" غروب اسطوره "
" آوای تراژدی "

agolestan@gmail.com

" تراژدی پی آمد اجبار کلی بشر به یافتن جایگاه به حق خویش است "
( آرتور میلر )

چکیده :
تلاش ما ظاهرا بر این مبنا است که " بی نقص " باشیم و شرط لازم آن نیز پذیرش بی چون و چرای سرنوشت و به عبارتی " تقدیر " در هر شرایط ممکن است . اما ،علیرغم تمایل اکثریت به آن، کم نیستند انسان های که از توان آگاهی تغییر برخوردار بوده و علیه ستم یا ظالمی که سقوط آدمی را سبب می شود می ایستند و ترس را که بر پایه ی انفعال و نادانی ، ظاهرا ثباثی جاودانه یافته است متزلزل می کنند .
انقلاب و اصلاح در اکثر نقاط جهان بر مبنای دینامیسم درونی ی همین تراژدی روی داده است ، اتفاقی که منجر به شکفتن استعدادها در برابر موانعی که همیشه نقش ترمز را بازی کرده اند . روشنگری ی تراژدی،افشای دشمن آزادی است وبه همین دلیل آگاهی و کشف رابطه ی علت وُمعلولیرکن تعیین کننده محسوب می شود . تراژدی زاده ی ترس نیست ، محصول انفجار تناقضات اسطوره است و جز این اگر بود همه چیز ثابت و ابدی و تغییر وتحول به امری مضحک بدل می شد تا تراژدی به کمدی یی از نوع مبتذل نزول کند و انسان با تمام نیازهایش که هسته ی مرکزی آن را تشکیل می دهد از منظومه ی تراژدی خارج شود .
تصور تراژدی بدون پیروزی ممکن نیست ، البته نه از نوع سهل الوصول ، به همین دلیل فاقد اندوه است . اما تراژدی زمانی حزن بر می انگیزد که انفعال قهرمان در برابر نیروی ظلم قابلیت ایستادگی و درگیری را از او سلب کند و باوربه رسیدن در بین انواع ممکن و نا ممکن ها را به ناباوری سوق دهد .
اما انسانی که هنوز به اسطوره تکیه می کند انفعال در برابر تحول را در مقابل حفظ سنت و اساطیر ترجیح می دهد، چون قهرمان آنان کسانی دیگراند هرچند که به نفع او نباشد . انسان تراژیک اما انسان بریده از اسطوره است، زندگی ی نو و تحول را حق خود می داند و هیچ تعهدی به گذشته و اسطوره در خود احساس نمی کند، تاریخ خود را در آینده می بیند و چهار نعل می تازد تا زندگی اش را خود بسازد . انسان حماسی در صورت احساس خطر و نابودی برای قوم خود چاره ای جز اتکاء مجدد به اسطوره که چیزی جز همان ناخودآگاه و ناهوشیاری ی وجدان قوم خود نمی باشد ، ندارد تا به راه و روش کهن خود برگردد بی آنکه بسنجد آیا " خرد بی زمان " کاربرد این " این زمانی " دارد یا نه . این گونه است که فردوسی با شاهنامه و در جا های دیگر با تولید ایلیاد و اودیسه و گیل گمش به دفاع از قوم خود به بیداری ی مردم همت می گمارند . در مقابل ، تراژدی محصول خرد فردی است ، کسی که مستقل از خرد قومی ی خود ، زمان مند و منفرد می اندیشد و به همین دلیل چون مخالف روح اقوام باستانی خود عمل می کند و تسلیم را نمی پذیرد بین او و قوم فاصله می افتد و اهالی قوم با حفظ احترام و علاقه به او در ناخودآگاه شان به مرگ آنها رضایت می دهند ، رمئو و ژولیت نمونه ی آشکار این پدیده است ، چرا که انسان حماسی از گذشته ای ازلی شروع می شود و در آینده ی دور نیز در همان گذشته خواهد ماند و با تکیه به عقل قوم خود و نگاه اسطوره ای به جهان ، خود را امانت دار خویشتن خویش می داند ، نه توان ریسک دارد نه می آزماید . در برابر خلاقیت و نوآوری می ایستد چون تغییر را بر نمی تابد و از تنهایی انسان تراژیک که بین او و قوم او ایجاد می شود هراس دارد . جز این هم نمی تواند باشد به دلیل این که اصلا نیروی ابتکار از او سلب شده است زیرا قهرمانانی را که در اسطوره برای او ساخته اند نیرومندتر از این حرف هااست که بتواند به جای آنها عمل کند، گذشته از آن، اصلا قهرمانان اسطوره در عوض ضعف و زبونی ی او است که توانایی انجام هر کاری به جای او را دارند تا او خود را به زحمت نیاندازد . پس همان بهتر که در گوشه ای بنشیند و تماشاگری بیش نباشد تا طوق لعنت و ننگ تغییر را به گردن بگیرد . برعکس ، شرایط در تراژدی ، حاصل گره خوردگی ی آگاهی و خرد فردی است که در
انسان تراژیک متبلور می شود . انسانی که ریشه در گذشه ندارد اما خوب های گذشته را برای آینده می گیرد ، به قولی " انسان تراژیک باستانی نیست ، باستان شناس است "

واژگان کلیدی :
اسطوره ، تراژدی ، خوداساطیری ، خود فردی

مقدمه :
هیچ انسانی به طور مستقیم تجربه ای از اسطوره ندارد و آن چه را هم که می شناسد از منبعی مبهم می باشد که به هیچ گونه استدلالی تن نمی دهد به همین دلیل ولتر عقیده داشت که " مطالعه ی اساطیر کار بی خردان است " (1) . اما اسطوره شناسی به دلایلی روشن ، خصوصا درحوزه های مردم شناسی ، جامعه شناسی ، فرهنگ و ... از رشته های بسیار جدی به حساب می آید .
از نظر افلاطون و ارسطو ، آن گونه که به طور مستقیم و غیر مستقیم نشان داده اند ، قصدشان از طرح اسطوره ، مطیع ساختن مردم در برابر فرامین دولتی است ، افسانه هایی که دیکتاتورها را به سمت سوءاستفاده از اسطوره و باورهای مردم می کشاند تا خود را جانشینان برحق به مردم تحمیل کنند و بدین ترتیب اسطوره را تاریخ و تاریخ را اسطوره قلمداد کرده و از تبدیل امر جعلی به امر واقعی منافع ضد انسانی ی خود را به پیش ببرند . فاشیسم هیتلری نمونه ی بارز نظام عقیدتی ی آنهاست ، به همین دلیل اصطلاح " فراتاریخ " برای رویدادهایی که روی نداده است نیست بلکه باورهای مردمی است که معتقدند اتفاق افتاده است .
گروهی اسطوره را شکل اولیه علم می دانند و معتقدند وفتی شروع به خلق شدن می کنند که پنج حس انسانی فاقد توانایی پاسخ گفتن باشند و آن را تلاشی برای جواب دادن به رویدادها تلقی می کنند و هم مبنایی برای اخلاق در دولت و هویتی برای ملت می شود . اما به راستی آیا اسطوره صرفا تخیل است تا پاسخ نیاز انسان اولیه را بدهد یا نه می تواند شکل ابتدایی علم نیز باشد ؟

بحث و بررسی :
این که اسطوره چیست ؟ جواب ساده و راحتی ندارد ، به گفته ی لویی استروس جواب یک سرخ پوست مثلا می تواند این گونه باشد ، اسطوره حکایت دورانی است که هنوز انسان و حیوان از یکدیگر جدا نشده بودند ، یا اسطوره را به گونه ای تعریف کرد که فقط افسانه نباشد . اما مرز میان افسانه و اسطوره را جگونه باید تعیین نمود ؟ به هر حال هر چه که باشد در دوره های مختلف تعریف و تفسیرهای متفاوتی از آن صورت گرفته است .
عدّه ای ریشه ی کلمه ی اسطوره را از سطر می دانند که در زبان تازی به معنای افسانه و سخنان بی معنا تلقی می شود و در قرآن نیز در سوره های انفال آیه 31 ، انعام آیه 25 ، و نحل آیه 24 با عنوان " اساطیرالاولین " آورده شده که همان معنای افسانه های اولیه را می دهد . اما اساطیر بیش و پیش از آن که نوشته شوند سینه به سینه نقل شده و به انسان امروزی رسیده است . همان گونه که گفته می شود واژه ی اسطوره (myth) از (muthos) یونانی گرفته شده و به معنای چیزی است که به گفتار درآمده است می باشد .
