نمای داخلی کتابخانه‌ی شهر اشتوتگارت در میدان «مایلندر پیلاتس»، طراحی‌شده توسط معمار کره‌ای «اُون یانگ یی
کتابخانه‌های مدرن: چندمنظوره و اجتماعی
در دوران دیجیتالی شدن، شمار کمتری از مردم تنها به امانت‌گرفتن کتاب نیاز دارند. این دگرگونی، فرصت‌های کاملاً تازه‌ای پیش روی کتابخانه‌ها گشوده است: آن‌ها به مکان‌های دیدار و پناهگاهی برای ماندن بدل شده‌اند، با کارکردهای بسیار متنوع.
در سال‌های اخیر، کتابخانه‌های شهری، موزه‌ای و دانشگاهی بیش‌ازپیش به فضاهایی برای آسایش و لذت تبدیل شده‌اند. روزگار کتابدارهای سختگیر، تابلوی «لطفاً سکوت!» و قفسه‌های سر به فلک کشیده در اتاق‌های تاریک و خفه به سر آمده است: اینک فرهنگ کتابخانه‌ها دگرگون شده است.
کتابخانه‌ی شهری به‌عنوان مکانی برای همه
امانت کتاب، برگزاری گروه‌های مطالعه و ساعت قصه‌گویی برای کودکان، همواره بخشی از فعالیت‌های کتابخانه‌ی منطقه‌ای «گابریل گارسیا مارکز» در بارسلون بوده است. اما در سال‌های اخیر، برنامه‌های بیشتری به آن افزوده شده: آموزش‌های دیجیتال برای بزرگسالان، کارگاه‌هایی برای نوجوانان در زمینه‌ی شناخت اخبار جعلی و بسیاری موارد دیگر. حتی در استودیوهای زیرزمین کتابخانه، پادکست‌های ادبی تولید می‌شود.
معماری برنده‌ی جوایز این کتابخانه، پس‌زمینه‌ای شیک برای عکس‌های اینستاگرامی گردشگران و ساکنان شهر فراهم می‌کند. نوجوانان در یکی از بسیاری از ننوها (تاب‌های پارچه‌ای) چرتی کوتاه می‌زنند یا بازی‌های ویدئویی انجام می‌دهند، در حالی که سالمندان محل خنک کتابخانه را در روزهای گرم به‌عنوان پناهگاهی اقلیمی ارزشمند می‌دانند. همان‌طور که مدیر کتابخانه، «نئوس کاستِیانو» گزارش می‌دهد، این کتابخانه به محلی زنده برای دیدار و هم‌نشینی ساکنان بدل شده است. در محله‌ی قدیمی کارگری «لا وِرنِدا ای لا پائو»، مردم به این مکان افتخار می‌کنند و آن را «گوگنهایم ما» می‌نامند.
همگام با زمان: فرم در خدمت کارکرد
کتابخانه‌ی چندین‌بار برنده‌ی جایزه در بارسلون، نمونه‌ای استثنایی نیست. معماری بیرونی و درونی کتابخانه‌های مدرن بیانگر دگرگونی کارکردهای «معبدهای کتاب» پیشین است. از جمله این تغییرات می‌توان به فضاهای نشستن غیررسمی مانند صندلی‌های راحتی، صندلی‌های راکینگ یا محوطه‌های درازکشیدن می‌شود. قفسه‌های کتاب اغلب آن‌قدر کوتاه طراحی می‌شوند که چشم بتواند آزادانه در سراسر فضا حرکت کند. افزون بر این، باغچه‌های پشتی، حیاط‌های روشن و پرنور، پلکان‌های باز، و ـ همانند کتابخانه‌ی سلطنتی کپنهاگ ـ چشم‌اندازهای تماشایی، امروزه از مزایای تجربه‌ی حضور در یک کتابخانه به شمار می‌آیند.
نمای داخلی کتابخانه‌ی سلطنتی کپنهاگ.
با وجود همه‌ی این دگرگونی‌ها، کتابخانه‌ها همچنان به کارکرد اصلی خود عمل می‌کنند. کتابخانه‌ی «گارسیا مارکز» حتی از زمان همه‌گیری کرونا با ۱۳ درصد افزایش در تعداد امانت‌ها روبه‌رو بوده است. با این حال، کتاب‌ها در آنجا جای کمتری اشغال می‌کنند ـ و این به لطف سیستم رایگان و هوشمندانه‌ی پیک میان کتابخانه‌های منطقه‌ای است.
کتابخانه‌ی دانشگاهی: مرکز محبوب دانشجویان
نه تنها کتابخانه‌های شهری، بلکه کتابخانه‌های دانشگاهی نیز بسیار پررفت‌وآمدند، و در آلمان طی چند سال اخیر حتی رونق چشمگیری یافته‌اند. هرچند دانشجویان هرچه کمتر نیاز دارند کتاب به امانت بگیرند یا بازگردانند، اما در ایام امتحان ممکن است حتی یک صندلی خالی هم پیدا نشود. کتابخانه‌های دانشگاهی دیگر تنها مکان‌های مطالعه نیستند، بلکه امروزه به فضاهایی برای تبادل اجتماعی نیز تبدیل شده‌اند.
