رازی- دانشمند تراز جهانی

رازی آزاد اندیش، پزشک، شیمی‌دان، فیلسوف، همه‌چیزدان ایرانی تراز جهانی است. او در 1120 سال پیش رییس بیمارستان بغداد و ری بود. 200 اثر مانا در پزشگی، فلسفه، شیمی، داروسازی، دین، کیهان‌شناسی نوشت؛ 62 سال زیست. کاشف الکل، جوهر گوگرد/ اسید سولفوریک، نفت سفید است. خردگرایی و تجربه‌گرایی او را به علم سده 21م رساند. گور نامعلوم او در ری، گویا در ناحیه برج طغرل یا امامزاده شعیب است.

رازی پزشگ ارشد و استاد مدرس در بیمارستانهای ری و بغداد بود. او با کالبدشکافی لاشه جانوران و جنازه انسان، ساختار و روابط اعضا را بخوبی دانست. روش تجربی او در پزشگی تا امروز رایج اند. این روش منجر به کشفیات علمی در هزاره دوم میلادی شد. روش تجربی او مشاهدات بالینی، ضبط روزانه علائم بیماری، عیادت و تجویز دارو، رعایت فاصله بیمار در محیط بیماریهای عفونی مسری و آمیبی بودند.

فرهنگ ایرانی بر آثار شفاهی، نقلی، حافظه قوی فردی تکیه دارد. رازی 863-925م، بیرونی، خیام، فردوسی مکتب تجربی در این فرهنگ را پایوری و گسترش دادند. رازی اوج تجربه گرایی ایرانی است که اهل امور نقلی و رثای گذشتگان چون امام غزالی او را ملامت کردند. در چند قرن اخیر مکتب نقلی مکتب تجربی را طرد کرد؛ که یکی از علل عقبماندگی هم شد.

علل پیدایش دانشمندان تجربه گرای ایران تراز جهانی در قرون 8 تا 12 میلادی اینها یند: وجود انباشت سرمایه، امیران سخی فرهنگ دوست، خکام مستقل از خلافت اسلامی، تجارت و امنیت سراسری، وجود دانشگاهها. در فاز بعدی تا قرن 20م گرچه استعدادهای مخترع از نوع رازی و خیام وجود داشتند. ولی محیط فقر و خرافات رایج، آنها را از اختراعات محروم کردند. البته معماری طاقی، پردیسهای پرگل، نقوش تجریدی رنگین کاشی و قالی ایرانی با هندسه و تخیل شاید استثنا باشند.

چرا هزار سال پیش در ایران علم رونق داشت؟ آبادانی و وجود نظرات گوناگون سیاسی و دینی شرایط رشد علم را پدید آوردند. لذا در سده های 8 تا 10 م بیرونی، فارابی، ابن سینا، رازی، خیام و دیگر آزاد اندیشان پیدا شدند. در عهد قاجار بخاطر خشگ سالی متوالی و از دست دادن 17 شهر حاصلخیز قفقاز فقر گسترش یافت. کودکی باید در خانوده طبقه متوسط به آموزش بپردازد. در جوانی باید نهادهای پژوهشی فرد مستعد را استخدام کنند. در این روند دانشمند پدید آید.

مطالعه مفاخر فرهنگی گذشته در میان اخبار ناگوار روزانه اثر مثبت بر خواننده گذارد. احترام به گذشتگان نباید شامل نقد نظرات گذشتگان شود. احترام به میراث مهم اند. ولی نقد نظرات آنها برای تکامل به آینده مهمتر است. خردگرایی علما در 1000 سال گذشته نتوانست فاکتوری در رسیدن به تمدن مدرن شود. زیرساختهای تولید، تجارت، جهاز دریایی رشد نکردند. برخی از مشاهیر، عرفان ایرانی را به تجریدات ریاضی دگرگون کردند.

نمونه های عالی این دگرگونی محمد خوارزمی در جبر، خیام در معادلات، ابو الوفاء 940 - 998م در مثلثات، ابو سهل کوهی در هندسه اند. در عرفان مانی، عطار، حلاج را باید نام برد. آنها خرد و تجربه‌ در علوم را تلفیق کردند. خیام اندیشمند تا ۲۵ سالگی، آثاری در جبر، موسیقی نظری، ریاضیات آفرید. خوارزمی ۷۸۰- ۸۵۰ م، پدر جبر و الگوریتم، ماهانی ۸۸۴م هندسه تحلیلی را پایه گذاشته؛ هندسه را به معادلات جبر تبدیل کرد. در قرن ۱۸م دکارت این معادلات را دنبال کرد؛ محور مختصات را برای ترسیم معادلات عرضه کرد.

ماهاني، 820- 884م، در یک دهه رصد ستارگان و سيارت را در جدول/ زیج نجومی با اعداد نشان داد. ارشميدس يكي از مسائل كره و استوانة را حل شده فرض كرد. ماهانی این مسئله را به يك معادلة جبري تبديل كرد. با اين كار نخستين گام را در بنيان گذاري هندسة تحليلي یا تحليل جبري مسائل هندسي بر داشت. حاصل معادلة درجه سومي شد. معادلات درجة سوم يا بالاتر را کسی حل نكرده بود. ماهاني اين معادله را حل ناپذیر دانست. معادلات درجة سوم و بالاتر فقط با روش‌هاي عددي قابل حل ند. ابو جعفر خازن 900-971م از تقاطع مقاطع مخروطي ريشة معادله را یافت؛ نه با حل معادله جبری و هندسي.