در تعریف اسطوره ، علم اسطوره شناسی ، خیلی راحت به تعریفی روان از آن نمی رسد ، زیرا اسطوره هم از جهت ِوصفِ ماهیت و ذات و هم از نظرِ صفاتِ غیر ذاتی تعریف پذیر می باشد که اولی را " تعریف به حد " و دومی را " تعریف به رسم " نام نهاده اند . به همین دلیل اسطوره شناسان در پژوهش های خود از دو روش مختلف بهره می برند ، یکی روش تبیین و تفسیر که با تأویل مناسبات اجتماعی ، روانی و تاریخی همراه است و دیگری روش مقوله بندی می باشد که هر یک از اسطوره ها را در رابطه با موضوع خاص خود می سنجند و با ویژگی های مشترکی در یک مقوله قرار می دهند .
اما پژوهشگرانی هستند که اسطوره را یادگار جوامع ابتدایی می دانند ، جوامعی که بین دنیای ذهنی و جهان عینیت تفاوتی قائل نمی شندند و آن دو را عین هم می دانستند و از این رو اسطوره را با معیارهای علمی سازگار نمی دانند ، یکی از آنها ماکس مولر متفکر آلمانی ی ساکن انگلستان بود که ریشه ی اسطوره را در انحطاط و زوال فرهنگی می دانست و آن را صورت بدوی و تکامل نیافته ای از علم و فلسفه تلقی می کرد که بعدها به قول سر جیمز ویزر (1941-1854) ، فرهنگ ، خود را از مرحله ی جادو به دین می رساند و پس از آن است که علم به عنوان پدیده ای جدید استقبال می شود . در ادامه مالینوفسکی مردم شناس معاصر (1942-1884) ، اسطوره را علم و فلسفه ی ابتدایی بشر نمی داند بلکه آن را ابزاری تلقی می کند که نیازهای دینی و روزمره ی مردم جوامع اولیه را پاسخ می گفت . از این رو،اسطوره در تمدن بشری از جایگاه تاریخی ی برخوردار می شود که برای آن جامعه در کسب حقوق و رسیدن به آرمان شان تا حدی کارساز می شد ، مثلا توتم (totem) که به نوعی جاندار پنداری برای گیاه و جانور تعریف می شود ، بر روابط جاری ی میان آدم ها اثرمی گذاشت و بر مبنای آن هم محققان شرط دریافت و فهم اسطوره را شناخت و درک ساختار جامعه ی مورد نظر می دانند و به همین دلیل سی . اس . لوئیس معتقد است که اسطوره از منطقی پیروی می کند که آدم ها در سایه ی آن مشکل خود
را حل می کنند . کاسیررتاکید می کند که : " ... ذهن آدمی در طی تاریخ از مرحله ی تفکر اساطیری گذشته و به آستانه ی نظری گام نهاده است ... وبه طور کلی صورت های تحول یافته ی اندیشه ، ریشه در مؤلفه های اساطیری دارد " (2) و به نظر او اسطوره با زندگی انسان پیوند عمیقی دارد به طوری که امروزنمی توان موضوع شعر، زبان ، هنر ، تفکر و علم را از آن جدا نمود . ولی کلودلوی استروس بر خلاف کاسیرر، اعتقادی به نظریه ی تکاملی ی ذهن نداشته و اسطوره را "ذهن ناخود آگاه " بشری می داند و چیزی نزدیک به آن ، رودلف بولتمان می گوید اسطوره راوی ی ذهن انسان می باشد که در زمان و مکان معین شکل می گیرد و آن چیزی نیست جز بیان آرمان ها و دغدغه ها ی آنها که به آن شکل بیان می کنند . به عبارتی نگاهی از این نوع به اسطوره ، نگاهی از نوع اسطوره زدایی از اسطوره ها است .
در فرهنگ کلاسیک اکسفورد این گونه نوشته شده است :" اسطوره عبارت است از کوشش تخیلی وپیشاعلمی برای توضیح هر پدیده ای خواه واقعی ، خواه خیالی که کنجکاوی ی اسطوره ساز را بر می انگیخت " (3) و فروید می گوید : " در یافت درونی و تیره و تار دستگاه روانی ی شخص ، محرک اوهامی است که به طور طبیعی به بیرون و معمولا به آینده و فراسوی جهان افکنده می شود " (4) و اساطیر را " رسو بات فرایندهای ناخودآگاه " تلقی می کرد . اما طرح " ناخودآگاه فردی " ی فروید برای توضیح آنچه که گفت کافی به نظر نمی رسید و یونگ مخالفت خود را با آن بیان نمود تا ساختار دوگانه ی طرح خود را جایگزین کند ، به این معنا که " ناخودآگاه فردی " که در زیر آستانه ی " خودآگاه " قرار دارد از لایه ای عمیق تر به نام " خودآگاه جمعی " نام می برد که توضیح آن با نطریه ی فروید قابل انطباق نیست و آن دارای ویژگی ی روانی مشترکی است که در درون افراد جامعه عمل می کند . به همین دلیل یونگ " ناخودآگاه جمعی " را عمومی و فراگیر می داند که در درون خود " ارکی تایپ " یا کهن نمونه را دارد و از طریق همین " آرکی تایپ " ها است که اساطیر خلق می شوند . پس توان ساختن اسطوره و رویا را ازنیاکان مان به ارث برده ایم ، البته نه از نوع انتقال اصل ثصویر از طریق سلول و انتقال ژن ، بلکه یک عمل اکتسابیاست که از محیط دریافت شده است . به این ترتیب اساطیر را محصول یک " روان جمعی " می داند نه یک " روان فردی " .
زبان شناسی تطبیقی ، نقش بازی های زبانی را در خلق اساطیر بی تأثیر نمی داند . مثلا نام لاتینی ی فک ، کاستور castor می باشد که از کلمه ی (castrando) به معنی ی اخته کردن گرفته شده است و این بهانه ای می شود تا اسطوره ی فک ساخته شود . به این شکل که وقتی فک برای فرار از دام صیادانی که به منظوراستفاده ی دارویی ازچربی ی اطراف کشاله ی ران شان صید می شوند ، بیضه ی خود را گاز می گیرند تا اخته شوند و آن ماده ی روغنی را از بین ببرند تا شکارچیان به خاطر بی مصرف بودن شان آنها را آزاد کنند . اسطوره ساز فک به یقین در تمام عمر خود اصلا حتی یک فک را به دقت ارزیابی نکرده بود چرا که بیضه ی فک در درون بدن است نه بیرون تا فک بتواند آن را گاز بگیرد . این اسطوره فقط به این خاطر ساخته شده است تا رابطه ی نام او با خودش را توجیه کند . و یا مثلا عده ای تفاوت زبانی ی مردم در نقاط مختلف جغرافیایی را ناشی از داستان تورات در رابطه با برج بابل می دانند که تبدیل به اسطوره شده است و آن از این قراراست که عده ای برای فتح آسمان و رسیدن به قدرت خداوند تصمیم به ساختن برج می گیرند و خدا برای انصراف آنها از این کار زبان و گویش اشان را تغییر می دهد به گونه ای که هیچ کدام از افراد گروه زبان همدیگر را نفهمند و به همین دلیل ، زبان نفهمی آنها ، گروه را دچار تفرقه می کند . موارد فراوان از نوع اساطیر فوق شنیده شده است و چون که با عقل قابل سنجش نیست ، عده ای اساطیر را به عنوان نوعی " بیماری زبانی " می شناسند و عده ای دیگر اساسا اسطوره را محصول نگاه ناپخته و ذهن غیرمنطقی ی انسان اولیه در برابر معضلات جهان اطراف او می دانند ، اسطوره و آیین را دو روی یک سکه تلقی می کنند که اولی در حوزه ی مفهوم و دومی در حوزه ی عمل خود را نشان می دهند .
