برای ناصر مهاجر
که در برجسته دانستن مهدی اخوان ثالث
همدل و همنظریم
*- دیگر چندین و چند سالی می شود که با آغاز هر تابستان سراغی می گیرم از سروده ها و سخن مهدی اخوان ثالث، سرایندۀ شعر زمستان، که به ۴ شهریور ۱۳۶۹ خورشیدی شمار فصل های زندگی اش پایان گرفته است.
شاعر، ناقد و نظریه پردازی که مانند وطن محبوب خویش در آن واحد دارای چهار فصل سال است. از زمستان و تابستان گذشته، در شعر جاذبی چون "باغ من" اخوان پائیز را پادشاه فصل ها می خواند. او که به بهار نیز بی اعتنا نبوده وقتی سروده است:" اردوی بهاران، چو کاروان ها / بشکوه در آمد به بوستان ها".
*- تابستان امسال(۱۳۹۱) خواندن برخی از سروده های اخوان، اما، مثل سال های پیش در خلوت و پیش روی ذهن تنهایی نبود. همراه شد با مطالعۀ گفته های از شفیعی کدکنی؛ که در کتاب های تازه انتشار یافته ای چون "چراغ و آینه" و "حالات و مقامات م. امید" به جایگاه اخوان ثالث در ادب فارسی معاصر پرداخته است.
البته برغم تمام زحمت هایی که استاد شفیعی در بارۀ ادبیات فارسی و معرفی اخوان ثالث کشیده، اما در کار خود روایت فراگیری از کلیت شعری و مضامینی که اخوان بدان ها پرداخته بدست نداده است. یعنی به سه دفتر شعر پایانی (در حیاط کوچک پائیز...، زندگی می گوید: اما...، دوزخ اما سرد)اخوان ثالث و رویکردش به گونه کُمدی در این اثرها، توجه نکرده است.
در رفت و برگشتنی میان متن های استاد شفیعی کدکنی و سراغ گرفتن دگرباره از شعرهای اخوان بود که بیش از هربار دیگری متوجه این نکته شدم که شعر "آخر شاهنامه" خود را اخوان ثالث به دوست خود، یعنی به دکترشفیعی کدکنی تقدیم کرده است.
در آن فضای میانی مثلث و سه گوشه ایی شکل می گرفت: از آن چه شفیعی دربارۀ اخوان گفته، از این شعری که اخوان به شفیعی هدیه کرده و بنابراین وی را مخاطب مستقیم سخن خود کرده و نیز از ما که شاهد گفتگو میان این متن ها شده ایم.
*- شعر "آخر شاهنامه"، که فعلا با ارجاعات ضمنی اش به پسزمینه تاریخ ادبیات و ارتباط گرفتنش با "شاهنامه" کاری نداریم، در سال ۱۳۳۶ و در مهرماه سروده شده است.
شعر را خوانده اید و مشهور است؛ آن را در خوانش کنونی خود به سه گشتاور مختلف یا سه محور بخش می کنیم تا راحت تر به ساختارش راه یابیم. ساختاری که از سیزده بند و طبقه یا پاره شعر تشکیل شده است.
البته سه گشتاور شعری که پاشنۀ در بر گردشان می چرخد، هر کدام از بندهای متفاوتی تشکیل می شود. نخستین گشتاور به راوی و توصیف حال و هوایش اختصاص دارد که "گاه گویی خواب می بیند". خوابی که زنده کنندۀ خاطرات است: "یاد ایام شکوه و فخر و عصمت را،/ می سراید شاد،/ قصۀ غمگین غربت را:/ ...".
در دو گشتاور بعدی، یکبار موضوع یافتن مرکز و پایتخت جهان و نیز پرس و جو از وضعیت و تاثیراتش بر پیرامون است. بار دیگر، موضوع گشتاور توضیح "ما" همچون فاعل شناسای جمعی است. البته این "ما" امری موقتی و دست ساز است. چرا که شاعر می خواهد بوسیلۀ سرودۀ خود همزبانانی را با خود در روند شناخت دنیا و دست یابی به جهان بینی همراه سازد.