رازی، خیام، بیرونی، خوارزمی، ابوالوفا - بر تجربه، منطق نه داده های نقلی، چون برخی موارد در ابن سینا، تاکید کردند. نامه پراکنی یا شاید دیدار بیرونی 973-1048م شارح آثار رازی ۸۶۵- ۹۲۵م و ابن سینا 980-1037م نقاد آثار رازی در تاریخ علم درج اند. این 10-12 نفر متدولوژی علمی بکار بردند. همانکه در عصر مدرن هم برای اختراع، کشف، نوآوری بکار رود. رازی با تکیه بر تجربه و تخصص در حوزه های گوناگون- اختراع، کشف، نوآوری داشت.

ابن سینا الحاوی رازی را بسیار مهم خواند. نویسنده تاریخ علم، جورج سارتون نوشت: "رازی بزرگ‌ترین پزشک اسلام، قرون وسطی، پزشگ تراز جهانی بود. عقاید کلینیکال/ بالینی، عیادت فردی مریض، تجویز دارو با ضبط حالات مریض در فضای بیمارستان تا امروزی مفید ند. ادیب کرد ابن خلکان 1211-1282 م و نویسنده تاریخ پزشگی، کاستیلیونی رازی را رییس پزشکان عملی و مدیر کلینیک نامیدند. چون رازی، دانشمند ایرانی کتاب‌های خود را به عربی نوشت. لذا در غرب به "جالینوس عرب مشهور ‌شد."

رازی پدر پزشگی اطفال، داروسازی، تشریح نام دارد. در مشاهدات بالینی قیاس 2 گروه با 2 معالجه متفاوت را انجام داد. ترجمه آثارش در دانشگاههای غرب و پاندمیک های قرون وسطا حجت بودند. در چشم پزشگی، حساسیت مردمک چشم به نور را شرح دارد. برای اطلاع پزشگی عوام کمکهای اولیه را نوشت. این گام اول در آوردن علم به باسوادان عوام بود. او جواز دفن قبل از غسل را مطرح کرد.

رازی تشریح اندام انسان را برای ترمیم آسیب بکار برد. تخصصهای رازی در جراحی، پزشگ اطفال، شیمی، دارو، پزشگی، بقرار زیر اند: جراحی رشته پزشگی برای جابجایی، مرمت، التیام جراحت جنگی، ترمیم عضو یا بافت تن در یک ساختمان با ابزار و پرستاران حامی است. «سنگ کلیه‌ و مثانه» را با عمل جراحی و ضدعفونی کردن با الکل انجام ‌داد. او با داشتن دانش اندام به علائم سل مفصلی انگشتان، شکسته‌بندی، در رفتگی‌ استخوانها پرداخت. او بی رنگی ادرار فرد سالم را با ادرار رنگی و ذرات معلق مریض مقایسه کرد.نیز اسهال را از مدفوع آبکی تشخیص داد.

در کتابی به علت بروز، انتقال، علائم آبله و سرخک نوشت: آنها نامهلک اند. برای مراقبت از بیمار توصیه کرد: پنبه را برای زخم نشدن بدن بیمار آبله‌ای بکار ‌برید. باید از چشم‌، پلک، گلو، بینی مراقبت کرد. تدابیر پیش از، پس از، پیشگیری از گسترش بیماری به دیگران و اندام‌های دیگر بدن را شمرد. بیماریهای بررسی شده رازی بقرار زیرند: آبله مرغان، حصبه، تبخال، تب از عفونت، درد عضلات، تنگی نفس بودند. با دانش آسیب شناسی، اثرات تجربی دارو، مطالعه ضبط روزانه حال بیمار- دردهای زیر را با دارو معالجه کرد: سردرد، سرماخوردگی، سرفه کردن، یبوست، عوارض چشم، گوش، شکم.

مورخ انگلیسی سایریل الگود رازی را پدر طب اطفال نامید. او پزشگی مرد، زن، کودک را تفکیک کرد. پزشگ اطفال تخصص بهداشت جسمانی، ذهنی، اجتماعی جنین، نوزاد، کودک، نوجوان است. رازی پیگشیری، تشخیص، معالجه بیماری مزمن یا مسری را نوشت. او امراض را بنا به سن مریض از کودکی تا جوانی و پیری رده بندی کرد. او نخستین کتاب، خاص امراض کودکان بر بنیان تجربیات، مشاهدات، دانش تشریح، آمار شیوع را نوشت.

رویکرد تجربی رازی در علم در گزینش مکان بیمارستان بغداد دیده شد. در 4سوی شهر تکه گوشتی آویخته؛ آنجا که دیرتر خراب شد؛ بیمارستان را بنا کرد. بیمارستان نهاد پزشگی و جراحی برای معالجه، مداوا، پرستاری افراد بیمار و مجروح است. اختلالات ذهنی، فکری، شخصیتی در عصر مدرن تشخیص داده شده اند. رازی در مورد ساختن، اداره، پژوهش، تدریس در بیمارستان بغداد با تکیه بر تجربه، آزمایش، علیت نوشت. آزمایشهای روزانه، جول رویدادها و عوارض برای نتیجه گیری را نوشت.

