تز خاموش هگل در اقمار مدار منظومه

به بهانه سالگشت مرگ وبایی "هگل" در ماه نوامبر 1831 اشاره کوچکی دارم به دومین تز دکتری این فیلسوف نام آور؛ اندیشمندی که "یادگار" او امروز بیش از خاک و استخوان است؛ گویی هنوز زنده است و نسل به نسل آثار و آرای وی نقد و بررسی می شوند. سال 1801 در دانشگاه "ینا" هنگام دفاع از رساله دوم دکتری برای تشخیص صلاحیت تدریس در دانشگاه پنداری "قمر در عقرب" افتاد و این تز مخدوش گشت.

آغاز سده نوزدهم و در بُرهه رمانتیسم آلمانی، نگاه سوبژکتیو به "طبیعت" یا ابژه با تکیه بر زمین و افلاک، سکه رایج زمانه بود؛ در آن برهه گوته شاعر شیدای حافظ و یاران دبستانی هگل (شیلر و فیخته) طبیعی می اندیشند و می نویسند. پس از سالها غور فلسفی و با الهام از طبیعت است که هگل "عقلانیت" آزاد گشته و همچنین "آزادی" عقلانی شده را همزمان بشارت می دهد. به عبارتی، او به زعم خویش در "پایان تاریخ" اعلام می کند که چرخه تکوین عقل و آزادی به تدریج کامل شده پس او دست خدا را در دست انسان می گذارد. حال هم عقل، آزاد شده است و هم آزادی عقلانی گشته است؛ به این سیاق آنچه واقعیت است پس می توان آن را با گزاره عقلانی بیان کرد و آنچه نیز عقلانی ست پس واقعیت دارد. بی گمان هگل می داند که الهیون و متکلمان مسیحی در دوران مدرسی (scholastic) درباره ذات و صفات الهی به اندازه کافی نوشته و برای این فیلسوف چندان باقی نگذاشتند پس بهتر آنکه وی بجای خدا، به انسان و سیر تحول و آزادی روح (geist) بیاندیشد.

بر پایه ایده آلیسم دیالکتیکی هگل در فرآیند تکوین روح (ذهن) مرگ یا آنتی تز خدا (negation) در ذات "تز" آن حیّ لایزال دیده می شود. در این میان، هگل بی باک(!) منظومه هستی مولانا که معطوف به "عشق" است را نیز واژگون ساخته آن را بر محور "عقل" نشانده و تئوریزه می کند. پیداست هگل برخلاف یک مسلمان و یا یک کلیمی که خدای واحد تک وجهی دارد، او اما به خدایی سه وجهی ایمان دارد؛ به این سبب "رنج" و عذاب را یک ویژگی از ساحت قدسی روح الله دانسته که بر دو وجه دیگر ذات کبریایی وی اثر می گذارد.

هگل مرگ و تناسخ و سرنوشتی تراژیک را حتی بر حیات قدسی خدای آلمانی و پروتستان شده منطبق ساخته است؛ به این سیاق، او در مزامیر "مارتین لوتر" با ارجاع به این مصرع مشهور که "خدا خودش می میرد" اشاره دارد که آنگاه این انسان ضعیف، میرا، منفی و منهی (آنتی تز) در یک تحول دیالکتیکی تاریخی سرانجام به خودآگاهی رسیده است؛ بنابراین جدایی و دور افتادگی انسان از خدا در پایان تاریخ (زمان هگل) از بین می رود و دوره جدید (آزادی و خردمندی جامعه غربی) یا همان سنتز آغاز خواهد شد؛ دوره ای که این خدای مستهلک از عرصه هستی و تاریخ نیز به تدریج ناپدید خواهد شد.

هگل زمین و زمان را چنان در کلاف تز و آنتی تز می پیچد تا سیر خطی توسعه جامعه را در روند تاریخی به روش دیالکتیکی تبیین کند؛ چه سود که در نخستین گام سیر آفاق، چنان که اشاره کردم گویی "قمر در عقرب" افتاد و هگل به هنگام دفاع از رساله دکتری در دانشگاه ینا، مصداق بیتی از زیبا غزل آن رومی و فرزانه عشق گشت:

"من غلام قمرم غیر قمر هیچ مگو
پیش من جز سخن شمع و شکر هیچ مگو"

آنگاه که هگل در پایان دیباچه کتاب فلسفه حق نوشت: "جغد مینروا شبانگاهان به آسمان بال می کشد" شاید باور نداشت پس از فرونشستن "هنگامه" سوبژکتیویته وی این بار نوبت آشیانه اوست تا آن بوف بینا که نماد شعور و حکمت اروپاست (اما در فرهنگ ایرانی چنین شوم و شرّ و بی شعور می شود) از فراز شهر "ینا" بر بام خانه فیلسوف فرود آمده و به این جوان جویای نام هشدار می دهد:

"سخن رنج مگو جز سخن گنج مگو
ور از این بی خبری رنج مبر هیچ مگو"

در ژانویه 1801 دکتر هگل که از منتقدان افراطی مکانیک سماوات (Celestial) و قوانین دینامیک "اسحاق نیوتون" به شمار می رود، قرار است در حضور داوران از رساله دوم با فرنام "مدار سیارات" دفاع کند؛ او بی هیچ ملاحظه و با اتکا به نفس یک استاد آلمانی حتی بنیان فیزیک نیوتن انگلیسی را غیر عقلانی می شناسد(!) منتهی نه به زبان صریح لاتین بلکه به زبان و "اندیشه" آلمانی و با نثری بسیار مغلق و متکلف که او در این رساله دارد.

