ترکمن صحرا و موقعیت مطالبه خواهی ملی در اکنون آن
٤.١) ترکمن صحرا در بازه زمانی ٥٨- ١٣٥٧ با آفرینش جنبش "خلق ترکمن"، بالاترین سطح برآمد سیاسی معاصر خود را تجربه کرد. جنبشی که در مسیر صد ساله اخیر ترکمن‌های ایران، چه از زاویه ملی‌گرایی و چه ناظر بر مطالبات دهقانی نقطه عطفی بی بدیل بود. این حرکت بخاطر برخورداری از خصلت اجتماعی و فراگیر بودن توانست حتی‌ بر سیر و مسیر پسا خود نیز تاثیری جدی بر جای نهد. این جنبش توفنده اما در شکل سازمانی خود بیش از یکسال دوام نیاورد و سریعاً به ویژه در وجه مربوط به بروز هویت ملی ترکمنی‌اش‌ مورد یورش حکومت اسلامی قرار گرفت و‌ به تندی پس رانده شد.

مذاکرات قوام با مقامات شوروی پیرامون آذربایجان به دفعات در مسکو ادامه یافت، مقامات شوروی موضوع آذربایجان را امر داخلی ایران می دانستند ولی خواستار اصلاحات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بودند که در آن انجمن های ایالتی و ولایتی تعیین کننده باشد، ولی مقامات ایران زبان ترکی را محلی و فرهنگ و ادبیات آنجا را از قدیم فارسی می پنداشتند ولی اصلاحات اجتماعی و قانون انجمن های ایالتی و ولایتی را قابل اجرا می دانستند، البته در پنهان با هرگونه اصلاحی مخالف بودند.

در شرایط برآمدهای نخستین خیز ملی در بلوچستان بود که جمهوری اسلامی تازه تاسیس به مقابله سریع با حرکاتی برخاست که درونمایه ترقیخواهی داشتند. دلیل این مقابله نیز احساس خطر نسبت به سرعت گیری نهضت ملی بلوچستان پاکستان در دهه هشتاد میلادی برای گذر از سطح خودمختاری به چیزی فراتر از آن و تاثیرات این نهضت در بلوچستان ایران بود. برآمدهای ملی‌گرایانه‌ای که مورد توجه ویژه اتحاد شوروی قرار داشت و علاقه حکومت چپ تازه پا در افغانستان درگیر با اسلام آباد و رنجور از خصومت‌های جمهوری اسلامی را برانگیخته بود. بدینسان، بازی با کارت بلوچ همچون ابزاری در زمینه رقابت‌های چندین دولت در منطقه سرعت گرفت.

اگر از این تعارف دیرینه که آذربایجان را "سر ایران" توصیف می‌کند بگذریم، در پیوستگی این خطه تاریخی – جغرافیایی از جمیع جهات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با کل ایران کمترین تردید جایز نیست. هم‌آمیزی درجه بالای اقتصاد آذربایجان‌ با چرخه تولید و بازار سراسری، شیعی مذهب بودن آن، داشتن جایگاه خاص به عنوان قطبی پیشرو در ایران معاصر، نقش برجسته‌ای که در جنبش روشنگری، آزادیخواهی و مدرنیته کشور ایفاء کرده، و سرانجام ناشی از حضور قابل توجه آن در انواع سازه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کشورحتی علیرغم پاره‌ای تضعیف موقعیت‌ها در چند دهه اخیر، آذربایجان را در موقعیت خاصی از یگانگی با بقیه کشور نشانده است.

وجود "مسئله ملی" در کشور ما یک واقعیت است و اصل موضوع در این رابطه، اجحاف ملی علیه گروه‌های اتنیکی غیر فارس، تداوم مبارزات این زیر تبعیض‌ها در راه احقاق حقوق ملی خود‌‌ و پاسخ سرکوبگرانه نظام تبعیض بنیاد جمهوری اسلامی به هر مطالبه ملی آنهاست. آگاهی به "تبعیض ملی" که در بخش پایانی این جمع‌بست خواهیم گفت در مقایسه با ترم "ستم ملی" بیشتر و بهتر بازتاب دهنده ویژگی‌های "مسئله ملی" در ایران است، حرکات اعتراضی متنوع و متمادی در مناطقی از کشور پدید آورده و منجر به جلب نیروهای تازه‌نفس با گرایش‌های متفاوت به این "مسئله" شده است. سوگیری‌های نظری، برنامه‌ای و سیاسی مرتبط با "مسئله ملی" در سپهر سیاسی کشور، مداوماً در حال بازتولیدند.

با انتشار بیانیه ۱۲ شهریور ( مراجعتنامه ) که سند راهبردی فرقه بود زمینه حکومت ملی آذربایجان فراهم آمد، پیشه وری در اولین شماره روزنامه « آذربایجان » نوشت: فرقه فعالیت خود را آغاز کرد، بیانیه ۱۲ شهریور مورد با استقبال گرم و گسترده مردم روبرو شد، آنان با ابراز احساسات باز شدن راه بسوی سعادت و آزادی را حس کردند و در مقاله دیگری با عنوان « حرف آخر ما بر سر دو راهی » نوشت: ما با تمام توان خود برای حفظ دمکراسی و آزادی سوگند خورده ایم... آذربایجان توان اداره کردن خود را دارد... حکومت تهران باید بفهمد که بر سر دو راهی قرار گرفته و آذربایجان راه خود را انتخاب کرده است،به آزادی و دمکراسی و اصول آن وفادار خواهد ماند.

سرمای شدید و گاهی استخوان سوز در روز های پایانی پائیر که بیشتر خود را در بلندی های آذربایجان نشان می دهد یاد آور قیام بزرگ مردم در ۲۱ آذر است که در آن آذربایجان یک پارچه به پا خواست تا مبارزه خود را برای آزادی و رهایی از ستم، غارت، ارتجاع و خائنین به میهن و مردم به پیش ببرد و مسیر پیشرفت و ترقی که از سوی استبداد و ارتجاع مسدود شده بود، صاف و هموار سازد، در این راستا فرقه دمکرات آذربایجان که خود را وارث جنبش های پیشین در آذربایجان می دانست از سوی روشنفکران، هنرمندان، نویسندگان، ملی گرایان ترک آذربایجان و... تشکیل شد، البته زمینه تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان از سال ها پیش با مشروطه خواهی، جنبش خیابانی و تحرک های گوناگون اجتماعی آماده شده بود