رازی گیاهخوار بود؛ به حبوبات علاقه داشت. تغذیه روند تهیه غذای مقوی و مفید انسان است. شستن و پختن حرارتی سبزیجات باکتریهای مضر را نابود کنند. کنترل غذای بیمار ورود ریزتنان را کاهش دهد. زیرا این کنترل بر غذا آن را تمیز کند. رازی نوشت: «هرگاه طبیب موفق شود بیماری‌ها را با غذا درمان کند، به سعادت رسیده‌است." برای تندرستی، بهداشت اعضای تن، شفای مرض غذای مقوی تجویز کرد.

اکنون هم برای برخی امراض در خوردن نمک، قند، چربی امساک شود. رازی در «منافع‌ الاغذیه و مضارها» حبوبات، جوشنده، آش تجویز کرد. در این کتاب از منافع و مضار شربت، شراب، مشروبات، گوشت‌ تازه، قیمه، ماهی، گوسفند نوشت. علل گوارش غذا، بی اشتهایی، ورزش، غذای تازه و بیات، پرهیز غذایی، مسمومیت‌، در نبود یخچال را بررسی کرد. باکتریها در غذای مانه تکیر شده؛ اسهال و تهوع آورند.

رازی را پدر شیمی نامیده اند. شیمی رشته علمی است در تشخیص عناصر، بررسی صفات، راههای ترکیب، کنش، تغییر، مصرف آنها در مواد جدید. نظرات رازی در باره شیمی بقرار زیرند. جهان مادی از خاک/ جامد، هوا/ گاز، آب/ مایع، آتش/ حرارت ساخته شده. او نقش حرارت، وزن، خلوص، عناصر، فشار، حجم، شکل دانست. فلزات طلا، نقره، مس، مفرغ، آهن را گداخت. مایعات را از روی اثرات شیمی آنها طبقه بندی کرد.

رازی در 1100 سال پیش جدول تناوب عناصر دیدنی را بنا به صفات فیزیکال و شیمیایی طبقه بندی کرد؛ دانش آزمون و خطا در کیمیاگری را به علم تجربی و قانونمند شیمی رساند. در 200 سال گذشته تصویر ماده از اتم را دالتون، تامسون، راترفورد، بوهر کامل کرده؛ تا سده 21 مدل استاندارد رابطه 3 نیرو را با ریزذرات ارایه دهد.

در آن دوره ترکیبات، عناصر، گاز، فلز، مایع، جامد طبقه بندی علمی نشده بودند. ادامه جدول تناوب عناصر بنا به وزن اتمی را مندلیف 1834-1907 در روسیه انجام داد. از 83 عنصر گاز و جامد در 1869 به 118 عنصر پایدار و ناپایدار در 8 گروه از هیدروژن با عداد اتمی 1 تا اوگانسون رسید. این جدول از صفات اتمی عناصر موجود در طبیعت ولی ناشناخته به کشف آنها کمک کرد.

رازی با تهیهS+O2 -> SO2 این اسید را فراهم کرد. جوهر گوگرد/ اسید سولفوریک H2SO4 در آب حل شده؛ با آهن، مس، سدیم نمک سازد. او با تقطیر خشک کانی‌ها چون سولفات آهن/ زاج سبز، سولفات مس/ کات کبود آن را ساخت. مایعی بی رنگ، بی‌بو، سمی، خورنده جامدات، این اسیدی قوی، در آب حل شود. واکنش این ترکیب گرمازا است. در تولید مواد شیمیایی و پالایش نفت خام به کار رود.

رازی از تراشه کانی پیریت Pyrite دارای سولفات آهن در محلول قلیایی اکسیژن و آب، اسید سولفوریک H2SO4 را فراهم کرده؛ از آن اسیدهای دیگر را تهیه کرد. اسید نیتریکHNO3 با فلزات و نافلزات جون کربن ترکیب شود. اسید کلریک HClO3 قوی است. با آب‌آهک بر نشادر/ کلرید آمونیوم، اسید کلریدریک HCl بی رنگ با بوی تند و ترش مزه را یافت.

اسید کلریدریک یا جوهر نمک پی اچ 0 تا 2 دارد. جوهر گوگرد از گوگرد، اکسیژن، هیدروژن ساخته شده؛ با گرانروی/ ویسکوزیته بالا است. حجم تولید این ماده در جهان نوین آنچنان بالاست که «شاه مواد شیمیایی» نامیده شده؛ سرانه مصرف آن، شاخصی در پیشرفت فنی کشورها ست.