اسطوره نیز مانند هر پدیده ی دیگر مخالف خود را دارد و کسی مانند تامس اسپَرس ، راه اسطوره زدایی را در پیش میگیرد تا به قول خود " ماندگاری دروغ " را ریشه کن کند و کسی مثل کارل مارکس می گفت :" همه ی این آفریده های تخیلی در میان نوآوری های تکنولوژیکی حشو و زوایدی بیش نیستند. بنابراین وقتی گرز ژوپیتر ( یعنی رعد و برق ) با وجود برق گیر دیگر خطری ندارد ... چه نتیجه ی دیگری می توان گرفت ؟ " (نقد اقتصاد سیاسی ) (5)
تحقیر اسطوره همزمان با طلوع عصر روشنگری است ، طلوعی که ذهن خردگرا ، اسطوره را محصول ذهن معیوب می داند به طوری که اسپینوزا در رساله ی " الهی سیاسی " (1670) اساطیرعبریرا آفریده هایی برای کسانی که عقل شان توانایی درک امور را ندارند می داند . به همین دلیل دوره ی تکامل ذهنی انسان در بسیاری از تئوری ها که در عصر روشنگری طرح می شود سه مرحله را در بر می گیرد . فریزر (1915-1890) انسان شناس اجتماعی وفرهنگ عامه ی مردم انگلستان درکتاب معروف و دوازده جلدی خود به نام " شاخه ی زرین " این دوره را در مرحله ی نخست " جادو " نامیده است که در زنجیره ی تکاملی ی خود به " دین " می رسد و سومین مرحله ی آن که " علم " است را دربر می گیرد . سپس به این نتیجه می رسند که توان اسطوره سازی ی انسان هزاره ی سوم ، مدرکی است به جای مانده از دوران انسان ابتدایی و به همان دلیل هم درمواردی که منافع گروهی ، طبقاتی و حتی فردیدر میان باشد به دوران توحش خود باز می گردند که نتیجه ی آخری آن جنگ جهانی ی دوم می باشد که ده میلیون کشته فقط در یک کشور برجا گذاشت .
کلا در حوزه ی اسطوره ، باید تخیل را از علم و استدلال خالی کرد وگرنه اسطوره به پایان خود می رسد . یونگ که اساطیر را محصول " پخته ترین فرآورده ی جوانی ی بشریت " می دانست و دیگرانی مثل او، رابطه ی بنیادین بین اسطوره و ادبیات را رد نمی کنند زیرا هر دو با قوه ی تخیل آدم ها سروُکار دارند و کسانی مثل هربرت رید که بر تفاوت اسطوره و ادبیات اصرار دارند ، بیشتر در پیرامون تفاوتی از جنس شکل و محتوا می باشد ، او معتقد بود که "اسطوره و شعر از این نظر تفاوت دارند که اسطوره به سبب تخیل پایدار است و این تخیل از طریق نمادهای لفظی هر زبانی قابل انتقال است ... اما شعر به واسطه ی زبان پایدار است و جوهرش به آن زبان خاص تعلق دارد و ترجمه پذیر نیست " (6)
خلق اسطوره از توان فردی یک شخص خارج است ، زیرا خلق اسطوره برمی گردد به رویا و نیاز معنوی ی جمعی ی مردم و اگر شخصی به عنوان نویسنده، مواداولیه ی اسطوره را در اختیار داشته باشد ، در صورت برخوردار بودن از خلاقیت اسطوره پردازی ، حداکثر می تواند در ساماندهی آن ، پردازش موفقی داشته باشد ، مانند هومر در خلق آشیل و اسطوره ی تتیس در ایلیاد . اما آنچه را که می توان بین انسان اولیه و انسان متمدن امروز تفاوت قایل شد شیوه ی اندیشیدن نیست بلکه نوع اندیشیدن است که توهم را از نوع کمی کاهش داده است و به همین دلیل لوی استروس اصرار دارد به عوض " انسان ابتدایی " ، " انسان بدون نوشتار" گفته شود .
در قرن های هفده و هجده که علم بر پایه ی تئوری های نیوتن ، بیکن و دکارت گام های بلند خود را به جلو بر می داشت ، کم کم شکاف بین برداشت های علمی و نگاه های متوهم اسطوره ای ایجاد شد ، شکافی که علم برای طرح تفکر خود به جدایی از برداشت اسطوره ای از پدیده ها نیا ز داشت . اما این جدایی را نباید به معنای قطع ارتباط کامل با اسطوره تلقی کرد ، بلکه این رابطه از لحاظ کیفی با آن متفاوت شد ، ارتباطی از جنس شناخت شناسی که اسطوره را از باور مطلق به تبین و هستی شناسی انسان رها ساخت . چون انسان ابتدایی از تسلط یر طبیعت و شرایط زندگی ی خود عاجز بود به اسطوره پنا می برد و به این باور می رسید گه می تواند فقط به کمک اسطوره به درک جهان برسد که مسلما نمی
رسید و گاه وقتی که داستاتی به زعم جامعه ای که از نظر اخلاقی ، اقتصادی ، سرزمینی و ... می توانست به حل مشکلی کمک کند به اسطوره تبدیل می شد و به همین دلیل فهم علت رفتاهای عجیب آدم هایی که اساطیر از باورهای مهم آنهاست باید در متن اجتماعی –دینی ی آن جامعه صورت گیرد .
اسطوره چون محصول کردارهای موجودات مافوق طبیعی ی بشر است الگوی اعمال عده ای قرار می گیرد و آن را می توانند تامدتی نسل به نسل به ارث ببرند و حفظ کنند و به دلیل همین کاربرد، اساطیر به دو دسته تقسیم می شوند : اساطیر راست و اساطیر دروغین . اساطیر راست شامل داستان هایی می شود که از موجودات مافوق طبیعی والهی وآغاز جهان سخن می گوید و کسانی که قومی را از جنگ واسارت ، دیوان ، غولان ، اهریمنان، قحطی وبلایا نجات می دهند و همچنین قصه هایی مربوط به جادوگرانی که با جادو وُ جنبل ، احضار ارواح و شربت های جادویی ، قدرت های فوق انسانی و توانایی اعمال غیر معمول را دارند .
اساطیر دروغین ، داستان هایی را در بر می گیرد که در جامعه تاثیر منفی گذاشته و اصلا منبع خیر ، اصلاح و تحول برای یک جامعه نیستند مانند گرگ آمریکایی و روباه ایرانی که به شکل آدم های مزور ، دروغگو و حیله گر پدیدار می شوند . بنابراین اعضاء جامعه ی معثقد به اسطوره بین دوگروه اساطیر فرق اساسی قایل شده و دومی را بی ارتباط به زندگی ی شان از نوع عدم ایجاد تحول می دانند و اساطیر راستین را نه تنها منبع خلق جهان ، جانور ، گیاه و انسان می دانند بلکه همچنین شرایط زیست آدمی از نوع هویت ، کار ، زندگی و مرگش را در حریم توانایی اسطوره ارزیابی می کنند . اما هیچ اسطوره ای به خودی خود خوب یا بد ، مضر یا مفید نیست ، کارکرد اسطوره با تأویلی که توسط حامیان اش صورت می گیرد معنای اجتماعی و تاریخی ی خود را نشان می دهد و به همین دلیل متن هایی که به یادگار مانده است دست کاری می شوند تا له یا علیه دیگری استفاده شود و در اینجا نقش انسانی که در متن دست می برد می توانند خلاقانه و پیش رو یا پس روانه و ارتجاعی باشد . به دین گونه است که اساطیر خصلت اصلی و چهره ی کلاسیک خود را از دست داده و احیانا امروزی و زمینی می شوند.
هنوز کارکردهای اسطوره در جوامعی که اعضاء آن به شیوه ی کهن می اندیشند و حتی بقایای آن در جوامع مختلف و به ظاهر مدرن هنوز وجود دارد و حضور خود را به شیوه های مختلف بروز می دهد ،
مثلا :
1- تاریخ را مخلوق موجودات فراانسانی می دانند و آن را درست و حقیقی تلقی می کنند .
2- در اسطوره همیشه چیزی در حال زایش و تکوین است وعمل آن را نمونه ی یک عمل انسانی ی
اندیشیده شده می پندارند .
3- اسطوره همیشه در تصورشان زنده است و با آن زندگی می کنند و...
4- نمونه ی تلویزیونی و سینمایی اسطوره ی امروزی از نوع کمیک استریپ آن سوپرمن و مرد عنکبوتی می باشد که با اعمال فوق انسانی به شدت مردم پسند شده اند .
