چکیده. شعر فروغ مستند تکوین تاریخی زنان در جامعه خاور میانه سده گذشته هم می تواند باشد. یکی از تمهای مکرر در شعر او عشق از دیدگاه/ راوی زن است. در شعر تغزلی فروغ، رابطه جنسی 2 انسان نه با باه بلکه با ثنویت باه/ گناه تبیین می شود. گناه با تلقین و تهدید خویشان فروغ گاهی تبدیل به خودشکنی و توهین بخود می شود که در شکنجه سفید در نظام زندانهای سده 20م بکار می رود. در این نظام شخصیت فرد با تعرض، تهدید، توهین شکسته شده تا جایی که فرد خود به حقارت و خبط خود اذعان می کند.
مقدمه. در خاور میانه، شعر تنانگی از قرون وسطا کلا برای مرد، بویژه اشراف، وجود داشت. در عصر مدرن با ابراز فردیت زن، تنانگی و حق لذت زن هم مطرح می شود. در فرهنگ گذاری عامل گناه در ذهن زن بهنگام- چه پیش از، چه در حین عمل، چه پس از رابطه جنسی – با اعتقادات سنتی می آمیزد.
منظور از تنانگی غرایز مربوط به صیانت تن از جمله پندار و رفتار مربوط به باه، لذت، انگیزه جفتیابی می باشد. بیان تنانگی در ادبیات را بستریات و اروتیزم هم در ادبیات می توhن نامید. ادبیات بیان کلان/ ماکرو پندار، گفتار و رفتار انسان است. در سده 21م می توان این 3 مقوله را به برخی هورمونهای ریز/ مایکرو درونریز تن نسبت داد.
تستاستروم و استروژن 2 هورمون جنسی در غدد ادرینال، بالای 2کلیه، انسان اند که در مرد در بیضه و در زن در تخمدان ترشح می شوند؛ با گردش خون بر کارکرد اعضای دیگر بدن مانند ضربان قلب، تعریق پوست، نرخ تنفس اثرگذار ند. مقدار این مواد شیمیایی در تن جوان بیشینه اند؛ بر پندار و رفتار اجتماعی انسان اثر گذارند. تجلی آنها را در مقاربت جنسی، زایایی، کارکرد شناختی در مغز، تغییرات تن از نوع رویش مو، کلفتی صدا، حجم عضله در بلوغ می توان دید.
در تنانگی انسان 2 نکته مد نظر است: 1- تفاوت تنانگی بین زن و مرد، 2- تنزل تنانگی در انسان پس از جوانی. زوجیابی در مرد در رفتار اجتماعی او بطور فعال دیده می شود که در اجتماع بشکار زن توجه دارد. استروژن در تن زن بیشتر از مرد تولید می شود. در جوانی نسبت این 2 هورمون 50 به 1 است. گویا سطح ترشح تستاستروم در زن غیر از سن او، به مرتبت و شغل اجتماعی او نیز بستگی دارد. این 2 هورمون در زن بر توان عضلات، استخوانها، انگیزه جنسی، لبیدو/ جذبه آمیزش اثرگذارند.
تاثیر این 2 هورمون در شعر فروغ بطور تقویمی بخوبی مشهود است: 1- نوجوانی، ترشح 2 هورمون بیشینه بوده؛ با تاثیر بر پندار و توجه ذهنی به باه، در تقابل با گناه اعتقادی، در 3 کتاب اول فروغ بسآمد تنانگی بیش از 2 کتاب آخر اوست. در میانسالی، فروغ به نوعی وارستگی عرفانی و عدم توجه به تنانگی میرسد.
در عین حال مقام اجتماعی او بعنوان شاعر اجتماعی و کارگردان فیلم هنری بر تم تنانگی تاثیر می گذارد– بقول آمریکاییها به صندلی عقب راننده میرود. ولی هنوز استعارات تنانگی در شعر ظاهر می شوند. البته اینهم یک نکته مترقی در خود دارد: زیرا در جامعه گذاری با بقایای فرهنگ پیشامدرن قبیلوی، ورود بیان تنانگی از دید زن مدرن و مترقی- یعنی در جهت تکوین تاریخ- است.