پی اچ جسم کمتر از 7، آنرا قلیایی و بیشتر pH>7 آن را باز کند. پی اچ حروف اول "پتانسیل هیدوژن" است. یعنی آب قلیایی پتانسیل پذیرش هیدروژن را دارد. این عدد بیانگر محلول قلیایی از اسید است. نمونه: شیر قلیایی و قهوه اسیدی است. اسید کلریدریکHCl یا موریاتیک مایع، بیرنگ، بی بو در جهاز هاضمه است. با سدیم نمک طعام را ساخته که از آب دریا بلور آن مصرف خوردنی و صنعتی دارد. رازی آمونیوم کلراید برای تهیه Na2+H2 ->2 ClNa بکار برد.

جسم جامد، مایع، گاز بوده؛ در محلول با فشار، حرارت، حجم قرار گیرند. جامد مولکولها بهم نزدیک گاهی دارای ترتیب بلور اند. مایعات در ترکیبات اسید، باز، نمک یا حلال یا محلول، رنگی/ بیرنگ، جداپذیر یا مولکولی ند. آنها با عناصر کنش/ واکنش داشته؛ اشباع شوند. باز اسید را خنثی کند. گاز مولکولها با فاصله، در حرکت، شکل ظرف، فشارپذیر اند.

دالتون، لاوازایه، پاسکال، گیلوساک قانونهای شیمی را یافتند. قانون بویل گوید: در حرارات ثابت، حجم گاز معکوس فشار آن است. واکنش شمیمی 5 تاست: احتراق، اکسیداسیون، تبخیر به 2 مایع، سنتز، تجزیه. در ترکیبات شیمی علامت معادله = بکار رفته که وزن 2 طرف با هم مساویند. معادلات جایگزین A+BC -> B+AC یا سنتز A+B -> ABاند. اسید فسفریک از آب و فسفر آید: P4+H2O -> HPO4.

رازی کاشف الکل است. الکل را با تقطیر مواد قندی و نشاسته‌ ساخت؛ الکحول نامید. رازی در ساختن دارو برای معالجه بیماران به کشف الکل نایل آمد. خلوص جسم هم برای فلزات با ذوب، برای مایعات با ترکیب شیمی انجام داد. او نوشت: ‌برای تهیه کردن کمی مواد نباتی هر چه باشد گرفته؛ یک شبانه روز آن را در ظرفی گذاشته تا خمیر شود. آن را در قرع و انبیق ریخته؛ تقطیر شود. فوراً الکل حاصل ‌آید.

تخدیر قند به اتانول/ الکل سفید را مخمر یا تک یاخته ها مانند بچه سرکه انجام دهند. این باکتری نشاسه و قند را به سرکه و قارچ مخمر آب انگور را به سرکه تبدیل کند. پاستور در 1864 ثابت کرد که باکتری بچه سرکه اتانول را به اسید استیک تبدیل کند.

الکل alcohol گروهی ترکیبات کربن، هیدروژن و اکسیژن است. از آن هیدروژن، هیدرو کربن، هیدروکربن آروماتیک، هیدروکسیل OH حاصل‌شوند. الکل/ اتانول با رسوب دادن پروتوپلاسم و آبگیری از آن پیدا شود. الکل با غلظت میانی‌ ۹۵ـ۶۰% برای ضدعفونی، حل عناصر، ماده سوزنده؛ بیشتر میکرو ارگانیسم‌ها را کشد. ولی بر اسپور/ گرده تکثیر باکتری‌ها اثر ندارد.

الکل در شراب خیام و حافظ 12% بود. در اشعار کلاسیک آبجو با 5% الکل و عرق با بیش از 50% الکل نام برده نشده اند. اگرچه مرکز آبجو گیری در مصر، فلسطین، کردستان، گرجستان از 5 هزار سال پیش بجا مانده. الکل 60-90% ضدعفونی کند. انواع آن اتانول خوراکی، پروپاندول برای مالیدن بر پوست برای کشتن میکروب اند.

ویروس، باکتری، قارچ در زیستبوم، درون، روی پوست انسان فراوان بوده؛ ناقل اند. در هزاره اول آنها ناشناخته بوده؛ ولی وجود داشتند. برخی امراض چون سرماخوردگی، آبله، سرخک، تبخال، کووید-19 ویروسی اند. صابون در شستن دست، ویروس را می کشد/ خنثی کند. الکل ویروس را در پروسه ذاتزدایی Denaturation نابود کند. ملکول الکل پروتین های ساختاری ویروس را تجزیه کرده؛ کارکردشان را مختل کند. غشاء حافظ را حذف کرده؛ با آبزداییDehydration آب خارج شده؛ ویروس غیرفعال شود.

در شراب، آبجو، ودکا حجم الکل از 3% تا 90% هست. الکل و دوپآمین فعالیت مغز را با ترشح گابا کند کرده؛ شور انگیز، استرس زدا، ارضا کننده ند. تراپی شوک الکتریک 2 نیمکره مغز هم گابا ساخته که افسردگی را کاهد. با گردش خون در عضلات، بر اعضای تن اثر گذارد. مردها بیشتر از زنان الکل نوشند. نقص ساختار مغزی در اعتیاد و افسردگی، فرد را مشروب خوار کند.