کلاوس راینر برینزینگر، رئیس کتابخانه‌ی دانشگاهی دانشگاه لودویگ-ماکسیمیلیان (LMU) مونیخ گزارش می‌دهد: «ما طی ۱۵ سال گذشته مشاهده می‌کنیم که فضاهای کتابخانه‌ای همواره پرتر و محبوب‌تر می‌شوند، با این‌که اهمیت مجموعه‌ی چاپی رو به کاهش است.» استقبال چنان گسترده شده که LMU مجبور به طراحی طرح‌هایی برای جلوگیری از صف‌های طولانی شده است: در دوره‌ی امتحانات اکنون می‌توان صندلی خود را از پیش به‌صورت آنلاین رزرو کرد ـ یا از طریق سامانه‌ی آنلاین با سیستم چراغ راهنمایی (سبز، زرد، قرمز) میزان شلوغی هر مکان را مشاهده نمود.
کتابخانه‌ی «فیلوژیکوم» در مونیخ.
برینزینگر رونق کتابخانه‌ها را چنین توضیح می‌دهد که دانشجویان برای یادگیری مشترک ارزش زیادی قائل‌اند. شیوه‌ی تحصیل دگرگون شده و همکاری در قالب گروه‌های مطالعه و کار، اهمیتی چشمگیر یافته است. دانشگاه نیز در واکنش به این تغییر، مجموعه‌ای از فضاهای کاری متنوع با کیفیت‌های متفاوت برای حضور و فعالیت دانشجویان فراهم کرده است.
از بنیان پایدار
اصل بنیادین کتابخانه‌ها این است: امانت گرفتن به‌جای خریدن. کتابخانه‌ها پیش از آن‌که اصلاً واژه‌ی «پایداری» رایج شود، پایدار بودند. آن‌ها علاوه بر کتاب‌های چاپی در انواع گوناگون، کتاب‌های الکترونیکی، بازی‌های ویدئویی، دی‌وی‌دی‌ها و اطلاعات گوناگون را در دسترس همه قرار می‌دهند. همچنین زیرساخت‌هایی مانند میزهای کار مجهز به رایانه نیز فراهم است.
امروزه شمار بیشتری از کتابخانه‌ها امکان تبادل بذر را هم عرضه می‌کنند. یکی از نخستین نمونه‌ها کتابخانه‌ای در شهر «باد اُلدِسلوه» بود که با ابتکارات محلی همکاری کرد.
علاوه بر این، «کتابخانه‌ی اشیاء» نیز پدید آمده است: چیزهایی که شاید تنها یک‌بار در سال به کار آیند، اکنون در کتابخانه‌های عمومی هم امانت داده می‌شوند. در کتابخانه‌ی شهر برلین-پانکو، دستگاه پشمک‌سازی محبوب‌ترین وسیله‌ی امانتی است.
در کنار پایداری زیست‌محیطی، کتابخانه‌ها در زمینه‌ی پایداری اجتماعی نیز امتیاز بالایی دارند، زیرا دسترسی به آن‌ها آسان است: درهایشان همیشه باز است، هرکس می‌تواند به سادگی وارد شود، مدتی در آنجا بماند و هیچ الزامی به مصرف یا خرید چیزی ندارد. اگر روزی کسی بخواهد کارت عضویت بگیرد، این کارت بسیار کم‌هزینه است و برای کودکان و نوجوانان اغلب رایگان. بنابراین فارغ از وضعیت مالی، همه می‌توانند از امکانات کتابخانه بهره‌مند شوند. بدین‌گونه کتابخانه‌ها به نوعی چسب اجتماعی برای یک محله یا یک شهر بدل می‌شوند: جایی که بازنشستگان با کودکان، بی‌خانمان‌ها با دانشجویان و کارگران با استادان دانشگاه دیدار می‌کنند.
تأمین مالی بر پایه‌ای لرزان
با وجود اهمیت فزاینده‌ی کتابخانه‌ها، بقای آن‌ها دیگر امری بدیهی نیست. چون نگهداری کتابخانه‌های عمومی جزو وظایف داوطلبانه‌ی شهرداری‌ها به‌شمار می‌آید، تداوم آن‌ها بیش از پیش در معرض تهدید است. در سال ۲۰۲۴، انجمن کتابخانه‌های آلمان (dbv) با انجام یک نظرسنجی میان اعضایش، با توجه به بحران مالی شهرداری‌ها، نسبت به خطر کاهش بودجه‌ی کتابخانه‌های عمومی هشدار داد.
«فولکر هلر»، رئیس فدرال این انجمن، از دولت فدرال، ایالت‌ها و شهرداری‌ها خواست تا راه‌حل‌هایی پایدار برای تأمین مالی کتابخانه‌ها بیابند تا این نهادها بتوانند حتی در دوران بحران به وظایف خود عمل کنند. او تأکید کرد که وجود کتابخانه‌های قدرتمند ضروری است تا عدالت آموزشی و سواد رسانه‌ای در برخورد با اطلاعات نادرست تقویت شود.
به‌گفته‌ی انجمن، پس از سال‌ها صرفه‌جویی و بودجه‌های راکد، شرایط حتی وخیم‌تر هم شده است: نزدیک به یک‌سوم از کتابخانه‌های عمومی مورد پرسش، در سال جاری تحت تأثیر برنامه‌های صرفه‌جویی مالی قرار گرفته‌اند.
به نقل از رسانه دویچلاند فونک کولتور (Deutschlandfunk Kultur)
هفدهم اوت 2025