از وضع" مرکز و پایتخت" جهان گذشته، که در قرنی "بی آزرم و بی آئین"، "پُر آشوب" و "دیوانه" جستجو می شود، شاعر برای توضیح کارکرد "ما" سه- چهار صفت فاعلی را یاد آور می شود. صفت هایی که به ترتیب فاتح، شاهد، یادگار و راوی هستند.
"ما
فاتحان قلعه های فخر تاریخیم،
شاهدان شهرهای شوکت هر قرن.
ما
یادگار عصمت غمگین اعصاریم.
ما
راویان قصه های شاد و شیرینیم."
همین جا، یعنی در پساپشت صفت ها، چند اشاره مهم نهفته است. اشاره هایی که نه فقط به سه نوع و ژانر ادبی( حماسه، تراژدی و کُمدی) راه می برند بلکه همچنین کلیدی می شوند برای شناخت آن پروژه ایی که مهدی اخوان ثالث، خود به "ماث" متخلص کرده، در زندگانی فرهنگی – ادبی دنبال کرده است.
یعنی شروع حماسه باور اخوان در "ارغنون"، فرا رفتن به تراژدی (اگر که قول ارستویی را باور داشته باشیم که رفتن از حماسه به تراژدی را تحولی در کاربرد ژانرهای ادبی می داند) در اثرهایی چون "زمستان" و سرانجام رسیدن به کُمدی در سه دفتر پایانی سرایش خود.
آیا شرح ما کمی پیچیده شده است؟ باشد توضیحش می دهیم. بنابراین اشاره میکنیم به زندگانی خود و آثارش. آثاری که فقط به سرودن وی خلاصه نمی شود. سخنش در مقالاتش و حتا نام گذاری بر خود از جمله نکته های با اهمیت در چارچوب آثارش بشمار میروند.
*- اخوان شاعری است با تلخیص ادبی شناخته شده ای چون "م.امید". یا همان طور که اشاره داشتیم با آن تلخیص خودساخته ی "ماث" که در شعر "خوان هشتم و آدمک" از(م) مهدی، از(ا) اخوان و از(ث) ثالث درست کرده است. جخ تازه از این ها مهمتر، بایستی به آن نام خود خواسته وی، "سوم برادران سوشیانث"، در "موخره ی از این اوستا" نیز اشاره داد.
در راه صحبت خود خواهیم دید که بخشی از درک و دریافت جهان و کنشمندی اخوان ثالث در خواسته و میل نام جدید بخشیدن به خویش تبلور یافته است. این نامگذاری خود خواسته و خود ساخته بی دلیل و علت نیست. چون که جنبه ای مهم از رویگردانی های وی از فرهنگ رسمی را بازتاب می بخشد. فرهنگ رسمی که پس از ورود تازیان به ایران سرهم بندی شده است.( رجوع کنید به : "از این اوستا ، مهدی اخوان ثالث، انتشارات مُروارید، چاپ هفتم ۱۳۶۸، ص ۱۱۰)
*- در همین آغاز راه از نقش و اهمیت نامگذاری در شعر و زندگانی اخوان ثالث بگوئیم که در برگیرنده چند نکتۀ مُهم است.
از پیش م یدانیم که پروژه "نامگذاری" نقشی اساسی در شکلگیری آگاهی انسان دارد. ما درست از زمان هستی یافتن آن شخصیت انسانی زبان، با پیوست و اطلاق نام به موجودات و اشیاء، در زمینهی گفت و شنود ایجاد ارتباط میکنیم.
در ارتباط با سرگذشت اخوان ثالث باید گفت که وی سه نوع نامگذاری به خود دیده است. نخستین نامگذاری رسیده از پدر و خانوادگی است.
دومی اهدایی و از استاد سخن شناس(عبدالحسین نصرت) است که چیزی جز تلخیص ادبی" م.امید" نیست و همانطوری که اخوانثالث در کتاب ارغنون(ص ۱۹۳، چاپ هفتم، ۱۳۶۷، انتشارات مُروارید) گفته:"اگر چه از تخلص مخلص بازی و این قبیل اسالیب قدمایی خوشم نمیآمد، اما چون خواسته بود پذیرفتم."