او با کوبیدن مواد کانی، گیاهی، شیمیایی در هاون، کاربرد قیف، ملاقه، چگالی آنها را بیشتر کرد. برای نمونه برای تب و سردرد نوشت: 2 بخش عصاره گلسرخ و 1 بخش سرکه را قاطی کرده؛ دستمالی آغشته به این معجون را روی پیشانی بیمار تبدار باید گذاشت. این روش تجربی بوده که اثر بخش بود. شاید خنکی این معجون درجه حرارت پوست را پایین آورده؛ عطر آن سینوسهای بیمار را باز کند.

با سوزاندن زرنیخ، اکسید آرسنیک یا مرگ موش ساخت. برای نخستین بار از نارنج، اسید سیتریک ساخت. شوکران یا سم آلکالوئید برای درمان بیمار بکار برد. آلکالوئید مانند مورفین و کوانین ترکیبات ازتی آلی از چکیده گیاهی است. که روی انسان اثر دارد. تا 5000 تا شماره شده؛ برخی چون کونی ئین در شوکران و نیکوتین در تنباکو فاقد اکسیژن بوده؛ مایع اند. رازی ترکیبات خطی و آلی را جلوتر از کوکوله کاشف ترکیبات حلقوی تقسیم بندی کرد.

رازی تحصیل شیمی را پیش از پزشکی آغاز کرد. او ترکیبات شیمی را وارد داروسازی پزشگی کرد. دارو چکیده گیاهی یا کانی برای بهبود بیمار است. رازی نه تنها داروهای کانی، گیاهی، جانوری ساخته؛ بلکه آنها را روی جانوران هم آزمایش کرد. اثرات آن‌ها را ثبت و سپس برای بیماران تجویز ‌کرد. درمان بیماری‌های داخلی با غذا، داروی ساده با یک عنصر و مرکب با کوکتل/ اکسیر چند عنصر به عمل آید. البته سامانه دفاعی و مصونیت بدن ترمیم طبیعی و مبارزه با میکروبها را انجام دهد.

داروسازی نهاد پژوهش، ساختن، پخش ترکیبات شیمی برای معالجه مریض است. باید ابزار فراوان برای پژوهش، افزایش خلوص، محلولات، ساختمان، متخصصان تولید دارو باشند. او اجسام را به 3 گروه جماد، نبات و حیوان تقسیم کرد. تجربه ممتد کیمیاگری در استحاله عنصر پست به عنصر گران داشت.

تبدل فلز به طلا «تبدل رازی» نام داشت که تا سده 20 با تغییر عدد اتمی میسر شد. در کتاب «سرّ الاسرار» مواد را به فلز و شبه فلز -به گفته او جسد و روان تقسیم کرد. لذا جیوه غلطان را شبه فلز نامید. گرچه فلز و در حرارت مسکن مایع است. فلز با داشتن الکترون حاوی برق بوده؛ شبه فلز عنصر غیرهادی است که برای ایجاد حرکت الکترون نیاز به اختلاف پتانسیل دارد. تا پیش از سده 20 اقلام کشف شده قدیم نامهای فردی داشتند. اسید جوهر بود.

در عصر مدرن با طبقه بندی عناصر و ترکیبات سلسله مراتب ایجاد شده؛ نامهای اقلام در آن قرار گرفتند. اکنون فرمولهای شیمی، نامهای علمی به لاتین، کودهای مرتب بکار روند. اجزا، ترکیبات، عناصر، جانوران، ستارگان رده بندی شده اند. او با سرکه بر مس، استات مس یا زنگار تهیه کرد. با آن‌ زخم را شستشو ‌داد.

آزمایشگاه در شیمی، داروسازی، آزمایشات پزشگی مهم است. در نبود برق، کارکنان در روز از 7 صبح تا 7 شام با ابزار مکانیکی کار کردند. در عهد رازی ساختمان آزمایشگاه با تهویه طبیعی پنجره های شیشه دار، ذباله دانی، آب رسانی، سوخت بود. ابزار کار بقرار زیر بودند. قرع بالن مسی/ شیشه ای با لوله خمیده رو به پایین برای تقطیر گیاه، مایع، با حرارت است.

عطر گیری، افزایش خلوص ماده، ترکیب 2 ماده در آزمایشگاه انجام شدند. انبیق پارچ شیشه گلابی شکل با لوله بلند با حرارت مایع تبخیر شده از لوله برای عطر سازی بچکد در ظرف دیگر. آنرا در خاکستر بمثابه پوشه ضد ترکیدن قرار دهند. رازی آبکاری با باتری عصر اشکانیان را بکار نبرد.

لیوان، بطری، با سرپوش،لگن / سنین مسی، هاون، ملاقه، کفگیر، پشقاب، قاشق، انبر، ترازو، خط کش، گرماسنج، منقل بکار رفتند. عناصر کانی ماننند فلزات مس، آهن، نقره، گیاهی مانند جوشانده، سرکه، اسیدها، نمکها - طبقه بندی در قفسه بودند. تنور، کوره، چراغ، سوخت روغن، چوب، شمع بودند. با پیدایش برق در عصر مدرن برای نور، تجزیه شمیایی، به یونها، کاتالیزور. ابزار برقی آزمایشگاه بمرور اضافه شدند. اقلام کانی، گیاهی، شیمیایی از عطارها و شیشه سازان خریدند.

