‌های تحت انقياد روسيه می انجاميد. درفردای کسب قدرت بلشويک‌ها در هفتم نوامبر، لنين دراعلاميه ای که به نام کنگره شورا های نمايندگان وکارگران وسربازان (هفتم و هشتم نوامبر ۱۹۱۷) خطاب به مردم صادر کرد، وعده داد که حکومت شوراها «برای همه ملت‌های ساکن روسيه، حق واقعی تعيين سرنوشت خويش را تضمين می کند» (۷۷).

به اميد تحقق چنين وعده ای، ملت های تحت انقياد رابه دفاع از انقلاب اکتبرفراخواند و آنها نيزانصافاً، جانانه درسرکوب مخالفان اين انقلاب شرکت کردند. استالين اذعان می کند: «اگرازطرف ملل مظلوم امپراتوری روسيه سابق به پرولتاريای روسيه کمک نمی شد، انقلاب روسيه فاتح نمی گشت وکلچاک و دنيکين نيزشکت نمی خوردند» (۸۷). دولت های ملی درقاطبه مستعمرات روسيه سربرافراشت اما همه اين دولت های مستقل يکی پس ازديگری به دست بلشويک‌ها وارتش سرخ سرنگون شدند. البته، همه جا فرمول يکی بود: «سپاهيان ارتش سرخ به خواهش زحمتکشان آذربايجان که دست به قيام زده بودند، به کمک آنها آمدند»!

البته نسل معاصر گوشش با اين نغمه آشناست. عين اين فرمول در ۱۹۵۶ در مجارستان، در ۱۹۶۸ درچکسلواکی و در۱۹۸۱ درافغانستان تکرار شد. « کميته‌های انقلابی» در بوداپست و پراگ و کابل ازارتش شوروی مدد خواستند. درواقع، روسيه شوروی ميدان عمل گسترده ای شد که تئوری لنينی و درک وی از اصل «حق ملل درتعيين سرنوشت خويش» را به داوری گذاشت.

اين بررسی نشان می دهد، آن همه فجایعی که طی هفتاد سال دراتحاد شوروی گذشت، اساساً برپايه تئوری‌های لنينی درمسئله ملی استوار بود و به دست ارجونيکيدزه و استالين پياده شد. این بازیگران چنان شورش را درآوردند و تندروی کردند که لنين دربسترمرگ ازآنها همچون «آن گرجی سوسيال ناسيونال حقيقی وواقعی» به تلخی نام می برد و«قلدر وخشن روسی منش» (۸۰) شان خطاب می کند! اما معمار اصلی و انديشه پرداز و استراتژيست آنچه در روسيه اتفاق افتاد، با همه پيامدهای غم انگيز آن، شخص لنين بود.


خشت اول چون نهد معمارکج / تا ثريا می رود ديوار کج

بابک امیرخسروی 10/07/2012



منابع فصل سوم

۳۹ – لنین. طرح برنامه حزب سوسيال دموکرات روسيه. ژانويه_فوريه ۱۹۰۲، جلد ۶ آثار کامل
به فرانسه. صفحه ۲۳


۴۰-همان منبع 26 صفحه 475

۴۱-همان منبع 28 صفحه ۲۵۵

۴۲-همان منبع 18 صفحات 369 -370

۴۳-همان منبع 18 صفحه 370

۴۴-همان منبع 18 صفحه ذ 370

۴۵-همان منبع 18صفحه -۳۸۲

۴۶- همان منبع ۲۱ صفحه ۱۶۳

۴۷- منبع ۲۱ صفحه ۱۶۰

۴۸- منبع ۲۱ صفحه ۱۶۴

۴۹-۵۰-۵۱ – منبع ۲۱ صفحه ۱۶۴

۵۲- لنین، «وظایف پرولتاریا در انقلاب ما» دهم آوریل 1917 آثار کامل، جلد 24 صفحه 65

۵۳-همان منبع 18 صفحه ۳۷۴

۵۴-همان منبع 22 صفحه ۳۹

۵۵-همان منبع 21 صفحه ۱۵۹-۱۵۸

۵۶-همان منبع ۲۸ صفحه ۲۵۶

۵۷-همان منبع 33 صفحه ۴۷۲

۵۸- همان منبع 28 صفحه 256

۵۹- منبع ۲۶ صفحه ۴۷۷

۶۰- درباره انترناسيوناليسم پرولتری، مجموعه مقالات از لنين، انتشارات پروگروس به فارسی صفحه ۸۲

۶۱- لنین، سخنرانی در مسئله ملی درهفتمين کنفرانس روسيه حزب کارگری سوسيال دموکرات روسيه، ۲۹ آوريل ۱۹۱۷، آثار کامل به فرانسه، جلد ۲۴، صفحه ۳۰۱

 ۶۲- لنین، درباره حق ملل درتعیین سرنوشت خویش، آثارمنتخب دو جلدی به فارسی، جلد اول، قسمت دوم، صفحه ۲۹۹

۶۳- منبع 62، صفحه 300

۶۴- لنین، نامه به س. شائوميان، ششم دسامبر ۱۹۱۳، آثار کامل به فرانسه، جلد ۱۹، صفحه ۵۳۷

۶۵- لنین، کاریکاتوری ازمارکسیسم و درباره اکونومیسم امپریالیستی، آثارکامل، منبع ۲۹، صفحه ۷۲

۶۶- منبع 65، صفحه 299

67 - همان منبع 65، صفحه 300

۶۸- لنین، طرح برنامه حزب کمونيست (بلشويک) روسيه، اوائل سال ۱۹۱۹، جلد ۲۹ آثار کامل به فرانسه، صفحه 106

۶۹- لنین، درباره مسئله مليت‌ها يا «سيستم خودمختاری»، سی ام دسامبر ۱۹۲۲، آثار منتخب دو جلدی به فارسی، جلد ۲، قسمت دوم، صفحه ۹۲۴

۷۰- منبع ۷۸، صفحات ۹۲۵-۹۲۴

۷۱ و ۷۲- همان منبع ۶۵، صفحه ۳۰۱

۷۳- از نامه انگلس به کائوتسکی، هفتم فوريه 1882

۷۴- لنین، قطعنامه در مسئله ملی، ۲۹ آوريل ۱۹۱۷، جلد ۲۴ آثار کامل لنين به فرانسه صفحه ۳۰۵

۷۵- همان منبع، 21 صفحه 159

۷۶- لنین، پيام تلفنی به ژوزف استالين، ژوئيه ۱۹۲۰، آثار کامل، جلد ۳۱، صفحه ۲۰۷

۷۷- لنین، اعلاميه دومين کنگره شوراهای نمايندگان کارگران و سربازان روسيه، هفتم و هشتم نوامبر ۱۹۱۷، آثار کامل، جلد ۲۶، صفحه ۲۵۳

۷۸- استالین، مسائل لنينيسم. جلد اول به فارسی، صفحه ۹۳

۷۹- تاريخ حزب کمونيست اتحاد شوروی در دو جلد به فارسی، جلد اول، صفحه ۳۶۹

۸۰- لنین، «درباره مسئله مليت‌ها يا سيستم خودمختاری»، سی ام دسامبر ۱۹۲۲، آثار منتخب فارسی دو جلدی، جلد دوم، قسمت دوم، صفحه ۹۲۴