اما بواقع سومین دسته از نامگذاریهای وی( یعنی "ماث" و سوم برادران سوشیانث) را بایستی جدی گرفت که اولی بصورت فورمال دومی است و دومی محتوایی را خاطر نشان میسازد که راه به ایران پیشا اسلامی میبرد. بواقع این نامگذاری را بایستی بیش از آن نامهای معمول و دیگرش جدی گرفت و "نامی خود برگزیده" خواند. نامگذاری که محصول خودآگاهی یکی از فاعلان شناسایی(سوژه) مُهم ما در عرصه شعر و اندیشه است.
این خود ساختن و خود برگزیدن نام، به آن "فرایند فردیت یابی در مُدرنیته" جان و پوشش میدهد که هابرماس (فیلسوف آلمانی) از آن در رابطه با تکمیل پروژه مُدرنیته سخن رانده است. فرایندی که مهمترین واحد شکلگیری جامعه مُدرن را تشکیل میدهد.
همچنین آن را باید اعلام موضع فرهنگی دانست که در چالش جهانگشایی اسلامی جانبدار تمدن ایرانشهری میشود. این نامگذاری همچون بخشی از تاریخ خوانی( بر وزن جهان بینی) اخوان ثالث است. عصیانی است دلاورانه در برابر از خود باختگی( یا بقول فرنگیها، آسیمیلاسیون) فرهنگی هموطنان. از خود باختگی که پس از یورش اعراب و گسترش اسلام در ایران گریبانگیر مردمان آگاه بوده است.
منتها در میانه راه جانبداری از تمدن ایرانشهری و مقابله با یورش پیامددار تازیان، درک و دریافت اخوان ثالث از مفهوم سوشیانث، برداشتی ویژه و متفاوت از معنای رایج واژه و سنت مربوطهاش است.
سوشیانث( نامی برای نماد مُنجی) شخصیتی اساطیری و برخاسته از فرهنگ پیشا اسلامی ایران است. شخصیتی که عناصر مشابهای در یهودیت، مسیحیت و اسلام شیعه (در قالب نامهایی چون مسیحا و مهدی) دارد.
بر این منوال باید گفت که نماد نجات، در معنای رایج و در روایت عمومی، نقش رها سازندهی جمع را بازی میکند. در حالیکه سوشیانث شدن اخوان ثالث، یا سوشیانث خواندن خویش، ناظر بر رها سازی شخصی و یک نفره است. گرچه تمرین و تامل شاعرانهای که او بر بستر زندگی تا سوکواری دارد، به دانایی و آگاهی دیگران نیز میتواند بدل شود. آگاهیای که دیگران- یعنی مردمی که همواره مخاطب اخوانثالث و مقصود ایدهالاش بودهاند- از آن میتوانند بهره گیرند و نجات دهندهی خویش شوند.
*- در پیامد شعر اخوانثالث، نخستین واژهای که به ذهن فارسی زبان دمخور با شعر میآید واژهی "زمستان" است. البته تکرار این واژه و سروده "زمستان" که از مجرای ترانهخوانی و بازگویی هنرمندانه(دِکلمه) بساط همه شناسی اخوانثالث را باعث شده، راه را برای برداشت و تفسیر مبتنی برگزینش دلبخواهی آثار وی نیز باز کرده است.
شک نیست که تفسیر یادشده نمیتواند تصویری همهجانبه از کار و ساز سُرایش اخوانثالث، که در ضمن جهان بینی وی نیز بشمار میرود، بدست دهد. بطور مثال اگر برای رد الگو و سنجیدار و یا دوگانۀ "امید و ناامیدی" در سرایش اخوانثالث بخواهیم متنی ارائه کنیم، بایستی شواهد بحث را از آثاری بر بگیریم که در زمره شعرهای "شاخص" وی نیستند. استناد ما به شعرهایی خواهد بود که بیرون از دامنه شناخت تفسیر و گزینشهای دلبخواهی از شعرهای شاخص وی قرار دارند.