رازی آبکاری باتری عهد اشکانی اوایل هزاره اول میلادی را در آزمایشگاه شیمی خود در اوایل هزاره دوم میلادی را برای تجزیه مواد شیمیایی بکار نبرد. پرفسور کنعانی در کتاب باتری اشکانی از اختراع باتری ایران در 2 هزار سال پیش نوشت. این باتری برای آبکاری فلزات بکار رفت. زرگران اشکانی توان تولید الکتریسیته ی کافی برای آبکاری لایه طلا بر اقلام فلزی را داشتند. آبکاری برای ارتقای کیفی و افزایش بهای آنها انجام شد. آیا آبکاری با این باتری تا عصر مدرن در اصفهان بکار رفت؟

آبکاری انتقال مولکولهای طلا به شیئی در ظرف محلول اسید یا باز با روند الکترولیت، باتری، است. لایه نازک روی شیئی دیگر کشیدن Electroplateبا کاربرد برق و محلولهای شیمیایی از 1800 سال پیش در اروپا آغاز شد. از 2000 تا 500 ق.م. ورق طلا از ذوب آن بر روی اقلام فلزی در اروپا و آسیا بکار رفت. از 500 ق.م. تا 500 م طلا و جیوه روی شیئی ریخته شده؛ اقلام فلزی جلا یافتند. جیوه در 20 درجه سانتیگراد مایع و بمرور تبخیر شود. طلا در 1000 درجه سانتیگراد مایع شود.

مقام جهانی رازی در ایران کنونی هم ستایش شود. شاید با تکنیکهای مدرن، گور او را در ری- مانند رودکی در پنجکنت در 170 کیلومتری دوشنبه، تاجیکستان- بتوان یپدا کرد. نقاشی غربی رازی را با قاروره/ شیشه ادرار بیمار نشان دهد. در ایران تولد رازی 5 شهریور/۲۷ اوت، روز داروسازی نام‌ دارد. انستیتو رازی در استان البرز و دانشگاه رازی در کرمانشاه نام‌ او را دارند.

ایران در ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌ آمیز ساختمان- تندیس 4 دانشمند زیر به شکل چهارتاقی که ترکیبی از معماری، تزئینات هخامنشی و اسلامی است را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد. اين 4دانشمند در ايران در سده های 9 تا 11م کار کرده؛ دانش خويش را به 4 سوی جهان پراکندند. این سهم فرهنگ ايران در دانش جهانی است.

1- رازی ۸۶۵- ۹۲۵م ری، پزشک، فیلسوف و شیمی‌دان. کاشف الکل، آبله، اسید سولفوریک.
2- بیرونی 973– 1048م، غزنین، دانشمند، ریاضی‌دان، ستاره/ تقویم‌شناس، انسان‌/ هندشناس و تاریخ‌نگار.
3- ابن سینا ۹۸۰ - ۱۰۳۷م، زاده بخارا – مدفون در همدان، پزشگ، دانشمند. او کتاب شفا یعنی دانشنامه علمی و فلسفی جامع و القانون فی الطب را نوشت.
4-خیام ۱۰۴۸ – ۱۱۳۱م نیشابور. فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی سرا.

در سمینار ری‌شناسی ۱۳۷۳ در باره مدفن رازی، بیژن شهرامی گفت: احتمالاً محوطه برج طغرل آرامگاه وی است. سریال "کیمیاگر" را محمدرضا وزری در 6 قسمت ۵۰ دقیقه ای کارگردانی کرد. در ۱۳۸۸ از شبکه یک تلویزیون ایران پخش شد. در این سریال رازی جوان در حجره پدرش به صرافی مشغول بود. سپس او به علم شیمی، پزشکی، فلسفه پرداخت. برخی ابداعات او مجوز دفن، کشفیاتی مانند الکل در میانسالی اند.

غلام سرور هندی تاریخ وفات رازی را به ابجد در بیت زیر آورد: چون شد از دنیا به فردوس برین/ حضرت بوبکر رازی اهل راز. وصل او "بوبکر محبوب حبیب"/ هست هم "صوفیّ کامل پاکباز." جمل در گیومه به ابجد اعداد زیر را دهند که سال وفات رازی در این منبع 310 فمری هجری/ 950 م است:
2+6+2+20+200 +40+8+2+6+2 +8+2+10+2 = 310 قمری = 90+6+80+10 +20+1+40+30 +2+1+20+2+1+7

ابجد مانند الفبای عربی از راست به چپ، 28 حرف دارد. ا ، ب ، ت ، ث ، ج ، ح ، خ ، د ، ذ ، ر ، ز ، س ، ش ، ص ، ض ، ط ، ظ ، ع ، غ ، ف ، ق ، ك ، ل ، م ، ن ، هـ ، و ، ي. در فارسی عدد ابجد "پ”، “چ”، “ژ”، “گ” برابر با حرف مشابه عربی آن‌ است: پ= ب، چ = ج، ژ= ز، گ= ک. ابجد، هوز، حطي كلمن، سعفص، قرشت، ثخذ، ضظغ. اعداد از چپ به راست اند؛ هر حرف برابر عدد بقرار زیرند: 4321، 765، 1098، 50403020، 90807060، 400300200100، 700600500، 1000900800.

