ار. اف. ای: طرح روسیه برای توسعه همکاری با سه کشور قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان، و عدم دعوت از تهران برای حضور در گردهمائی روز 13 سپتامبر سران چهار کشور در اکتاو-قزاقستان، تغییر سیاست تازه ایست که در صورت موفقیت، میتواند به تشدید انزوای کنونی ایران در حوزه خزر بیانجامد.
طرح حذف ایران از حیات اقتصاد انرژی خزر پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال 1991، ابتدا از سوی امریکا و به تلافی اقدامات تحریک آمیز جمهوری اسلامی در منطقه، مورد توجه قرار گرفت. اولین گام بزرگ در این زمینه نیز با کنار نهادن ایران از آنچه " قرارداد قرن " نام گرفت برداشته شد. بموجب توافقهای انجام شده مابین آذربایجان و شرکتهای چند ملیتی به رهبری امریکا، منابع نفت و گاز آذربایجان پس از استخراج از طریق خط لوله موسوم به باکو-تفلیس-جیهان به اروپا منتقل میشد.
با وجود پیشبینی سهم اولیه ای معادل 15 در صد برای ایران، در اولین قرار داد بهره برداری ازمنابع هیدرو کربوری آذربایجان، سهم یاد شده متعاقباً از ایران پس گرفته شد و در اختیار روسیه و ترکیه قرار گرفت. در گام بعد و در اجرای خط لوله انتقال نفت آذربایجان نیز مسیر ایران که کوتاهتر و کم هزینه تر از مسیر گرجستان بود کاملا ندیده گرفته شد.
در دهه نود گفته میشد که سیاست خارجی امریکا در حوزه خزر را میتوان بر اساس مسیر های خطوط انتقال نفت و گاز منطقه تبیین کرد. لوله ای که قرار بود با مشارکت شرکت امریکائی کونکو گاز ترکمنستان را از مسیر افغانستان به شبه قاره هند برساند بخش دیگری از طرحهای گسترده ای بود که در منطقه با هدف حذف ایران پیگیری میشد. در صورت بازگشت آرامش به افغانستان، اجرای این طرح همچنان مورد توجه کامل قرار دارد.
با حذف تهران از تدارکات اولیه بمنظور توسعه همکاری مابین روسیه و سه جمهوری سابق اتحاد شوروی در حاشیه خزر، طرح کنار نهادن کامل ایران از حیات اقتصادی، سیاسی، و حتی تمهیدات امنیتی خزر که سال گذشته مورد توافق پنج کشور حاشیه دریا قرار گرفت، وارد مرحله تازه ای میشود.
در صورت پیشرفت طرح جاری که روسیه هدایت آنرا در دست دارد، خطرناک تر از انزوای سیاسی و اقتصادی ایران در حوزه خزر، وجه المصالحه قرار گرفتن حدود و حقوق ملی ایران در نتیجه توافقهای دو جانبه و چند جانبه ای خواهد بود که تاکنون بدون حضور ایران مابین چهار کشور ساحلی صورت گرفته و یا در آینده صورت خواهد گرفت.
در ابتدای فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق، ایران با استناد به قرار دادهای ، 1921 و 1940در این زمینه، مدعی مشارکت مشاع آبهای خزر و منابع کف در یا بود. از این لحاظ 50 در صد از حدود و منابع خزر را مطالبه میکرد. مطالبه این سهم پس از یک بازبینی عملگرایانه از سوی تهران به 20 در صد- مساوی با سایر کشور های حاشیه خزر کاهش یافت.
در سال 1994 آذربایجان با اصرار بر تعیین حدود ملی خود در آبهای خزر، حمایت امریکا و شرکتهای نفتی را از این فکر جلب کرد و سال بعد این موضوع را در قانون اساسی خود قرار داد. در آن زمان روسیه در کنار ایران قرار داشت و از فکر مالکیت مشترک ( مشاع ) دریا حمایت میکرد. حمایت روسیه از مواضع ایران که همراهی نسبی ترکمنستان را نیز در بر داشت، تدریجا در زمان رییس جمهوری ولادیمیر پوتین تغییر کرد و تدریجا روسیه از ایران دور شد و در کنار قزاقستان و آذربایجان قرار گرفت.
مطابق توافقهای بعمل آمده دو جانبه مابین روسیه و قزاقستان در سال 1998 و بعد روسیه و آذربایجان، سه کشور یاد شده نسبت به تقسیم کف دریا مابین خود به توافق رسیده اند. این توافق متعاقبا بصورت سه جانبه نیزمورد تائید کشورهای یاد شده قرار گرفته است. ایران این توافقها را قانونی نمیداند و لی تاکنون نه مایل و نه قادر به ایستادگی در اجرائی شدن آنها بوده است.
در صورت نهایی شدن این توافقها، سهم ایران از کف در یای خزر در حدود 13 در صد خواهد بود ( کمتر از هر یک از چهار کشور دیگر ساحلی). در سالهای اخیر ترکمنستان نیز از ایستادگی های سابق در برابر روسیه و آذربایجان دست کشیده و علی رغم ادامه دعاوی سابق پیرامون تعیین خط مرزی خود با آذربایجان، از مواضع ایران و مالکیت مشاع در یا حمایت نمی کند.