و در همان جوامع ، بازگشت به اصل در بین معتقدین به اسطوره به این معنااست که نمودهای بعدی و گونه گون ِ یک اتفاق یا هرچیزی از اعتباری که فقط درهمان نمود اولیه وجود داشت برخوردار نیست و به همین دلیل است که تمایل به آموزش و یادگیری ی آنچه که امروز اتفاق می افتد احساس نمی شود و گریز به هسته ی اولیه ی آن می زنند و آن را به عنوان منبع و دارای اعتبار می شناسند. مثلا دراسترالیا بومیان هر ساله با برگزاری ی مناسک و مراسمی خلق گیاهان و حیوانات را که توسط موجودات فوق طبیعی می دانند بازسازی می کنند تا موجب خیر وُبرکت برای آنها باشد . به هرحال این گمان که " کمال در آغاز بوده است " با این که یک تفکرکاملا عتیق می باشد، اما هنوز دربعضی از جوامع طرف دارانخود را دارد . ولی از دوره ی رنسانس تا آلآن از وقتی که ریاضیات ، انتگرال ، هندسه و... کشف شد ، گالیله با تلسکوپ خود به بیرون اززمین اشاره کرد، اساطیرنتایج کم اهمیت تری ازخود به جای می نهند و فقط جزء اسناد تاریخی برای تحقیق محسوب می شوند و قومی که فاقد این اسناد باشد از جوانه های فکری ی خود بی اطلاع بوده و از شمار اقوام بی تاریخی به حساب می آید که در تاریخ فرهنگ خود هویت گم شده ای دارد .
قرون وسطی ، اوج تولید اتدیشه اساطیری است به طوری که تمام افشار و طبقات اجتماعی ماننده شوالیه ها ، پیشه وران و روستائیان از سنت اساطیری ی خود پیروی کرده و حتی در انتخاب شغل خود آن را از نظر دور نداشته اند . امروز هم برخی از رفتارهای اساطیری در جامعه حضور دارند و انگار که جزء ژنوتیپ انسان اکنونی شده است و از " اساطیر جدید " محسوب می شوند . شیفتگی به " ریشه و تبارنژادی " ازاسطوره های جدیدی است که به علت تنگ نظری ی فرهنگی مورد استقبال عده ای قرا ر می گیرد و عده ای دیگر سوار بر این ایده و اسطوره به منافع اقتصادی و قدرت سیاسی ی خود می اندیشند و دنیایی را به همان دلیل به خاک وُ خون می کشند . مثال بارز آن اسطوره ی نژادپرستانه ی آریانیسم (aryanisme) که هر چند وقت یک بار در اروپا از جمله آلمان دارای ارزش و اعتباری می شود ،چرا که " آریایی " را این گونه می پندارند : " الگوی نمونه ای بودکه برای اعاده ی پاکی و نابی ، خلوص نژاد ، قدرت جسمانی ، نژادگی و اخلاق پهلوانی روزهای شکوهمند و پربار ازلیت می بایست سرمشق و مورد تقلید قرار گیرد " (7) .
در اسطوره انسان تن به سرنوشتی می دهد که ظاهرا خود قادر به تغییر آن نیست وبرخلاف انسان تراژیک و به ناچار به دنبال موجودی است ، با قدرت مافوق انسانی ، که توان تغییر آن را داشته باشد . خلق اسطوره نیز رابطه ی مستقیم با نیاز ، فرهنگ و معیارهای ارزشی یک قوم بستگی دارد و همین هم مبنای تشابه و تفاوت اسا طیر در بین اقوام مختلف می گردد. تفاوت در اساطیر فرهنگ های کهن وسنتی و اساطیر جهان مدرن وصنعتی از مقوله ی فوق جدا نیست . اسطوره ها ، از نوع قدیم یا جدید ، از نظر ذات و جوهر اختلافی با هم ندارند ، اما تأویل و تفسیر اولی از اعتبار مذهبی و سابقه ی تاریخی برخوردار است و دومی اتکا و قدرتش را علم و تکنو لوژی می داند. اما گروهی وجود اسطورهرا در جهان غرب ، با وجود تمدن غربی در هزاره ی سوم ، انکار کرده و بقایای آن را در صورت حضور ، با ردیابی و ارائه ی دلایل تاریخی و اجتماعی افشا می کنند . مثلا رولان بارت و کسانی مثل او معتقدند : " ... ما آن قدر روشن بین شده ایم که دیگر قادر نیستیم اسطوره ای را با علم به این که اسطوره ای بیش نیست ، باور داشته باشیم . ما همیشه ماوراء اسطوره قرار داریم " (8)
وقتی یونگ می گوید که یک رویای جمعی تبدیل به اسطوره می شود و ریشه ی آن را در درون ناخودآگاه جمعی می داند ، خود در باره ی ناخودآگاه می نویسد : " اصطلاح ناخود آگاه را به منظور پژوهش وبا علم به این که به جای آن می توانستم واژه ی خدا را به کار گیرم ، ابداع نمودم و در آن جایی که به زبان اساطیر سخن می گویم ، مانا ، خدا و ناخوداگاهی باهم مترادف اند ، زیرا که از دو مفهوم اولی یعنی مانا و خدا همان قدر بی خبریم که از معنای آخری " (9)
بنابراین ، نگاه ها به اسطوره متفاوت است ، عده ای آن را "رویای جمعی " ، گروهی نشانه های تلاش بشر اولیه برای شناخت خود و جهان وطرف داران مدرنیته ، روزگار اساطیر را تمام شده تلقی کرده و علم را جایگزین آن می کنند و گروهی دیگر ماننده میرچاالیاده ، چارلز استیونس ، مایکل نوواک و هاروی کاکس تلاش کرده اند تا با حذف شکاف ، بین عین و ذهن ، به کمک هرمنوتیک و پدیدارشناسی به ماهیت اسطوره پی برده و آن را امروزی کنند . ولی با تعریفی که از اسطوره ارائه می دهند مفهومی مخدوش شده از آن را بیان می کنند که حد مفاهیمی چون نماد و تمثیل کاهش می یابد و به جهت کوشش آنها به منظور ورود مفهوم اسطوره در حوزه ی مدرنیسم ، اسطوره را با پدیده های سطحی ماننده چهره ها ، بازیگران سینما و نژادپرستی پیوند می دهند و هم چنین از مارکسیسم و تکامل داروین به عنوان دو اسطوره ی امروزی نام می برد که جذابیت خود رامثلا از دست داده اند . در مجموع تاکنون سه دریافت در باره ی اسطوره ارائه شده است که شامل :
1- اسطوره راه را بر علم جدید و مدرنیته گشوده است ( کاکس ، فاستر و گیلکی )
2- اسطوره در پاره ای موارد با مدرنیته همساز و دمساز است (الیاده ، استیونسون ، نوواک ، تولمن ، گیلکی ، مک کورمک ،و راسل)
3- اسطوره و مدرنیته (علم ) در صورتی که به شیوه ی انتزاعی مورد توجه قرار گیرند ، دارای مشابهت های منطقی ی ویژه ای خواهند بود ( مازیارز ) (10)
اما ویلیام دوتی در تعریفی جدید از اسطوره ، تعریف تک معنایی از آن را رد کرده و شناخت چند ساحتی را برای آن در نظرمی گیردوبه دنبال آن بیش از پانزده ویژگی را برای اسطوره قائل می شود که عبارتند از: " 1- شبکه ای درهم پیچیده از اساطیر که 2- از لحاظ فرهنگی واجد اهمیت بوده و 3- دارای صور خیالی گوناگون imaginal و 4- قصه وحکایات 5 – استعاری و نمادین متعد د است و 6- تصویرهای تجسمی متنوعی را به کار می گیرد تا7 – باورهای عاطفی و انبازی آدمیان را میسر سازد . این اساطیر اغلب 8- مشتمل است بر روایات آفرینش و پیدایش عالم و آدم و از این رو 9- جنبه هایی از عالم واقعیت تجربه را مجسم می سازد و 10- نقش و منزلت آدمیان را در این عالم معلوم می دارد . اسطوره ها به طور کلی ممکن است ، 11- ارزش های سیاسی و اخلاقی یک فرهنگ را متبلور ساخته و 12- در سایه نظامی از تأویل ها 13- تجارب فردی را درچارچوبی کلی تبلور دهند که در پاره ای مداخله نیروهای مینوی و فراطبیعی 14- بعضی از نظام های فرهنگی و طبیعی را مجسم می سازد . اسطوره ها ممکن است در 15- مراسم و مناسک و نمایش هایی خاص به معرض اجرا درآیند . 16- به طور کلی اسطوره ها در پاره ای موارد ، مواد و مصالحی را برای بسط و تفصیل رویدادها و تجارب فراهم می آورند که البته همین اسطوره ها اغلب در شرح و توضیح مفاهیم ادبی ،تاریخی، حماسی و یا رویدادهای روزمره به کار می روند ..."(11)
به این ترتیب اهمیت فرهنگی ی اسطوره آن را از داستان های غیر فرهنگی و فاقد اهمیت جدا می کند چرا که اسطوره بازتاب روح یک جامعه می تواند باشد. از این نظراسطوره به اعتبار محتوای فرهنگی ، تاریخی ، آرمان خواهی و غیره می تواند یک امر واقعی تلقی شود ، داستان هایی که ریشه های هویت فرهنگی ی یک مردم را نقل می کند . اما انسانی که اسطوره را باور می کند به چرایی و علت آن بی توجه است و آنچه را که ممکن است اتفاق افتاده باشد روی نشان می دهد و این روند نیز به تدریج تفاوت میان زبان اساطیر و زبان علمی را پدیدار ساخت و به عبارتی ، آگاهی ی که بر مدار عقلانیت دور می زند از دروازه ی اساطیر عبور کرده است ودر گذر از جهان اسطوره راه تکامل و دانش را طی نموده است . یعنی در جهان اسطوره ، حقیقت در انطباق نعل بالنعل عین وُ ذهن تبیین نمی شود و دلالت در اسطوره ازنوع دلالت های غیر عقلی و غیر منطقی می باشد . اما هر چه که باشد ، اسطوره ، سکوی پرشی برای فلسفه و دانش محسوب می شود و به همین دلیل فرایند درک هستی را در سه پله ی اسطوره ، فلسفه و دانش ولی هر کدام با زبان ویژه ی خود را ارزیابی می کنند .