مورخان غربی او را رازس Rhazes،Razes ، الرازی Al-Razi نامیدند. بیرونی نوشت: "رازی کودکی، نوجوانی، جوانی‌اش در ری بود. گویا در جوانی عود ‌نواخته؛ گاهی شعر هم سرود. به زرگری و کیمیاگری روی آورد. در این کار چشمش بر اثر مواد تند و تیزبو چون بخار جیوه آسیب دید. برای درمان چشم به حکیمی رجوع کرد. رازی پرسید چند لایه در چشم است؟ از عجز پاسخ، رازی گفت: کسی که اصول تشریح را نداند علاج نتواند.

کار آزمایشگاهی با گازهای شیمیایی به چشم او آسیب رساند. در سده 21 با لیزر این لایه چربی را پاک کرده؛ بقیه ساختار چشم بینایی را ادامه دهد. رازی در پیری نابینا شد. آب مروارید/ کاتراکت تار شدن عدسی در 1 یا 2 چشم آغاز شده؛ به نابینایی رسد. علل آن کار با گازهای شیمی، کهولت سن/ ژنتیک، ضربه به سر با اخلال در تغذیه عدسی، پرتو فرابنفش خورشید و گاما، فشار خون، قندخون/ دیابت باشند. رژیم غذایی رازی سبزی و لوبیا بود.

با تولد در خانواده ای سنی در نوجوانی مسلمان معتقد ولی جستجوگر بود. با مطالعات علمی، کنجکاوی فطری، تجربیات آزمایش گری، بحث با علمای اسماعیلی، به دانش مادی و حقیقت جهانشمول رسید. او با شجاعت خرافات رایج، سنت های نقلی، عالمان خودنما رسوا کرد. علمای متحجر او را ملحد، دهری، کافر نامیدند. لاتها او را آزار دادند. کتابها و مکتوبات او را سوزاندند یا در آب ریختند. گویا کتب او را بر سرش کوبیده؛ یا در اثر گازهای سمی آزمایشگاه دید چشمش محدود شد.

ابوریحان بیرونی در کتاب فهرست آثار رازی را 184 کتاب در ریاضیات، نجوم، تفسیر و تلخیص و اختصار کتب فلسفی، پزشگی، فلسفه، علم تخمینی، مافوق الطبیعه، الهیات، کیمیا، کفریات، فنون مختلف نوشت. ابن اصیبعه در عیون الانباء فی طبقات الاطباء آثار رازی را 238 کتاب نوشت. با مقایسه ابن الندیم، بیرونی، قفطی، ابن اصیبعه- آثار رازی 271 تا یند از جمله: الحاوی، الکناش المنصوری، المرشد، من لایحضره الطبیب، کتاب الجدری و الحصبه، دفع مضار الاغذیه، الابدال. لغتنامه دهخدا.

این آثار به فارسی، انگلیسی بطور کامل ترجمه نشده؛ در یک سایت دانشگاهی در دسترس جهانی نیستند. وی در میانسالی علم پزشگی را در بیمارستان بغداد آموخت. بغداد مرکز علمی، تجاری، دیوانی عباسیان و محل برخی داستانهای 1001 شب بود. پایتخت امویان شام/ دمشق بود. با خلافت طلایی هارون الرشید، عباسیان از 750م تا1258 همزمان با دیلمیان، سلجوقیان و جنگهای صلیبی خلیفه بودند.

رازی از 902م تا 908 م رییس بیمارستان بغداد در خلافت المعتضد عباسی و پسرش بود. سپس رییس بیمارستان ری شد. تا پایان عمر به درمان بیماران در ری پرداخت. دانشمندان آثار خود را بزبان رایج همه جایی عربی در هزاره اول میلادی و انگلیسی در هزاره سوم میلادی نویسند. بغداد چنان افسونی بود که شاعر 8 سده پیش نوشت: ره نبردم به مقصود خود اندر شیراز/ خرم آن روز که حافظ ره بغداد کند.

لذا جامعه باید در رفاه باشد تا استعدادها شکوفان شوند. در همین خراسان بزرگ خرافات و مریضی هم شیوع یافتند. ساختار هخامنشیان برای عصر مدرن غلط است؛ اگرچه دیوانیان مدبر و شجاع تمدن مانایی پدید آوردند. ساختار شاهنشاهی سده 20 هم با وجود مدیران مدبر در نبود احزاب سیاسی رقابتی غلط بود.