در آلمان آن زمان، پس از اخذ مدرک دکتری، یک شرط شایستگی نیز برای تدریس در دانشگاه ضروری بود. هگل نیز برای دریافت گواهی صلاحیت تدریس (Habilatationschrift) می بایست این تز دوم را نوشته، در حضور هیئت داوران از آن دفاع کرده و نسخه خلاصه شده و لاتینی همان تز را هم به اساتید تحویل دهد.

فیلسوف جوان در این رساله که در آرشیو او محفوظ است آنگونه که رایج است به طبیعت یک رویکرد سوژه ابژه گونه دارد. پیش درآمد روش دیالکتیکی او درباره پیوند سه گانه اما پیچیده خدا، طبیعت و انسان هم همان تز اقماری اوست. کوشش هگل در این رساله بر پایه این "فرض" استوار است که با مشاهده جاذبه و دافعه بین خورشید و سیارات می توان نخست به مطالعه قوانین مکانیکی حاکم بر منظومه شمسی پرداخت، سپس برای درک ساختار و تحول جامعه و پیشرفت "منحنی" گونه آن در سیر تاریخ از همین قوانین فلکی پیروی کرد.

هگل که فیزیک نخوانده است و البته غم مکانیک نیوتنی هم ندارد اما در این تز با نظر به کائنات و ممکنات، بویژه منظومه شمسی خواسته است نشان دهد ما جهان را "بی واسطه" درک نمی کنیم یا به بیانی درک "مستقیم" از هستی برای ما مقدور نیست. ذهن انسان به کمک آنچه در دسترس دارد (ایده، مفهوم، ایماژ،...) می تواند گیتی را درک کند و همزمان یک برداشت (Perception) از آن جهان مینوی هم داشته باشد.

البته رساله دکتری هگل در ژانویه دفاع نشد بلکه جلسه دفاعیه در روز 27 ماه اوت 1801 در سال روز تولد او و با حضور "شیلر" برگزار شد. آن سالها هر جوان تحصیل کرده که به دنبال نامی و گاهی هم نانی می گشت، سودای تدریس در این دانشگاه را داشت. هگل نیز نه به عنوان یک استاد رسمی دانشگاه بلکه به مثابه استاد حق التدریسی (Privat-duzent) و با سه دانشجو در هر کلاس کار تدریس را آغاز کرد.

تز دوم دکتری هگل بر پایه مطالعاتی است که او درباره کوپرنیک و نیوتن و کانت انجام داده است؛ او در این رساله ضمن یک نقد تند از مبحث نور در فیزیک نیوتن به دو موضوع اساسی می پردازد:

الف- شکل مدار سیارات که آیا بیضوی هستند یا نه.
ب- فاصله و زمان چرخش سیارات و اقمار آنها به دور خورشید چگونه است.

در این تز کوچک که در سی صفحه فراهم شده مشکل اما در دو صفحه پایانی پیدا می شود که هگل با ذکر یک سری ارقام درباره سیارات و سرعت اقمار آنها در منظومه شمسی، پیش بینی می کند که در فضای بین دو سیاره چهارم و پنجم (مریخ و مشتری) نباید هیچ ماهواره یا قمری وجود داشته باشد. در همان زمان یک قمر جدید توسط فیزیکدان ایتالیایی کشف شده و سِرس (Ceres) نامیده می شود؛ این ماهواره دقیقا در همان مدار کمربندی می چرخد که بنا به رساله هگل اصولا در آنجا امکان پیدایش یک ماهواره و یا کشف آن وجود ندارد. سالها بعد سه قمر دیگر باز در همان مدار هگلی کشف می شوند که اعتبار تز دوم او بیش از پیش آسیب خدشه دار می شود. البته فیلسوف نام آور آلمان در ابتدا از این همزمانی آگاه نبود اما سپس به اشتباه خویش و مخدوش بودن رساله پی برده است؛ گرچه وی کوشید از این خطای محاسباتی دیگر سخنی نگوید و رئیس دانشگاه هم گواهی صلاحیت او را مهر باطل نزد اما شاید این غم تا سی سال با او بود تا آنکه بر اثر شیوع وبای هندی که توسط سربازان ترک و روسی (از جنگ ارزرم) به برلین رسیده بود وی مبتلا گشت و درگذشت. آرتور شوپنهاور فیلسوف آلمانی و رقیب سرسخت هگل در دانشگاه برلین اما سریع با کوله باری از یادداشت های فلسفی از برلین گریخت.