شعر فروغ جاده بصیرت به زندگی است. برای نبوغ ژنی هنری و ذهن پژوهنده او، تحصیلات رسمی ارزش چندانی نداشت. فروغ اعتماد و شگفتی surprise را با هم داشت تا در زندگی از پس ناخوشی، حادثه، صانحه- آنچه که برنامه ریزی را مختل می کند- برآید. او هدفی متعالی یعنی شاعری بزرگ بودن در زندگی داشت؛ در عین حال بجستجوی نیمه دیگر خود برای رسیدن به هدف فعالیت می کرد.
اگرچه او خود را از کمال دور می دید؛ ولی شعر را برای بیان دردهای خود و اجتماع بزبانی زیبا گزیده بود. شعر او با کنجکاوی، خلاقیت، استعداد دایما در تکاپو بود. او با شعر شکستها و حرمان خود را ترمیم می کرد: از محرومیت ملاقات فرزند با پذیرش این واقعیت، از طلاق تا رسیدن عشق جدید، از طفیل پدر تا استقلال مالی، از پاره کردن غزلهایش در بلوغ تا گرفتن جوایز هنری بین الملی.
در جوامع مدرن، یک دوره پیش از ازدواح به آمیزش با طرف دلخواه date یا قرار وجود دارد که طرفین باهم از لذتهای جوانی و تنانگی سیراب می شوند. معمولا در جامعه گذاری، برخی از ازدواجها بطلاق می انجامد؛ طرفین در میانسالی با پدیده date آشنا می شوند؛ حود را در آن غرق می کنند.
ولی گاهی هم تاسف نوجوانی خود را در محرومیت از این پدیده می خورند که مزه شور آمیزش را نچشیده اند. سفید کفن و لباس عروسی هر 2 لذت تنانگی را حرام می کنند. فروغ می نویسد: آیا زنی که در کفن انتظار و عصمت خود خاک شد جوانی من بود؟ شعر پنجره، کتاب ایمان بیآوریم.
.. خیرگی در رازهای جسم/ آن روزهای آشنایی های محتاطانه، با زیبایی رگهای آبی رنگ.. از شعر آن روزها، کتاب تولدی دیگر، ص 6. فروغ دم خیامی را خوب درک کرده؛ با حیای زنانه و بیان بدیع می گوید: آَشیانه جستجو نمی کنم/ در تنی که شبنمی است/ روی زنبق تنم. روی خاک، کتاب تولدی دیگر، ص 18. این سلسله اشعار نیاز به واشکافی سوا دارند.
در اینگونه نقد- موتیفهای شخصیتی، اعتقادی، فرهنگی، روانی، غریزی که تجریدیند؛ با ترکیبات کلامی و استعارات بدیع فروغ تبیین شده اند- در آثار فروغ حفاری می شوند. این تجریدات بقرار زیرند: نجابت و شرف فرهنگی، حشر غریزی یک شبه، رک گویی شخصیتی، بی پرده گویی صمیمی، عفت/ شرافت اعتقادی. حتی رابطه مازوخیستی از نوع زیر را باز کرد: هر که دلداده شده به دلدارش/ نه نشیند به قصد آزارش. شعر سفر، کتاب تولد دیگر، ص 21.
باه. توصیف این واژه و روند شکل گیری از آشنایی تا جدایی 2 طرف در همبستری در چند جستار دیگر در باره اروتیزم خیام، فروغ، زیبا کرباسی به تفصیل آمده که می توان با جستجوگر گوگل این منابع را یافت. در باره موضوع فعلی تنانگی در اشعار فروغ، مفصلهای مربوط به مرحله های روند باه گاهی مستقل از گناه و اغلب آغشته به گناه آمده اند.
