خودسوزی به‌عنوان اعتراض نمادین در مناطق محروم، نمایانگر ترکیبی ازعوامل ساختاری، روانی و اجتماعی است. محرومیت اقتصادی، نابرابری، تبعیض قومی، فقدان کانال‌های مشروع اعتراض، احساس بی‌صدایی و ناتوانی برای تغییر شرایط از جمله عوامل مؤثرند. این اقلیم یکی از منابع طبیعی غنی ایران با شاخص‌های بالای نابرابری و تبعیض ساختاری علیه ساکنین اصلی، بستری مناسب برای بررسی این پدیده فراهم می‌کند.
اقدام به خودسوزی، علاوه بر جنبه فردی، پیام اجتماعی هم دارد. به ویژه در فضاهایی که مسیرهای معمول اعتراض مسدود است. در مناطقی مانند اقلیم اهواز(خوزستان)، تضاد بین ثروت منطقه و فقر ساکنان، احساس محرومیت نسبی را تقویت می‌کند و گاه به کنشهای شدید اعتراض‌آمیز منجر می‌شود.
بر پایه پژوهش‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴، آمار ثبت‌شده خودکشی در این اقلیم بالغ بر ۱۱ هزار مورد است. میانگین سالانه حدود ۸۵ مورد در هر ۱۰۰ هزار نفر گزارش شده و مسجدسلیمان بالاترین میزان را نشان می‌دهد. گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال بیشترین سهم را داراست.
این اقلیم با وجود برخورداری از منابع عظیم نفت، گاز و آب، دهه‌هاست با چالش‌های جدی همچون فقر، تبعیض، آلودگی شدید هوا و ضعف خدمات عمومی روبه روست. این تضاد میان ثروت منطقه و محرومیت بخش بزرگی از ساکنان، زمینهٔ مناسبی برای تحلیل روانی و اجتماعی رفتارهای اعتراضی شدید فراهم می‌کند.
گزارش‌ها از سهم ناچیز مردم عرب در مدیریت استانی و کمبود خدمات عمومی گواهی می‌دهند. بر پایه نظریه محرومیت نسبی، احساس بی‌عدالتی در میان ساکنان بومی که ثروت منطقه را می‌بینند اما از آن بی‌بهره‌اند، زمینه ساز نارضایتی است. نابرابری ساختاری، فقدان مشارکت سیاسی و نبود امکان اعتراض مشروع می‌تواند منجر به بروز کنشهای شدید شود. نمونه‌ای از این پدیده، خودسوزی جوان دانشجوی اهوازی احمد بالدی، در چارچوب دفاع از منبع زدگی خانواده.*
ابعاد اجتماعی و ساختاری پدیده
عوامل مهمی که در خودسوزی‌های اعتراضی در اقلیم نقش دارند عبارت‌اند از:
محرومیت اقتصادی و نابرابری با وجود ثروت عظیم انرژی، بسیاری از مناطق اقلیم با بیکاری بالا، کاهش فرصت‌های شغلی پایدار، و مشکلات توسعه‌ای مواجه‌اند. این تضاد، آنچه در روان‌شناسی اجتماعی به آن ،محرومیت نسبی، گفته می‌شود را تشدید می‌کند، یعنی درک بی‌عدالتی بر اساس مقایسهٔ خود با دیگران یا با منابع منطقه.
تبعیض و احساس بی‌قدرتی
بخش‌هایی از جمعیت عرب این اقلیم بارها نسبت به تبعیض فرهنگی، سیاسی و اقتصادی احساس نارضایتی داشته‌اند (با تظاهرات و اعتراضات گسترده ولی با سرکوب شدید مواجه شده اند.) عدم حضور معنادار در مناصب مدیریتی، ضعف خدمات عمومی و محدود بودن مسیر رسمی اعتراض، حس بی‌قدرتی و بی‌صدایی را افزایش می‌دهد.
فقدان کانال‌های مشروع اعتراض
در شرایطی که ابزارهای قانونی و مدنی برای مطالبه گری مؤثر تلقی نمی‌شوند، برخی افراد ممکن است به رفتارهای نمادینِ شدید روی آورند تا پیام اجتماعی خود را به جامعه منتقل کنند.
ابعاد روان‌شناختی
از دیدگاه روان‌شناسی اجتماعی، سه عامل مهم در شکل گیری چنین رفتارهای شدیدی نقش دارند:
بحران هویت و احساس دیده نشدن
وقتی فرد احساس می‌کند شأن، هویت یا فرهنگی که به آن تعلق دارد نادیده گرفته می‌شود، میل به کنشهای نمادین افزایش می‌یابد.
ناامیدی و درماندگی آموخته‌شده
در شرایط مزمن بی‌عدالتی و عدم پاسخ‌گویی نهادها، فرد ممکن است به این باور برسد که ،هیچ کاری نتیجه نمی‌دهد،. این حالت، یکی از عوامل مهم در رفتارهای پرخطر است.
خودسوزی به‌عنوان پیام اجتماعی
در بسیاری موارد، فرد قصد مرگ ندارد، بلکه خودسوزی روشی برای انتقال پیام و جلب توجه به ظلم یا فشارهایی است که بر او وارد می‌شود.
خودسوزی احمد بالدی نیز، بر اساس روایت‌های منتشرشده، بیش از ماهیت فردی، ابعاد اجتماعی و ساختاری دارد و در زمینه‌ای از فشارهای اقتصادی، تنش‌های فرهنگی و ناکامی‌های معیشتی و خانوادگی رخ داده است.
بنابراین، احساس بی‌قدرتی، ناامیدی و بحران هویت نقش مهمی دارند. فردی که احساس می‌کند دیده نمی‌شود و راهی برای اعتراض ندارد، ممکن است از خودسوزی به‌عنوان آخرین ابزار نمادین استفاده کند. پدیده خودسوزی اعتراضی نتیجه تعامل محرومیت اقتصادی، تبعیض قومی و ناامیدی روانی است. برای پیشگیری از این پدیده، لازم است ساختارهای پاسخگو، فرصت‌های برابر، آموزش‌های روانی و و اجتماعی و احترام به هویت قومی تقویت شوند. در غیر اینصورت، رفتارهای نمادین و شدید آتی می‌توانند شعله ورکنندهٔ اعتراضات مردمی باشند که دودش به چشم همه مسئولین می‌رود و پیامدهای گسترده و فاجعه باری بهمراه خواهد داشت.
موسی مزیدی
۱۶.۱۱.۲۰۲۵
منابع:
۱- بررسی اپیدمیولوژیک خودکشی در استان خوزستان (جنوب غرب ایران) در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴. نشریه آرشیو روان‌پزشکی و روان‌درمانی، شماره ۴
۲- ایران‌وایر، فزایش آمار خودکشی در ایران در پی بحران‌های اقتصادی و اجتماعی
۳- اگر به مشكلات معيشتي خوزستان رسيدگي شود ، هزاران نامه ...، خبرگزاری مهر
۴- اعتراضات تابستان 1400 ایران، ویکی پدیا دانش نامه آزاد
*کیوسک خانواده توسط کارکنان شهرداری تخریب شد.