به موازات لاتین که سرشار از مفاهیم فلسفی است اگر هگل به انگلیسی هم می نوشت باز درک آثار او در جهان آنگلوساکسون چندان آسان نیست چه رسد آنکه امروز فرض کنیم هگل به فارسی بنویسد! بنابراین چندان شگفت آور نیست که انگلیسی ها به این "اجماع" نرسیدند که مفهوم آلمانی گایست در فلسفه هگل آیا روح (spirit) است یا اینکه به معنای ذهن (mind) باید برداشت شود. در زبان و فرهنگ "دین محور" ایرانی نیز که شاخصه آن "قُل الرّوح مِن اَمر ربّی" است، حداقل می دانیم که این مفهوم ایهامی هگلی معنای جان (soul) نمی دهد مگر آنکه ادعا کنیم ما بهتر از انگلیسی ها به آثار و اندیشه هگل اشراف داریم!

پس از خواندن رساله دکتری هگل و نیز دیگر آثار او اینک درنگی کوچک:

این فیلسوف جوان که در نخستین گام از کشف اسرار کائنات (آنهم رموز فیزیکی افلاک) دچار خطای محاسباتی شد پس چگونه می خواست همچو نیوتن، تن به کیمیای کائنات دهد؟ از سوی دیگر خدایی که در سه دوره تاریخی پدر، پسر، روح القدُس بر اثر تناسخ معکوس دیالکتیکی (Reversal Incarnation) به ناچار پیر و فرتوت هم گشته است؛ خدایی که در "پایان تاریخ" از لاهوت و جبروت و ملکوت پایین آمده اینک در همین نزدیکی ما ناسوتیان هم خانه دارد به چه کار آید؟ حال آمدگان و آیندگان همه با هم به سوی که بروند؟ به طرف خدای هگل به زعم خود "عاقل" یا به سوی خدای رومی به باور خویش عاشق؟

نظر به آنچه امروز در جهان و بویژه خاور میانه می گذرد که پنداری منشور "عقلانیت" مانند شاقولی در یک سقوط آزاد، تمام مدارهای اخلاقی، فرهنگی، عاطفی و عقلانی را پاره می کند که گویی آن را انتهایی نیست، بنابراین پاسخ به این دو پرسش آسان به نظر نمی رسد. توفیر در برداشت ما از فرآیند "تناسخ" است که آن را آیا آنگونه که هست ببینیم یا اینکه بخواهیم تناسخ دیالکتیکی هگل را معکوس کنیم.

در پایان اینکه هگل در در دیباچه همین رساله معیوب ضمن کنایه به "اسپینوزا" که خدا را به حیلتی درون طبیعت (پانته ایسم) نشانده است، اشاره می کند که با همان انرژی و با همان سرعت و در همان جهت که اسپینوزا خدا را مدار به مدار پایین کشیده است او اما می کوشد این خدا را باز دنیا دنیا به همان ساحت و عالم قدسی بالا کشد تا دوباره استعلایی یا متعالی (Transcendental) و مقدس شود. از فلسفه تاریخ هگل اما پیداست که فیلسوف آلمانی به این ادعای دوره پرشور جوانی، چندان عمل نکرده و راه اسپینوزا را ادامه داده است. به عبارتی، عصاره تحول دیالکتیکی "گایست" نه "باز یافتن" عظمت و قداست و استعلای خداوند در عرش لاهوتی اوست بلکه خردمندی و آزادی و خودآگاهی انسان ناسوتی است.

اردوگاه هگلی راست (لوی اشتراوس، فرانسیس فوکویاما، اریک فوگه لین، کارل اشمیت) و نیز لشگر هگلی چپ (کارل مارکس، گئورگ لوکاچ، اسلاوُی ژیژک، الکساندر کوژِو) راه خویش را در تاریخ معاصر انتخاب کرده و برابر هم صف آرایی کرده اند. اینک نوبت پیروان آن فرزانه عشق است که انتخاب کنند؛ پیری که هندسه اقمار و افلاک و کائنات را نه بر گشتاور عقل که هستی را بر محور عشق سرود؛ شاعری که نخستین قربانی "امتناع تفکر در فرهنگ دینی" شناخته شده است؛ مولانا گرچه از "فلاخن" نقد ویرانگر چه سنگ ها و چه زخم ها به تن دارد اما امروز دویست سال پس از هگل به پیروان این سوی و آن سوی فیلسوف آلمانی آواز می دهد:

"ما از اینجا و از آنجا نیستیم
ما ز بی جاییم و بی جا می رویم"

استکهلم، نوامبر 1400
نیچه و زرتشت (pouranblog.blogspot.com)