در جامعه گذار از فرهنگ پیشامدرن به مدرن مرد جلوتر از زن به رهایی جنسی خارج از سنت رسمی می رسد. مفصلهای بستریات در شعر فروغ فراوانند؛ ولی اغلب با احساس گناه تنیده اند. یک نمونه این گونه التقاط را در شعر گریز و درد، کتاب اسیر 1331 می توان دید. در این شعر مرد دغدغه وجدان نداشته؛ ولی زن نجاست بوسه بر لب در لحظه حشر را با اشگ نجابت منزه می کند. این رفتار منزه طلبی بنا به الگوی فرهنگی مرد- بیان شده در آثار ژید- برای زن بخاطر عامل وابستگی اقتصادی غامضتر است.
در جامعه گذار، زن نوجوان چشمپوشی از غرایز جنسی فردی خود را در کفالت پدر در برابر هزینه زندگی خود تاخت می زند. لذا وجدان در برگیرنده عامل ترس، از دست دادن ماواء یا آبروی بی خانمانی، نیز می باشد. از اینرو نوجوان مونث محتاطتر از نوجوان مذکر در روابط جنسی خود را درگیر می کند. در این شعر فروغ نوجوان رابطه جنسی مدرن 2 جانبه من و طرف نداشته بلکه در مثلث عشق تنانه- ملامت وجدان- بوسه طرف سروده:
رفتم، مرا ببخش و مگو او وفا نداشت
راهي بجز گريز برايم نمانده بود
اين عشق آتشين پر از درد بي اميد
در وادي گناه و جنونم كشانده بود
رفتم، كه داغ بوسه پر حسرت ترا
با اشك هاي ديده ز لب شستشو دهم
رفتم که ناتمام بمانم در اين سرود
رفتم که با نگفته بخود آبرو دهم
رفتم مگو، مگو، که چرا رفت، ننگ بود
عشق من و نياز تو و سوز و ساز ما
از پرده ي خموشي و ظلمت، چو نور صبح
بيرون فتاده بود يکباره راز ما..
از بستر وصال به آغوش سرد هجر
آزرده از ملامت وجدان گريختم..
نالان ز كرده ها و پشيمان ز گفته ها
ديدم كه لايق تو و عشق تو نيستم.
گناه. در شعر گریز و درد ثنویت باه/ گناه با استعارات زیبای حسی تصویر شده اند که می توان شعر را به 2 تم/ موضوع تقطیع کرد. این 2 تم عذاب اخلاق سنتی و غریزه لذت ذاتی در ذهن فروغ باهم تلاقی می کنند؛ این ثنویت پاکی/ بزه در امتداد ثنویت زرتشت در 3 هزار سال پیش است. رابطه تبین ثنویت زرتشتی بر اساس 2فصل اقلیمی تاب/ زم {ستان}، اوضاع جغرافیایی- انسانی فلات ایران فرصتی دیگر می طلبد.
خود نام شعر گریز و درد هم دارای ایهام است. آیا درد عذاب وجدان ناشی از برخورد اعتقادی پیآمد لذت، یعنی ندامت است یا آگاهی ناشی از حذر از غریزه لذت بخاطر اعتقادات سنتی؟ یعنی "درد" صرف نظر از باه، بخاطر خطر و حفظ آبروی انسان در محیط خشن ناموافق شاید از منشاء غریزه جهانشمول گریز ناشی می شود. در شعر گناه، گریز و درد- جاپای آندره ژید در فلسفه گریز از خوشی – در مائده های زمینی و سکه سازان- را می توان دید که ضرورتا تقلیدی می تواند نباشد. این گریز از لذات تنانه بویژه در راهبه های کاتولیک مسیحی و عرفان مذکر خاور میانه هم دیده می شود.
در شعر فوق مفصلهای مربوط به گناه بسیار موجز و حسی آمیخته با محرکه ترس و غم با استعاره "آب دیده"/ اشگ بیان شده اند. رک به مفصل دوم این بیت: رفتم که داغ بوسه های پرحسرت تو را/ با آب دیده ز لب شستشو دهم. یکی از ندامتهای وجدان، فکر در باره رفتاری مغایر با آموزه های خانوادگی می باشد.