منابع. ‏2021‏/07‏/29
تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تا اواسط قرن 5 هجری، ذ. صفا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۶.
فرهنگ نفیسی، ناظم‌الاطباء، 5 جلد، تهران، ۱۳۴۳.
فیلسوف ری، مهدی محقق، تهران، ۱۳۵۰.
یک نابغه بزرگ رازی طبیب ایرانی، محمود نجم‌آبادی، ۱۳۴۱. مولفات و مصنفات رازی، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹.
جورج سارتون، تاریخ علم، ترجمه احمد آرام، تهران، ۱۳۳۶.
ترجمه میراث ایران، 13 خاورشناس، تهران، ۱۳۶۳.
الانبیه عن حقایق الادویه، موفق‌الدین ابو منصور علی الهروی، ترجمه ع آخوندوف بادکوبه‌ای، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
حکیم رازی، پرویز اذکایی، انتشارات طرح نو، تهران، ۱۳۸۲.
فهرست کتب محمد بن زکریا رازی، ابوریحان بیرونی، پاول کراس، پاریس، ۱۹۳۶.
تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، ۱۳۳۶.
«رازی، ابوبکر محمد بن زکریا»، خلاصهٔ زندگی‌نامهٔ علمی دانشمندان، ترجمه ص محبوبین، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، ۱۳۷۴.
*
در سده 20 ثبت اختراع به سودمندی، نیاز جامعه، نو بودن محصول بستگی داشت. اختراع ساختن وسیله یا روند با کاربرد خلاقیت، چاره جویی، تخیل در ایجاد دانش یا شیئی نوین در تمدن است؛ مانند ترازو. اکتشاف عمل سفر یا ورود به حوزه ناشنا برای یافتن رازی در طبیعت با تحلیل موضوع، کنجاوی، آزمایش، بصیرت، نوجویی است؛ مانند کشف الکل و قاره جدید. نوآوری شیوه، ایده، محصول نو با چارهجویی، تخیل، مهندسی است؛ مانند آیفن از ترکیب مکالمه تلفنی، برج میکروویو، ماهواره مکان یابی/ جی پی اس.

چند هزار سال پیش زنان دانه جمع کن، اثرات مفید گیاهان بر جانوران و سپس انسان را یافتند. گیاهان خودنی وحشی را سرخپوستان آمریکا هم نامگذاری کرده؛ مهاجران از آنها یاد گرفتند. در ایران ریشه کاسنی، جوشانده گل گاو زبان، دود اسفند، برگ بید برای بیماران کاربرد داشته و دارد. چوپانها هم اثرات مفید گیاهان کوهی را برای التیام زخم رمه یا خود یافتند. آشپزی برای مرهم و مریضی کودکان و پیران هم بکار رفت.

علم فعالیت ذهنی و عملی بررسی ساختار و رفتار جهان مادی و پایه تمدن است. شبه-علم نظرات و رفتار فردی بدون بهبودی مریض است. نظرات رازی بر شالوده آنچه می دانست استوار بودند؛ نه بر آنچه اعتقادات یا عقاید قبلی بودند. چون مصارف صنعتی 1000 سال پیش ناچیز بود؛ لذا شیمی رشد سده 19 را نداشت. عناصر، ترکیبات خطی کانی و حلقوی آلی به کشف داروها کمک کردند. از سده 19 ساختار ذرات، انواع انرژی، بار الکتریک، مغناطیس، یون، ایزوتوپ، واکنش شیمی، جدول عناصر- با تئوری و تجربه کشف شدند.

علوم 1000 سال پیش به تخصصهای سده 20 نرسیده بود. دانشمندان همه فن حریف/ آگاه رنسانسی بودند. در پزشگی اکنون 100 تخصص جداگانه پدید آمده؛ چون اطفال، زنان، داخلی، جراحی، اعضای تن انسان مانند چشم، گوش، حلق، بینی، مغز، دندان، قلب. علوم هم از همدیگر جدا شده اند. مانند داروسازی با ترکیبات آلی و کانی. پژوهش، تولید، پخش، شکل دارو مانند حب، شربت، آمپول، واکسن نیاز به سرمایه دارند. داروها برای معالجه، پیشگیری، تسکین اند.

زبان شیمی علامت عناصر، یونهای 2گانه مثل هیدروژن و 4گانه مثل فسفر، فرمول/ دیسول ترکیبات، قواعد نامگذاری، گاز، فلز، مایع، شبه فلز شناخته شدند. عنصر ازاد خنثی بار صفر دارد. جیوه در دمای اتاق مایع است. نظرات اصلی فیزیک زمان، فضا، انرژی، ماده اند که برای شناخت گیتی در نجوم بکار روند. نور سفید از فرابنفش، 7رنگ اصلی، فروقرمز حرارتی را از خورشید رنگهای اجسام را سازند. منبع نور را در کوره داغ، شعله ملتهب، اخگر آبی می توان دید. گاز، اتر، حلاء، انواع انرژی گرانشی، حرکتی/ پتانسیل، هسته ای، مکانیکی، الکترومغناطیس، شیمیایی، طیف پرتوها این تصویر را کامل کردند. نیرو، انرژی، کار تبیین شدند.

در قرون وسطا ادارات آمار جمعیت، ایمنی و بهداشت کار حرفه ای OSHA، نظارت دارو و تغذیه نبودند. لذا مقررات سلامتی محیط کار، بیمارستان، اماکن عمومی مطرح نبود. مادام کوری صاحب 2 نوبل انگشتان خود را در رابطه با پرتوهای اتمی مخل یاخته های حیات ضایع کرد. در سده 10م خراسان بزرگ هزینه پژوهش را امیران خیر دادند. در سده 21 هم ثروتمندان خیر مانند بیل گیت به امور طبی و علمی کمکهای مالی کلان کنند.