در بیشتر اسطوره ها به مفهوم زندگی و هستی اشاره می شود و سه موضوع در رأس آنها قرار می گیرند ؛ چگونگی ی پیدایش جهان و انسان ، افسانه های مربوط به شکل گیری ی اقوام و سکونت آنهادر مناطق مختلف جغرافیایی وسوم جهان پس از مرگ می باشد. اما همان گونه که قبلا اشاره شد چون به زعم عده ای، اساطیر بر پایه ی خیال وتوهم شکل می گیرند ، در برابر آن، لوگوس به مفهوم کلام عقلیاسطوره را به چالش می گیرد. زیرا با رشد اندیشه ی فلسفی در یونان وظهور طبیعت شناسان ، استدلال کم کم جانشین پندار و خیال شد به طوری که در قرون هشت و هفت پیش از میلاد ، هراکلیتوس با تکیه به مفهوم لوگوس اصل تناسب و استقرار عالم را در سامان بخش ی آن دخیل دانست و با ظهور سوفیست ها در سده های پنجم و چهارم قبل از میلاد ماننده پروتاگوراس (481- 411 ق.م) ، تراسی ماخوس در دوره ی سقراط و کالینیکوس با اتکا به باور خود که معرفت و حقیقت اموری نسبی هستند اساطیر را به چالش گرفتند و تعدادی از آنها نیز توسط قشرهای سنتی جامعه ی خود اسیر ، شکنجه و سوزانده شدند . در واقع سوفیست ها درک و دریافت تمام پدیده ها را شرط تجربه ی مستقیم آدمی و حضور مستقیم او می دانستند و به همین دلیل اعتقادی به " روح جهان " و یا " عقل کل " نداشتند و چون در پی دریافت اصل غایی پدیده ها به نتیجه ی قابل اعتنایی نرسیدند به سمت شکاکیت غلتیدند و به همین دلیل پروتاگوراس در بین این که خدایان وجود دارند یا نه دچار تردید شد وبه بی دینی متهم گردید و از آتن
تبعید و کتابش را سوزاندند . سوفیست ها در پی تضعیف یا تقویت دین نبودند آنها فقط به دنبال طرح مبانی باورهای خود بودند و به همین دلیل در انقلاب فلسفی- فرهنگی ی یونان باستان جایگاه مهمی به خود اختصاص دادند . زیرا آنها با شکاکیت فلسفی خود ، فرهنگ اساطیری را زیرسؤال برده و گفته ی هراکلیتوس را که همه چیز در جهان در حال تغییر و دگرگونی هستند ، مبنای کار خود قرار می دادند . نیچه آراء سوفیست ها را " گوهر فرهنگ یونان " می دانست زیرا در آن دوران این باور بر مردم حاکم بود که " ایزدان اساطیری فرمانروای هستی هستند " و در برابر آن پروتاگوراس اعلام نمود که " انسان مقیاس و ملاک همه ی پدیده هاست " (12) و برای اولین بار نگاه اسطوره ستیزی ی خود را طرح نمود . سوفیست هایی مثل پرود یکوس، کریتیاس و دیاگوراس اعلام نمودند که رویکرد اساطیری – دینی نسبت به امور و پدیده ها یک انتخاب انسانی است زیرا انسان های نخستین چیزهایی را که برای آنها مفید بودند ویا با آنها خوراک تهیه می کردند مثل خورشید ، ماه ، میوه ، رود ، حیوانات وچیزهای دیگر
را ایزد خود پنداشته و به ستایش آنها می پرداختند ، مثل دمیتر خدای کشاورزی ، هفایستوس خدای آتش و فلزکاری ، دیونوسوس خدای شراب سازی و... می باشند .
شک در باره ی اعتبار اسطوره از جانب سوفیست ها ، معیارهای فرهنگی ی پذیرش بی چون و ُچرای اسطوره را دچار تزلزل و تردید کرد . بحث را با اشاره به دو واژه ی یونانی فوزیس physis و نوموس Nomos به جلو می بریم .
به اعتقاد پژوهشگران نظیر هاینه مان آلمانی ، نوموس عبارت است از آداب واخلاق پسندیده ی سنتی که با تکیه به هنجارهای جامعه به صورت تکلیف و قانون شکل می گیرد و حکومت اجرای آن را به عهده می گیرد و در فارسی به عنوان ناموس از آن نام می برند . اما فوزیس و آنچه را که منتسب به آن می دانستند منشاء الهی داشته و فناناپذیر تلقی می شد . سوفیست ها در برابر این دو ایده با طرح سؤالاتی نظیر این که آیا سلطه ی فرد یا قومی بر افراد و اقوام دیگر امری طبیعی و ریشه در فوزیس دارد یا تابعی از نوموس بوده است ، در مسلمات اساطیری شکاف ایجاد کرده و اعلام نمودند که قانون را انسان تصویب می کند و سپس تحمیل می شود وهیچ سنتی مطلق و پایدار نیست وتمام قوانین محصول شرایط اجتماعی ، سیاسی و... می باشد . سوفیست ها به دلیل این که با طرح ایده های خود چهره های اساطیری را به زیر سؤال می بردند از طرف قدرتمندان پروتاگوراس تبعید ، آناکساگوراس به زندان و سقراط به مرگ محکوم شد .
شکاف در مسلمات اساطیری ، انسان را که به خود اجتماعی اساطیری تکیه داشت به سوی ذهن خودآگاه سوق داد ، ذهنی که خودفردی را به عنوان اتفاقی نو پرورش داد ، اتفاقی که منجر به گسست اتکای فرد به سنت های اساطیری شد . یعنی سنتی که در جهان اسطوره و دنیای اساطیر، امر خود فردی را به امر غیرممکن بدل کرده بود و خود وقتی معنا داشت که در پیوند با قوم و فرهنگ آن شکل گرفته باشد . خودی که تا امروز به گفته ی ارنست کاسیرر از سه ویژگی برخوردار شده است : " 1- خودآگاهی ویا احساس جدایی از جهان خارج و آدمیان دیگر . 2- استقلال به عنوان کانون اندیشه و عمل و 3- تداوم زمانی "(13)و این سه ، محصول تکامل تاریخی ی ذهنیت و مناسبات بشر اولیه تا امروز می باشد ، به طوری که انسان دوران کهن که هیچ وقت نتوانسته بود خود را به عنوان خودی مستقل از قوم و فرهنگ سنتی جامعه تصور کند و بر عکس صاحب خودی بود که وجود اجتماعی ی آن با خود اساطیری هویت می یافت . اما با گسترش تفکر استدلالی و ایجاد تردید در قطعیات ، خودی جدا از خود کلاسیک و هویت مرسوم شکل گرفت که آگاهی و شعور از پایه های اصلی ی آن به شمار می رفتند و دوره ای آغاز می شود که خودِ مستقل در تقابل با اسطوره ، هویتی متفاوت با گذشته پدید می آورد . هزیود شاعر کهن یونان در قرن هشتم پیش از میلاد در کتاب خود " کارها و روزها " با زبان خودِ مستقل با خواننده ی خود حرف می زند و به عوض نقل پهلوانی های حماسی و اساطیری ی یونان از مردم روزگار خود می گوید که چگونه با خوب و بد زندگی کنارمی آیند و به درستی توانست فاصله ی آرمان های اساطیری با زندگی ی روزمره ی مردم را درکتاب خود نشان دهد ونشان دهد که چگونه اخلاق و مناسبات معمولی مردم جای اخلاق متروک شده ی قهرمانان اساطیری را می گیرد . در این مسیر تالس (640-546 ق.م) اولین فیلسوفی است که جهان را با تکیه بر استدلال فلسفی ی خود توصیف نمود و با رد کثرت گرایی ی فرهنگ اساطیری ، منشاء همه ی پدیده های جهان را از عنصر نخستین یعنی آب اعلام نمود . ولی رهایی فلسفه از بند اساطیر به این معنا نیست که این رهایی فقط حاصل جدل فلسفه و اسطوره می باشد ، چرا که آراء فلسفی ، خود ، محصول سنت های اساطیر می باشد و به همین دلیل بین فرهنگ اساطیری و آرا ء فلسفی به نوعی رابطه ی دیالکتیکی در یونان باستان برقرار بود که تداوم آن نیز تا به امروز برقرار می باشد .