در فروغ ترس از پدر با اوراد مذهبی محیط التقاط یافته؛ در شبکه عصب کورتکس مغز او، قسمت اعتقادات و اخلاق، بر توان تصمیمگیری رفتاری او اثرگذار است. شعر دیوار در کتاب دوم فروغ بهمین نام به تناقض اخلاق سنتی با واقعیات جامعه گذاری می پردازد. در نسخه پی د اف این شعرها تاریخ و محل سرایش ندارند. در تعدادی از اشعار این گریز قبل از باه یا بعد از آن یک مشغله ویرشی ذهنی obsessive فروغ است.
هتاکی خانوادگی، شاید بددهنی پدر فروغ، فحاشی مادر شوهرش، نیز تهدید شوهر را در بر می گرفت. شوهر با نوعی خودآزاری، فتیشیزم، تقاص، اعتقادات سنتی، پوشه ای از بریده های مجلات و روزنامه ها حاوی جنجالهای نشریات در باره هوسبازی فروغ تهیه می کرد. جنجالهای بازاری مجلات و بیقانونی برای تعقیب کذبیات آنها در ذهن مستعد شاعر طنین انداخته؛ او را در تنهایی مغلوب این حس گناه، عذاب وجدان، ملامت خود می کرد؛ او را به گریز از مردسالاری غالب در جامعه می کشاند. شوهرش تهدید می کرد که با بلوغ فرزندش این پوشه کذایی دال بر جنجالهای بازارگرمی نشریات را که او برابر حقیقت قرار می داد-به پسرش خواهد داد.
خانم حائری، همسر سابق شاملو، معلم و دوست فروغ می نویسد: همسرش تمام مطالبي كه در مورد او مي نويسند، در پوشه اي جمع آوري مي كند تا روزي كه فرزند آنها بزرگ شد به او بدهد و بگويد اين مادر توست. البته این جنجالهای نشریات نم توانند برابر حقایق اثبات شده در دادگاه قضایی قرار گیرند.
دادن پوشه حاوی بریده های نشریاتی در باره جنجالهای فروغ بدست فرزندش نتیجه مفیدی در بر داشت. کتابی حاوی نامه های فروغ به شوهرش را کامیار با کمک شاعر طنز نویس عمران صلاحی نشر کرد. این کتاب به فهم شخصیت و تغییر رویه فروغ در بازه زمانی یش از ازدواج و پس از طلاق کمک می کند.
در خاطره دیگر از خانم حائری در زیر، تاکید روی وجدان اجتماعی فروغ شده است. این وجدان ناظر اعمال فروغ و منبع حس گناه در او بود. فروغ اعتیاد یک شاعر خوش قریحه را مخل خلاقیت او در شعر زبان فارسی می دانست. در اینجا اعتیاد برخی ادیبان و صداقت فروغ آمده اند. روشن است که با پرخاش به معتاد در جمع دوستان، اعتیاد التیام نمی یابد. اعتیاد در شبکه عصب- هورمون مغزی مربوط به وابستگی به مواد در فرد به دلایل ارثی یا محیطی می باشد که با پرخاش شفا نمی یابد. خاطره 2م یعنی کمک به دیگران، زندگی و ظاهر ساده، طبع بلند فروغ را تایید می کند.
خانم حائری ادامه می دهد: شبي را بياد دارم كه فروغ به منزل مهري رخشا، نقاش ساکن ایتالیا، آمده بود، تازه از سفر اروپاييش – شاید 1337- برگشته بود. آنشب آقاي شفا، صادق چوبك، عماد خراساني و دوستاني ديگر نيز حضور داشتند. فروغ حمله ي بي رحمانه اي عليه عماد خراساني 1299-1382 غزلسرا، شروع كرد و مي گفت: عماد چرا تو بايد اينطور خودت را اسير اعتيادت كني كه در نتيجه در كار شعر هم بجايي نرسي. حيف از تو نيست كه هنوز از آه و ناله هاي قلابي عهد دقيانوس شعر ايران دست بر نمي داري؟
فروغ آنشب مهماني را بر هم زد. عماد كه رنجيده بود مهماني را ترك كرد. مهري هم سخت ناراحت شد. او به فروغ بشدت اعتراض كرد و گفت: تو چرا عمدا همه را مي رنجاني؟ چرا جلسات مهماني را هميشه بر هم مي زني؟ چرا با عماد اينطور بر خورد كردی؟ فروغ خيلي ساده گفت: "او نبايد خود را اينطور اسير اعتيادش بكند. او به خودش و شعر فارسي بد ميكند. چرا يك چنين چيزي را بايد پنهان كرد؟ پنهان كردنش كه خيلي بدتر است.