بنا بر جمعبندی های تازه سیاسی کرملین، روسیه و سه کشور ساحلی دیگر از ابتدا نمی باید ایران را در تعیین نظام جدید حقوقی حاکم بر دریای خزر مشارکت میدادند! اینک نزدیک به دو دهه پس از فروپاشی اتحاد شوروی، طرح حذف ایران از خزر و منزوی ساختن کامل تهران در همکاری های حوزه در یا ابعاد تازه ای یافته است.
درنگاه مسکو، منابع نفت و گاز حوزه خزر دارای اهمیت فوق العاده اند. به دلیل سرمایه گذاری های کلان در اجرای طرحهای جاری استخراج نفت کشورهای قزاقستان، ترکمستان و آذربایجان و انتقال آن به اروپا، مسکو توجه بیشتر خود را اینک به ظرفیتهای تولید و تجارت گاز منطقه معطوف داشته است.
برای روسیه حفظ و تقویت موقعیت انحصاری آن کشور در بازار گاز اروپا از اهمیت فوق العاده بر خور دار است. حضور کشورهایی مانند ایران، ترکمنستان و آذربایجان در بازار گاز اروپا میتواند این موقعیت انحصاری را مورد تهدید قرار دهد. از این لحاظ، انتقال منابع اضافی و صادراتی گاز ترکمنستان و قزاقستان و همچنین آذربایجان به شمال، ( در قالب انجام همکاری های منطقه ای و با تکیه بر پرداختن بهای بیشتر از قیمت روز برای گاز تولیدی کشورهای یاد شده، از سوی روسیه) میتواند تامین این هدف را ممکن ساخته و در نتیجه اجرای طرح خط لوله گاز موسوم به نابوکو را ( بدلیل باقی نماندن گاز اضافی برای صادرات) معوق بگذارد.
در آرایش تازه در حوزه خزر، روسیه ایران را نه یک شریک استراتژیکی و یا همپیمان منطقه ای، که یک مزاحم پر هزینه تلقی میکند. روسیه اجرای طرحهای توسعه همکاری با کشور های حوزه خزر را تنها در قالب همکاری متعارفی اقتصادی و تجاری دنبال میکند. حفظ آرامش سیاسی و تامین امنیت سرمایه گذاری های نجومی غرب در منابع نفت و گاز منطقه خزر از نگاه مسکو از اهمیت بسیار بر خوردار است. روابط خارجی چالشی ایران با غرب از یک سو و از سوی دیگر ادامه اختلاف نظرهای تهران با چهار کشور دیگر حاشیه خزر پیرامون نظام حقوق جدید در آن منطقه، به بازی گرفتن جمهوری اسلامی در طرحهای توسعه همکاری در خزر را پرهزینه و بی نتیجه نموده است. به این دلیل، نگاه روسیه به روابط دو جانبه با ایران، همچنان موضعی، موضوعی و تنها محدود به بده بستانهای مشخص مانده و در همین مسیر نیز ادامه خواهد یافت.
روسیه حوزه خزر را حیاط خلوت خود تلقی میکند، با این تفاوت که منابع ارزشمند نفت و گاز این دریا و همچنین اقتصاد رو به رشد کشورهای ساحلی، جاذبه های خزر را در محاسبات منافع ملی مسکو بیش از پیش ساخته است. روسیه در یک رقابت تنگاتنگ با اتحادیه اروپا برای توسعه نفوذ در حوزه خزر، قصد دارد با استفاده از امکانات باقی مانده از دوران استقرار اتحاد شوروی، منجمله خطوط انتقال گاز، نفت و برق، و همچنین ارتباطات هوایی و زمینی، و عرضه کردن ظرفیتهای دفاعی، جمهوری های کوچکتر خزر را زیر چتر خود نگاه دارد.
در اجرای این سیاست، روابط بده و بستان کاری با تهران منجمله فروش اسلحه و یا حمایت سیاسی نیم بند در شورای امنیت از ایران، با دریافت هزینه های مربوط، محدود به همان موضوعها باقی مانده و در حوزه خزر کاملا ندیده گرفته شده است. شاهد این نگاه دو گانه روسیه به روابط با تهران قرار گرفتن در کنار ایران در اتحادیه صادرکنندگان گاز بعنوان عضو موسس است. حال آنکه در اولین فرصت عملی برای دست یافتن به همکاری ملموس در زمینه گاز در حوزه خزر، مسکو حذف تهران را به گزینه دعوت به همکاری با آن ترجیح داده است. از نگاه روسیه، تاخیر در بهره برداری و توسعه منابع عظیم گاز ایران بهترین گزینه و در مرحله بعد گسیل داشتن آن به بازار پاکستان و یا هند وسیله ای خواهد بود برای دور نگاه داشتن ایران از بازار گاز اروپا و کاهش احتمال به خطر انداختن موقعیت ا نحصاری مسکو در آن بازار.
پیش از برگزاری کنفرانس چهار جانبه سران در قزاقستان، کنفرانس دیگری نیز بمنظور بررسی نظام حقوقی خزر در سطح معاونین وزرای خارجه، در ترکمنستان تدارک دیده شده که در آن از ایران نیز دعوت بعمل آمده است!
نظر شما پس از بازبینی توسط مدير سايت منتشر خواهد شد