بنابراین با گسترش فلسفه اعتبار اسطوره رو به کاهش نهاد و تکرارِ روایت ِ قدرت خدایان و اساطیر ، جایش را به آرخی ( ریشه ، بن ، تخمه ) از نوع چیزی که شالوده و بنیان پدیده را شکل می دهد ، داد . اجرای مراسم عبادی و آیینی در بینش اساطیری ، شکلی از بازگشت به اصل خویش تلقی شده است چرا که در نگاه آیینی ، اصل هر پدیده در نخستین ظهور خود دارای اعتبار ویژه است و اجرای آن به نوعی تقلید و همبستگی با آنها است . اما فلسفه به عوض رجعت به گذشته و بازگشت به خویشتن ، غایت وظیفه اش را کشف پدیده با حستجو گری و درون یابی در داخل آن قرار داده است . به عبارتی در اساطیر ، آرخی به معنای آفرینش عالم و آدم تعریف می شود و در فلسفه به عنوان علت ارسطویی رایج است .در این جدل افلاطون (429-347) ازجمله فیلسوفانی است که به نوشته های خود که به صورت گفتگوها و هم پرسه های افلاطونی شکل منظم فلسفی داد ، با ارائه ی فرض دوگانگی میان ذهن و جهان خارج و بنیان گسست با نگاه اساطیری ، خود را با سایر فیلسوفان متمایز ساخت و در کنار آن نفوذ اندیشه ی ارسطو در یونان ، بیشترین تاثیر را در تحول و دگرگونی ی فرهنگ یونان نهاد، زیرا او با طرح پرسش هایی در تمام اموراز جمله سیاست ، فلسفه ، اخلاق ، مذهب و عدالت قدرت حاکمه را به چالش گرفت و جواب خود را نه از طریق روایت های اساطیری بلکه به صورت شناسایی هستی می طلبید و در تعریف شجاعت برای لاخس می گوید : " شجاعت آن پایداری ی را گویند که به اندیشه و خرد تکیه داشته باشد "(14)
ارسطو در برابر آموزش جهان بینی اساطیری که فهم آدمی از هستی را همان قبول روایات اساطیری می دانست، می آموزد که هیچ چیزی را کورکورانه قبول نکنند و هر چیزی را در حوزه ی عمل و پس از کسب اطمینان از درستی آن بپذیرند و به دنبال آن در آپولوژی سقراط ، نگاه انتقادی به کلیه ی امورتاکید می شود و بیهوده نیست که سقراط در برابر بازجویان خود که از او می خواهند که دست از فلسفه پردازی بردارد تا آزادش کنند پاسخ می دهد: " من مرگ را بر زندگی ی بدون اندیشه ترجیح می دهم . زندگی ی بدون تأمل سزاوار تداوم نیست " (15).
افلاطون شاگرد برجسته ی سقراط در تمام عمر خود پی گیر حرف استاد شد تا در جستجوی حقیقت باشد و توانست مفهوم اساطیری ی دین و الهیات را دگرگون کند و با تکیه به علم ریاضی معنای جدیدی از آنها ارائه دهد و گفت که فقط با کمک از ریاضیات که در بین علوم از انتزاعی ترین آنهااست می توان وجود خدا را اثبات کرد و شناخت خدا را در عالم معقول ممکن دانست نه در عالم محسوس . این یقین که به یقین فلسفی معروف است برای نخستین بار در طول تاریخ بشریت ، انسان را از بند درک اساطیری ی ایزدان رهایی بخشید . انسان یونانی که در عصر اساطیر هر چیزی را که به تصور خود خصلت انسانی مثل خشم ، مهربانی و... می گرفتند ماننده خورشید ، باران ، رعدوُ برق و بیماری را ایزدانی می پنداشتند که سرنوشت آدمی را تعیین می کنند در عالم معقول به کشف او رسید و واژه ی آیدوس eidos را که به معنای کلی هر چه را که دیدنی است در دوره ی حاکمیت اساطیری بود افلاطون مفهوم حقیقت وجود را به آن داد که فقط به کمک استدلال فلسفی می توان به آن دست یافت .
بعدها مواد چهارگانه ی حساب ، هندسه ، اخترشناسی و موسیقی به کمک درک فلسفی انسان آمدند که معرفت و دانش آدمی را ارتقاء می دهند . افلاطون در مخالفت با سوفیست ها و گفته ی پروتاگوراس که انسان را " معیار مقیاس " همه چیز می دانست ، خدا را معیار مقیاس همه چیز قرار داد و معتقد بود که اگرحرف آنها درجامعه عملی شود اصول و معیار اخلاق جامعه به هم می ریزد وشورش ارزش های سنتی جامعه را از بین می برد . ارسطو اما بر خلاف استاد خود افلاطون ، نگاه امروزین به اسطوره داشت و در کتاب متافیزیک نوشت : "شایسته نیست افکار و عقاید کسانی را که هوش و فراست خویش را در راه اساطیر به کار می برند ، بررسی نماییم " (16) .
ارسطو ازجمله فیلسوفانی است که آراء او را گامی نوین در تاریخ تفکر غرب به حساب آورده و او را بنیان گذار فلسفه ی علمی می دانند ، زیرا ارسطو بود که دخالت باورهای اساطیری در تفسیر و تأویل امور دینی را منع کرد و اسطوره را که در فرهنگ کهن یونان باستان جایگاه ویژه ای داشت به پایین کشید و عقل و خرد آدمی را مبنای قضاوت همه چیز قرار داد و این روشی شد که بیشتر فیلسوفان بعد از ارسطو از جمله ابن سینا با رد مقولات اسطوره و اساطیر ، کلیات عقلی را برای تبیین و تفسیر حوادث و پدیده ها برگزیدند .