فروغ هميشه پوششي ساده و بسيار مرتبي داشت. از آرايشهاي تند كه مختص به عروسك ها مي دانست امتناع مي كرد. زندگي بسيار ساده اي نيز براي خودش فراهم كرده بود. عجيب هر چه داشت به ديگران مي بخشيد. اغلب اوقات در طول هفته ي اول تمام درآمد ماهانه اش را صرف آدمهاي نيازمند مي كرد. مابقي هفته ها را در شرايط بسيار سختي به سر مي برد.
حتي زمستان هايي پيش مي آمد كه هزينه خريد سوخت را براي روشن كردن بخاري نداشت. سخت و مي توانم بگویم اصلا كمك كسي را هم نمي پذيرفت. وقتي به او اعتراض مي كردم. مي گفت: "نمي تواند- وقتي مي داند انسانهايي هستند آنچنان نيازمند- راحت بنشيند و زندگي كند." طوسی حائری در باره فروغ. http://forougham.blogfa.com/post-69.aspx
در فاصله جدایی از شوهر خود، در بازه زمانی 31-35 یعنی تاریخ نشر 2 مجموعه شعر اسیر و دیوار، در شعر گناه از کتاب اسیر مشغله ذهنی بزه اوج می گیرد. در اینجا گناه مترادف همبستری خارج از ازدواج رسمی و صیغه محضری می باشد. در شعر هرجایی مقوله گناه ذهنی به مقوله روسپیگری اجتماعی وصل می شود.
در شعر هرجایی جنبه فقر و ستم بر زن مسکوت می ماند؛ بصورت توهینی خودشکن بکار میرود. شاید این واژه طنین هتاکی اطرافیان در ذهن فروغ بود که بصورت تم شعری درآمد. این اسم با واقعیت قلبی او باید قیاس شود. خودخواری در شعر هرجایی، کتاب اسیر 1331، در اوج ماجرای جدایی و طلاق، طنین توهین و تلقین اطرافیان در مشعر فروغ است. این هتاکی خانوادگی منجر به پذیرش این توهین بخود با خودشکنی شد که رابطه با حجب، بی پروایی در حقیقت، انسانیت او دارد:
از پیش من برو که دلآزارم
ناپایدار و سست و گنهکارم
در کنج سینه یک دل دیوانه
در کنج دل هزار هوس دارم
قلب تو پاک و دامن من ناپاک
من شاهدم به خلوت بیگانه
تو از شراب بوسهی من مستی
من سرخوش از شرابم و پیمانه
عشق تو همچو پرتو مهتاب است
تابیده بی خبر به لجنزاری
باران رحمتی است که میبارد
بر سنگلاخ قلب گنهکاری
من ظلمت و تباهی جاویدم
تو آفتاب روشن امیدی
بر جانم ای فروغ سعادتبخش
دیر است این زمان، که تو تابیدی
دیر آمدی و دامنم از کف رفت
دیر آمدی و غرق گنه گشتم
از تند باد ذلت و بدنامی
افسردم و چو شمع تبه گشتم
تن را "لجن زار، ناپاک، بدنام" خواندن- اوج تازیانه های زبانی محیط قبیله ای– گذاری دهه 30 تهران می باشد. در شعرهای قبل و بعد، فروغ استعاره "زنبق تنم" را بکار برده که زیبایی و گذران گل را تداعی می کند. ولی در کشمکش طلاق و تنهایی، او به کاربرد استعاره "لجنزار" برای تن کشیده می شود. روند توهین و تلقین در شکستن عزت نفس شخصیت فرد را او در آثارش تبیین می کند. این خودخواری نتیجه شکنجه سفید لفظی و تهدید خانوادگی بویژه پدر، مادرشوهر، بنوع تلویحی و ضمنی شوهر، جنجالهای مجلات می بود.