اکنون فراتر خواهیم رفت از آن گزینشهای دلبخواهی. یعنی فراتر میرویم از آنچه منوچهر آتشی، در یادبود وی، از سه دفتر شعر "زمستان" و "آخر شاهنامه" و "از این اوستا" همچون اوج آثارش و شکل شاخص آنها نامبرده است. (رجوع کنید به کتاب "باغ بی برگی، یادنامه اخوانثالث"، به اهتمام مرتضا کاخی، ۱۳۷۰، جمع ناشران. ص ۷۴.)
*- "امید" که در قبل گفته به هیچ کسی همچون مُنجی امید ندارد، در واقعیت بلاواسطه نیز به دامن مسیحای تاریخی دست نمییازد. مخاطب مستقیم وی، همانا پیر پیرهن چرکینی است که میکدهای دارد. البته نه فقط بدین خاطر بایستی که شعر زمستان را یکبار دیگر خواند.
اینجا زبان شعر، اشاره ای نمادین ندارد. شاعر، بی ترس از محتسب، طالب می است. وی حاضر است برابر تکفیر شریعت پناهان بخاطر زندیقی بودن بیایستد و مثل زندیک مسلکان دیگر تاوان بپردازد. ( در رابطه با تاوان زندگی زندیکی مطلب روشنگرانهای خواندهام از شائول شاکد با عنوان "گرایش رازوارانه در کیش زردشتی". رجوع کنید به کتاب "از ایران زردشتی تا اسلام"، ترجمه مرتضا ثاقبفر، انتشارات ققنوس، ۱۳۸۱.)
این خودبنیادی شاعر دلاور همواره زیر مجموعهای از شخصیت فردی و اجتماعی اخوان ثالث بوده است. او در حین صدا زدن مسیحا ( با آی! علامت خطاب) و باوراندنش به یکسانی شب و روز و نیز با ورود به میکدهای که از آن چیز خاصی نمیگوید، تکخالهای زیبایی شناسیک و زبانآوری خود را در شعر "زمستان" زمین میکوبد: "درختان اسکلتهای بلور آجین و سقف کوتاه آسمان."
در اینجای متن سُرایش وی، حکایت شکست یک خیزش عمومی در دورهای تاریخی رقم میخورد. اما فرایند تحول راوی حکایت همچنان به راه خود ادامه میدهد.
*- بدون شک برای رسیدن به شناخت کامل منظور اخوان بایستی شواهد خود از خوانش آثار وی را افزایش داد. اما تا همین جا کافی است برای آنکه نکته زیر را بفهمیم. اینکه خوانش متن کهن و اجرای پروژه یادشده توسط اخوان ثالث هم یک بازسازی آگاهی تاریخی را در بر دارد و هم یک باز گردانی ادبی را.
وی در ارجاع متن معاصر به حکایت قدیمی، روایت گذشته را نو میکند. نوآوری که چیزی نیست جز نگاهی به امکانات اساطیر در بستر شرایطی که او و هم نسلان قرار داشتهاند.
در این هنگامه هم اخوانثالث از شناخت رشک برانگیز خود از ادبیات کهن کمک میگیرد. درست مثل زمانی که به پدافند و پشتیبانی از اساس نظری نوآوریهای نیما برآمد و اثر "بدعتها و بدایع... "را نوشت. در واقع با سُرایش شعر "آخر شاهنامه"، ببار نشستن نهالی را میشود دید که کشف امکانات گذشته برای حال حاضر است.
بواقع در گذار از رمانتیسمی که نگاه حماسه باور آن را بازتولید میکند( نمونه اثر "ارغنون") به رئالیسمی که تراژدی را بر میگزیند( نمونه اثر "زمستان") و سپس گذار به رئالیسم انتقادی که کُمدی را ژانر و نوع ادبی خود میداند( نمونه "در حیاط کوچک پائیز...") یک الگوی رفتاری وجود دارد که اخوان طبق آن عملکرده است.
نظر شما پس از بازبینی توسط مدير سايت منتشر خواهد شد