ارنست کاسیرر (1945-1874) فیلسوف آلمانی مقیم آمریکا ، منتقد سرسخت اسطوره بود . و اعتقاد داشتکه حضور نازیسم در آلمان به نوعی چیرگی ی اسطوره ی نژادپرستی ی آریایی بر اندیشه ی خرد باور است . او که در طی مطالعه ی خود اسطوره ی دولت از یونان باستان تا قرون وسطی را پی گیری می کرد دیدگاه های ماکیاولی ، تئوری کارلایل و افکار نژادپرستانه ی گوبینو دردولت را نشانه های حضوراسطوره به جای اندیشه می دانست و این نوع از حکومت ها را به شکلی نشان داد که مردم را به مرحله ای از نادانی سوق می دهد که انسان های ابتدایی در جوامع اولیه در آن سطح بودند . یعنی همان جامعه ای که ژانپل رسارتر آن راصاحب " اندیشه ی ابتدایی ساده لوحانه و خرافی" (17) می دانست. رولان بارتحتی برتر از کاسیرر در دهه ی 60 میلادی از اسطوره هایی درزندگی ی روزمره ی جامعه ی فرهنگی و سیاسی فرانسه نام می برد که به گفته ی وی زائیده ی نشانه های ناسالم هستند ، ماننده مدل موی هنرپیشه ها ، داستان بشقاب پرنده ها ،تعیین سرنوشت از روی ماه تولد شخص ، ازدواج بازیگران ، داستان های فقرا و اغنیا از اسطوره های زندگی ی معاصرهستند که بارت از آنها نام می برد . اشاره ی بارت تداعی گر این گفته ی میرچاالیاده می شود که می گفت : " امروزه ما برای فهم چیزی آمادگی داریم که قرن نوزده حتی از آن دل آگاهی هم نداشت و آن این است که رمز و اسطوره و تصویر خیال ، جوهره ی حیات روحانی اند و می توان آنها را پوشیده داشت و مثله کرد و یا از مقام و مرتبه شان به زیر کشید ، اما نمی توان برانداخت و ریشه کن ساخت ." (18)
رولان بارت ، اسطوره را یک پیام و یا یک گفتار می داند که در طی یک نظام ارتباطی به وسیله ی شیوه ی بیان نه موضوع پیام شناخته می شود . به این ترتیب به زعم بارت ، هرچیزی می تواند ، در جهان امروز حتی ، تبدیل به اسطوره شود مثلا خانه های باسک در کشور اسپانیا . بارت تأکید می کند : " اسطوره در تمام سطوح ارتباط بشر روند وارونگی " ضد هستی ی موجود " و تبدیل آن به " شبه هستی ی موجود " را اجرا می کند ... کارکرد اسطوره ، توخالی کردن واقعیت است . اسطوره در لفظ یک ریزش بی وقفه ، یک خون ریزی یا بهتر بگویم یک تبخیر و خلاصه یک غیبت حساس است " (19) . اما آن جایی که انسان نیروی خود را در خدمت ساختن چیزی به کار می برد اسطوره ناممکن می شود و دقیقا به همین دلیل انقلاب نمی تواند یک زبان و کنش اسطوره ای باشد و اسطوره را پس می زند .
انسانی که در تمام زندگی ی خود چیزی جز ستم و استثمار گریبانش را نگرفته است طبیعی است که آرمانش همان آزادی از بند هر نوع ظلم باشد ، ولی گروهی در مقابل می خواهند با ابدی کردن ستم ، استثمار را برای خودحفظ کنند ، پس به اجبار اسطوره می سازند و سوار بر ناآگاهی ی مردم تمام جنبه های اخلاقی ، قهرمانی ، زیباشناسی ، آیینی و آن چه را که مورد پسند و آرزوهای انسان محروم است بر تن اسطوره می کنند تا آن چه را که واقعی است به گونه ای جعلی و به شکل اسطوره به مردم غالب کنند و در هر جایی هم که اتفاق بیافتد تاریخ و جغرافیای خود را پیدا می کند وبرای بقا خویش به قولی ،دست به مایه کوبی ی خود می زند وبا نمایش اندکی از بدی ، به مخترعان خود کمک می کند تا بدی بزرگ تر را برای مناقع اشان حفظ کنند .
امروز سازندگان بورژوای اسطوره ، برای بی مسئول ساختن انسان اکنونی ، اسطوره را از تاریخ تهی می کنند تا صرفا به لذت از اسطوره اندیشیده شود نه این که کسی بپرسد آن چه که این لذت را سبب می شود از کجا و چرا آمده است . اسطوره ، به کمک ترویج دهندگان خود که اجرشان از قبل تضمین شده است ، آن قدر تکرار می شود تا با قدرت جادویی خود اندیشیدن را قفل کند ، زیرا اندیشه سؤال طرح می کند و اسطوره در جواب عاجز است . وقتی به این باور برسی که ماه های سال سرنوشت تو را ازروز تولد تعیین می کنند ، طبیعی است انسان به جایی از زندگی پرتاب شود تا به این نتیجه برسد که خلاصه " باید تمکین کرد " ، هوش را به بایگانی بفرستد و این نتیجه از اسطوره به او القا شود که هنوز قدرتی هست که به جای او امور را به پیش ببرد و نیاز به دگرگونی جهان از جانب انسان نیست .
شناخت اسطوره از جهتی می تواند شناخت انسان نیز باشد. دوران کودکی ی انسان ، زیستگاه او ، محیط و بازتاب آدمی در برابر آن ، اموری است قابل تامل که به کمک اسطوره می توان به درک آنها نائل شد وبه تفاوت انسان اولیه با آدم های مدرن امروزی پی برد . به گفته ی ج. ف. برلین : " اسطوره اغلب آن چیزی است که تنها هنگامی شروع به کار می کند که هر پنج حس ما به پایان می رسد " (20) وتفاوت آن با تراژدی نیز درهمین است. قهرمان تراژدی آگاه است ومی داند در انتهای راه پاداشی در انتظار اونیست، کسی نیست که به یاری او بیاید و دستی دست او را بفشارد ، رنج و در نهایت مرگ پاداشی است که به عوض آگاهی نصیب او می شود . سیزیف وقتی که به ارزش لذت از زیبایی های زندگی پی می برد در مقابل مرگ می ایستد و این تنها گناه اواست که باید مجاذات شود ، سنگی بزرگ را به قله ی کوه ببرد و بعد از رهاکردن آن در همان شیب باز همان کار را تکرار کند . اودیپ نیز که در ابتدا ، تابعیت بی چون وُ چرای سرنوشت را می پذیرد ، کسب آگاهی مانع بردگی ی فکری ی او می شود . آگاهی از این که همسرش مادر اواست خود را کور می کند و انتخاب زندگی آگاهانه با چشمانی کور را برادامه ی زندگی با چشم بینا اما در بی اطلاعی را ترجیح می دهد .
یکی از دست آورد های مهم گذار اسطوره به فلسفه در یونان باستان تراژدی می باشد که می توان آن را در سه عامل دولت ، دین ، و فرهنگ که هستی اجتماعی اقوام و ملل مختلف را تعیین می کنندبررسی نمود . مثلا در یونان مردم آن نتوانستند یک دولت کارآمد و با ثبا ت تشکیل بدهند و دست به جهان گشایی وغارتگری بزنند مگردردوره ی اسکندر که عامل فرهنگی دیگر در یونان عامل تعیین کننده نبود.به عبارتی تا قبل از اسکندر دولت در یونان به یک عامل تاثیر گذار تبدیل نشده بود واین تفاوت بارز یونانیان با سایر اقوام آن دوره را نشان می دهد . به این ترتیب در دوره ای از تاریخ یونان ، ازدوعامل دین و فرهنگ ، فرهنگ تبدیل به عامل تأثیرگذارمی شود و باوراسطوره در غیبت آگاهی ی متمرکز که در پذیرش بی چون وُ چرای آن نهفته بود ، در تراژدی اما ، عنصر آگاهی نقش تعیین کننده به عهده می گیرد . در اسطوره، آگاهی غیر متمدکز و غیر انتقادی ، پذیرش حادثه با تمام تناقضات اش را حتی در چندین روایت آسان می کند . درمقابل ، تراژدی با آگاهی متمرکز عمل می کند و حضورتأثیرگذار آگاهیطبیعی است که به نوعی به آزادی و دموکراسی در جامعه منجر شود .
در جامعه ای که عامل فرهنگ به عاملی تعیین کننده تبدیل شود ، آزادی و دمکراسی این اجازه را به شهروند خود می دهد که نسبت به دین و دولت هم نگاه انتقادی داشته باشد . یونان در تاریخ خود این ویژگی را به خودگرفت و درست از زمانی آغاز شد که با آگاهی به نقد اسطوره پرداخت و جدلی بین آگاهی و اسطوره آغازشد . امروز هم هر جا و هر وقت آگاهی از نوع دیالکتیکی اش شروع به نشو وُنما کند چاره ای جز درگیری با اسطوره ندارد ، حال این اسطوره می تواند استبداد ، جعل تاریخ و یا بی معنایی باشد .
یونانیان بر خلاف قوم یهود که در تفاوت خود با غیر یهود ، دین را مبنا قرار داده و همان مبنای تغییر و تحول قرار می گرفت ،زبان را که مرکز ثقل فرهنگ یونانیان محسوب می شد ، اصل تفاوت یونانی با غیر یونانی به عنوان معیار برگزیدند ومثلا واژه ی بربر را برای غیر یونانی به کارمی بردند. بیهودهنیست که هویت آنها بر اساس زبان شکل می گیرد وبا بر قراری ی آزادی و دمکراسی ی نسبی تا قبل از ستیز با اسطوره به پالایش اسطوره می پردازند ودر مقایسه ی اسطوره های یونانی با اسطوره های هند ، مصر و جاهای دیگر می توان مشاهده کرد که از محتوای انسانی تر برخوردار بوده و زیبایی شناسی قابل تأمل تری دارند .