تلقین و تکرار ناسزا روی "اسیر" اثر گذاشته؛ غرور او را بخود چرکین می کند. در شکنجه سفید نظام زندان در تمام کشورها سوای خشم بازجو – با تلقین و توهین شخصیت زندانی را می شکند. لذا شعر فروغ مستندی مبین این روال خشونت در جامعه گذاری در خاور میانه است. این آثار فروغ نیاز به تتبع جامعه شناسی و روانشناسی دارند. نشر شعر زیر در تهران اواخر دهه 30 مثل توپ ترکید:
گنه کردم گناهی پر ز لذت
در آغوشی که گرم و آتشین بود
گنه کردم میان بازوانی
که داغ و کینه جوی و آهنین بود
در آن خلوتگه تاریک و خاموش
گنه کردم چشم پر ز رازش
دلم در سینه بی تابانه لرزید
ز خواهش های چشم پر نیازش
در آن خلوتگه تاریک و خاموش
پریشان در کنار او نشستم
لبش بر روی لبهایم هوس ریخت
ز اندوه دل دیوانه رستم
فروخواندم به گوشش قصه عشق
ترا می خواهم ای جانانه من
ترا می خواهم ای آغوش جانبخش
ترا ای عاشق دیوانه من
هوس در دیدگانش شعله افروخت
شراب سرخ در پیمانه رقصید
تن من در میان بستر نرم
بروی سینه اش مستانه لرزید
گنه کردم گناهی پر ز لذت
کنار پیکری لرزان و مدهوش
خداوندا چه می دانم چه کردم
در آن خلوتگه تاریک و خاموش
در چند سال آخر عمرش، گناه و ندامت به اشمئزاز از برخی شاعران مرد ول معطل تهران تبدیل شد. این شاعران حراف خودشیفته با چند کتاب بچاپ رسیده؛ خود را مکتب ساز 2و نیم نفری می انگاشتند. او در این دوره بسیار احساس تنهایی می کرد، از شعر تنها صداست، کتاب ایمان بیاوریم:
و روز وسعتی است/ که در مخیله ی تنگ کرم روزنامه نمی گنجد..
کیفیت محیط کشتی زهدان ماه/ سلولهای فاسد را خواهد کشت..
نامرد، در سیاهی/ فقدان مردیش را پنهان کرده است..
همکاری حروف سربی/ اندیشه ی حقیر را نجات نخواهد داد.
این شاعران جیره خوار دولتی با حقوق ماهانه، نشر اشعار خود در مجلات دوستان، برنامه رادیویی ساواک- پذیرفته، خود را علامه دهر جا می زدند. ولی جز چند مجموعه شعر و وفور حرافی رسانه ای چیز دیگری نداشتند.
فروغ از مردان تهران توقع ایده آلی داشت؛ زیرا فروغ در رشد ذهنی تصاعدی خیلی زود مرد مورد نظر خود را از نظر ادبی-هنری پشت سر می گذاشت. این رشد در مرد عقده حقارت و در فروغ کسلی تولید می کرد. آنها عمق رابطه ایرا نداشته که فروغ انتظار داشت؛ هنر و شعر را با عیاشی و اعتیاد می آمیختند. نکته دیگر تضاد ذهن منزه-طلب پرهیزگار بخاطر کمال آیده آلی با تن لذت طلب جوینده بخاطر هورمونهای جنسی است.
جامعه ای که زنان حقوق مساوی با مردان نداشته؛ مردان از امکانات تا چند همسری قانونی، صیغه محضری، نشمه متکی به مقرر پولی مرد مرفه الحال برای اطفای شهوت برخوردارند- عرصه بر شاعر زن یا هنرپیشه زن تنگ می شود. برتری امکانات مرد در جوامع پیشامدرن، چشمچرانی در 4راه استامبول، اعتیاد به مشروب و مخدرات در محافل مرفه، فشار جنسی کارفرما بر زنان، حتی استادان مذکر بر دانشجویان زن و نیز در زندانها، تنها چند نمونه در اجتماع اند. در چند مفصل زیر عذر برای جدایی و بیقراری برای دوستیابی در شعر فروغ دیده می شوند:
در مني و اينهمه زمن جدا
با مني و ديده ات بسوي غير
بهر من نمانده راه گفتگو
تو نشسته گرم گفتگوي غير
غرق غم دلم بسينه مي طپد
با تو بي قرار و بي تو بي قرار
واي از آن دمي كه بي خبر ز من
بركشي تو رخت خويش ازين ديار
سايه تو ام بهر كجا روي
سر نهاده ام به زير پاي تو
چون تو در جهان نجسته ام هنوز
تا كه بر گزينمش بجاي تو
در 3 مصرع فوق از شعر نغمه درد، کتاب دیوار، گرایش به وسواس برای زاغ طرف را چوب زدن با استعاره "سایه تو ام" نوعی ویرش تعقیب طرف stalking دیده می شود. حتی حسادت در مفصل اول هم با رابطه مثلثی من-طرف- غیر دیده می شود.
پس از گرمی نزدیکی در شعر سرود زیبایی، سردی بی اعتنایی به طرف در شعر راه دور در 2 مفصل زیر می آیند:
در سکوت معبد هوش/ خفته ام کنار پیکر تو بیقرار
جای بوسه های من بروی شانه هات/ همچو جای نیش آتشین مار. نوامبر 56-رم، شعر سرود زیبایی، کتاب عصیان، ص 116 .
وای برمن که ندانستم از اول/ روزی آید که دل آزار تو باشم.
بعد از این از تو دگر هیچ نخواهم/ نه درودی، نه پیامی، نه نشانی. 8 ژانویه 1957- مونیخ، شعر از راه دور، کتاب عصیان، ص 105 .
دل گمره من چه خواهد کرد؟/ من ز شرم شکوفه لبریزم. شعر جنون، کتاب عصیان ص 122
تناقض فرهنگی گناه در استعاره "دل گمره" در تقابل با غریزه باه در استعاره "شکوفه لبریزم" قرار می گیرد. در ذهن زن خاور میانه ای تناقض بین تعرض به عفت و عصمت دینی گناه و غریزه طبیعی باه بر رفتار او اثر می گذارد. این ثنویت تنها وقتی طرف در گوشه دنجی گیر می کند، حل می شود. در این گوشه، زن با مهر و هدیه مآت می شود؛ حجب و حیای قبیلوی زن بنفع غریزه در لحظه لغزش/ آمیزش زایل می شود.
زن تسلیم غریزه خود، جذبه طرف، فشار و محاصره لحظه می شود. ولی در مرحله بعد باز احساس گناه، دوری یا حتی تنفر از مرد بر او مستولی می شود. این محرکات متخالف نظام لیمبیک در مغز مرکزی همجوار همند. از اینرو گاهی فرد از مهر به نفرت خیلی سریع سویچ می کند: آه با این خروش و این طغیان/ دل گمراه من چه خواهد کرد؟ ص 124 جنون- عصیان، اسفند 36 تهران.
منابع. پيشگامان شعر معاصر ترك، پديدآور: جلال خسروشاهي؛ رضا سيدحسيني؛ عمران صلاحي، مرواريد 1383
ادای دین به فروغ فرخزاد -قصه فروغ، جلال خسروشاهی 1379 موسسه انتشارات نگاه
ادای دین به سهراب و یاد یاران قدیم، جلال خسروشاهی 1379 موسسه انتشارات نگاه
http://persianpost1.blogspot.com/