بنابراین به دلیل تعیین کنندگی ی فرهنگ در مناسبات یونان که منجر به کسب و ارتقا آگاهی می گردد، دوره ای تحت عنوان عصر کلاسیک و یا دوران طلایی یونان باستان آغاز می شود که به دمکراسی پیش رفته تر در آنجا منتهی می گردد که حاصل اش حداقل فلسفه و تراژدی می باشد که همیشه دین و دولت خارج از آن قرار می گرفت . محاکمه ی سقراط نمونه ی بارز آن می باشد که متهم به انکار خدایان و انحراف مردم آتن شده بود . اتفاقا ، تراژدی نیز به ماننده فلسفه وقتی پاسخ خود را از اسطوره نگرفت ، جدا از احتیاط فلسفه ، پا روی آن می گذارد و از این نظر می توان تراژدی را محصول انفجارتناقضات درونی خود اسطوره دانست که در یک لحظه ی کیفی اتفاق می افتد . یعنی برای اولین بار در تاریخ بشریت ازدرون نگاه اسطوره ای مفهوم خودآگاهی یا نفس بر پایه ی آگاهی درونی شکل می گیرد،آگاهی ی که به فرد اجازه می دهد که درمورد خود و جهان به داوری بنشیند وحجابی راکه ابهام اسطوره بین انسان و جهان به وجود آورده بود پاره کند .
تراژدی به تدریج از اسم صرف به صفت تراژیک ختم شد که به هر چیزسوزناک و احساساتی که با ازدست دادن همراه باشد گفته می شد. ولی درمجموع تراژدی چهاردوره ی متفاوت را از سرگذرانده است:
1- دوره ی یونان
2- قرن شانزدهم انگلیس
3- قرن هفدهم فرانسه
4- تراژدی ی مدرن
و درتمام این دوره ها ، این جهان نیست که برای انسان تراژیک زندان باشد ، بلکه این انسان تراژیک است که درتضاد با جهان قرار دارد و در پی فرصتی است تا با کنشی آن را بیان کند . چراکه تراژدی یک اعتراض است ، اعتراض علیه هر کس و هرچیزی که جایگاه واقعی ی انسان را از او سلب کرده باشد. این که گفته می شود که " جایگاه واقعی انسان " ، شناخت آن وقتی ممکن است که انسان به بیدارینفس خود نائل شده باشد یعنی به درکی از شناخت و آگاهی می رسد که از فردیت خود خارج شده و در نوع خود جذب می شود . به عبارتی دیگر هر انسانی می تواند دارای دو تولد باشد ، تولدی که از مادر زاده می شود و خصلت خانواده و پیرامون خود را می گیرد و تولدی دیگر که با کسب تجربه ، اطلاع ،آگاهی و شناخت ، شخصیت فردی ی خود را می سازد . شخصیتی که نه به فردیت خود بیاندیشد بلکه فردیتی که از خصلت اکتسابی ی خود در خانواده خارج شده و به فردیتی می رسد که خود و جامعه را به نیروی شناخت خود داوری می کند و از شرایطی که او را متکی بار آورده است می بُرد و به سمت شخصیتی هدایت می شود که صاحب رای و خود اتکا است . قهرمان تراژدی اکنون موجودی کاملا انسانی است ، او همان قدر از مرگ می ترسد که یک انسان معمولی . امروز در تراژدی به تعداد افراد می توان نگاه فردی داشت که تراژدی ی شخصیت را شکل می دهد و این نیز متفاوت با تراژدی ی کلاسیک است که مبتنی بر کنش های متفاوت بود . اما هردو تابعی از متغیرهای زندگی جاری بوده و منحصر به همین جهان و به همین دلیل هم مرگ در محیط تراژدی غریبه نیست و آن نیز متفاوت با مرگ در زندگی ی عادی است ، چرا که یک امر طبیعی محسوب می شود . در تراژدی آن چه که بین زندگی و مرگ حاصل می شود آگاهی است که به نوعی عامل تحول است و مفهوم زندگی را آن گونه که می باید به واقعیتی هر روزه در حدی به برازندگی ی انسان تبدیل می کند .

نتیجه :
اسطوره ، داستان قومی است که نه تاریخ تولد دارد نه خالقی آشنا، و آنچه که امروز دربرابر ماا ست ، خواه مکتوب ویا غیرآن ، دست رنج نسل های مختلف همان اقوام است که زندگی اشان را باهمه ی رنج ها و خوشی ها در ظرف تفکر خود تا به امروز شکل دادند . اسطوره گاه آن قدر دست نیافتنی است که انسان را به سمت جادو و شعبده سوق می دهد و گاه آن قدر نزدیک که حماسه خلق می کند . اما هرچه که باشد محصول آن انسانی است که اجداد خود را تولید می کند و در این تکرار ازاحساسی سرشارمی شود که تنها نیست و تمام تاریخ و اقوام خویش را در پشت خود دارد و به همان اندازه در رد تکرار و تحول هراسان ، چرا که نوسازی و مدرنیت او را از گذشته و تبارش جدا می کند و او از تنهایی به شدت هراس دارد .
تراژدی اما ،محصول آن، انسانی است که به گنج خود ، آگاهی ، دست یافته است و چون امروزی است فردایی بهتراز امروزمی خواهد تا به جایگاهی که از او گرفته اند برسد و به همین دلیل بین او و اقوام اوجدایی می افتد و او به شدت تنها است ، زیرا آینده ، آرمان اوست و با گذشته ، کاملا متفاوت . انسان ِمحصول تراژدی ، کسی است که از خود اساطیری بریده و به خود فردی رسیده است ، وصاحب خردی می شود که او را در برابر خرد قومی ونفی اسطوره وباورهای قوم خود قرار می دهد و به همین دلیل خطای او از طرف اهالی قوم نابخشودنی و ارمغان آن چیزی جز مرگ نخواهد بود .


پی نوشت :
1- ص5 . اسطوره . ک . ک . روتون
2- ص 10 . گذر از جهان اسطوره به فلسفه . حمد ضیمران
3- ص 25 . اسطوره . ک . ک . روتون
4- ص 26 . " "
5- ص 67 . " "
6- ص78 . " "
7- ص186 . چشم اندازهای اسطوره . میر چا الیاده
8- ص 216 . " "
9- ص 19 . گذر از جهان اسطوره به فلسفه . هحمد ضیمران
10- ص 38 . " "
11- ص 39 . " "
12- ص 58 . " "
13- ص 77 . " "
14- ص 139 . " "
15- ص140 . " "
16- ص 209 . " "
17- ص 22 . اسطوره ، امروز . رولان بارت
18- ص 94 . اسطوره و رمز در اندیشه ی میر چا الیاده . جلال ستاری
19- ص73 . اسطوره ، امروز . رولان بارت
20- ص 9 . اسطوره های موازی . ج. ف . برلین


منابع :
1- استروس ، کلود لوی . اسطوره و معنا . 1385 . ترجمه ی شهرام خسروی . تهران . نشر مرکز
2- الیاده ، میرچا . چشم اندازهای اسطوره . 1386ترجمه ی جلال ستاری . تهران . انتشارات توس
3- بارت ، رولان . اسطوره ، امروز . 1386 . ترجمه ی شیرین دوخت دقیقیان . تهران . نشر مرکز
4- بیرلین ،ج. ف. اسطوره های موازی . 1389 . ترجمه ی عباس مخبر . تهران . نشر مرکز
5- حق شناس ، علی محمد . مقاله ی انسان حماسی ، انسان تراژیک . ماه نامه ی آدینه شماره ی 42
6- روتون ، ک . ک. اسطوره . 1387 . ترجمه ی ابوالقاسم اسماعیل پور . تهذان نشر مرکز
7- ستاری ، جلال . اسطوره ورمز در اندیشه ی میرچا الیاده . 1387 . ترجمه . تهران . نشر مرکز
8- ضیمران ، محمد . گذر از جهان اسطوره به فلسفه . 1379 . تهران . انتشارات هرمس .
9- محرمیان معلم ، حمید . تراژدی (مجموعه مقالات ) . 1385 . تهران . سروش (انتشارات صدا وسیما )
10- میلر ،آرتور . مقاله ی تراژدی و انسان معمولی . ترجمه ی حسن ملکی . سایت دیباچه