ملک الشعرا بهار، از دیگرْ روشنفکرانی بود که دولت مقتدرمرکزی و مشت آهنین را چاره ی گرفتاری های آن زمان ایران می دانست و در این معنا، به آتاتورک و موسولینی نظر داشت. با این وجود، ملک الشعرا بهار( آن گونه که خود تصریح می کند) خواهان «دیکتاتوری نخبگان»، یعنی دیکتاتوری ِ گروهی« عالِم و آزادیخواه» بود ، نه « عده ای قزاق».
------------------------------------------------------
در نوشته ی پیشین، به مناسبتْ،از« انجمن ایران جوان» و مرامنامه اش صحبت شد، از جمله این که ، برخی از عمده ترین طرح های اصلاحی رضاخان( رضا شاه) بر گرفته از مرامنامه ی این انجمن بود. در این جا لازم می بینم کمی بیشتر به این گروه بپردازم و آنگاه، بخش نخست مقاله را ( در ربط با روشنفکران) پی گیرم.
از جمله فعالیت های انجمن ایران جوان، کار مطبوعاتی و راه اندازی یک نشریه بود. نخستین شماره این نشریه در اواخر سال 1305 منتشر شد و پس از یک سال ( با متوقف شدن فعالیت سیاسی انجمن) تعطیل شد.
از جمعیت انجمن ایران جوان، در سال 1301 حزبی به وجود آمد که ریاست اش با علی اکبر سیاسی بود.این حزب ( به دلیل حضور گروه ها و احزاب قدرتمند مجلس چهارم و پنجم و، به علاوه، مهاجرت اعضای رده بالای حزب به خارج) تا آغاز سلطنت رضاشاه ( 1305) نتوانست به فعالیت چشمگیری دست زند.
با آغاز سلطنت رضاشاه، زمینه ی فعالیت سیاسی این حزب فراهم شد، اما چیزی نگذشت که حزب ِ«ایران نو»، به کارگردانی تیمورتاش، تأسیس شد و حزب ِ«ایران جوان» ، در نتیجه ی فشارهایی که برهیئت مدیره اش وارد شده بود (همچون احزاب دیگر) ، ناگزیر به ادغام در حزب ِ« ایران نو» شد. به موازات حذف احزاب پیشین ( و اندکی بعد، حتی انحلال ِحزب ِتازه تأسیس ِ«ایران نو») امکانی برای فعالیت سیاسی هیچ حزب و جریان مستقل و حتی وابسته ای باقی نمانْد.
مشفق کاظمی، در این مورد می نویسد:
« مدتی بود که در تهران صحبت از یک حزب قوی می شد و چنان که می گفتند، تیمورتاش وزیر دربار، خودْ ریاست آن را به عهده گرفته بود و هر روز خبر می رسید که احزاب پیشین، از بزرگ و کوچک، دسته جمعی به حزب جدید می گروند. کارگردانان حزب ِ[ ایران نو] با هیئت مدیره ی ایران جوان تماس گرفته بودند و چنان می فهماندند که برای ایران جوان هم چاره ای جز ادغام خود در آن حزب نیست.ولی رفقای ایران جوان که هنوز حدّت و حرارت داشتند و استقلال خود را می خواستند به آسانی زیر بار این حرف ها نمی رفتند و عاقبت هم قرار شد که ایران جوان ابتدا از صورت حزبی بیرون آید و آنگاه به اعضای خود اجازه دهد تا هرکدام بخواهند وارد حزب جدید شوند...»
به هر حال،انجمن ایران جوان، در رویارویی با نگاه و نظر ِهسته ی مرکزی ِ طرفداران ِ رضاخان ( داور، تیمورتاش، تدیّن ، دبیراعظم بهرامی ، حزب تجدّد ، حزب رادیکال... که برون رفت از وضعیت اسفبار آن روز ایران و تحقق اصلاحات را در گرو مشت آهنین یک دیکتاتور و در آمریّت «استبداد منوّر» می دیدند) موضع گرفت.
از جمله، علی اکبر سیاسی ، در یکی از آخرین مقالاتش، نگاه طرفداران «استبداد منوّر» را ( البته نه چندان صریح) به چالش کشید:
می گویند، « جامعه ای که اکثریت افرادش در جهل و فساد اخلاقی غوطه ور می باشند، از تشخیص مصالح و اداره ی امور خودش عاجز بوده مانند اشخاص نابالغ احتیاج به قیم یا ولی دارد، و وظیفه ی شخص آنست که بدون احترام ِ حریت ِ افراد و بدون رعایت تمایلات و آراء آن ها، به زور به سوی راه راست رهبرشان کند.[ اما] ، نباید فراموش کرد که دول استعمار هم هنگام دست اندازی به خاک دیگران، همواره همین حجت را ذکر کرده اند.»
مخالفت هایی اینگونه، ازسوی انجمن ایران جوان، چندان غریب نبود.اعضای انجمن، در همان حال که نوسازی رضا شاه را تأیید می کردند، نگران استبداد رأی و عمل او بودند.
مشفق کاظمی (مدیر روزنامه ی ایران جوان) درهمین معنا می نویسد:
«آرزویم این بود که در یک محیط آزاد،افکار خود را به مردم عرضه دارم و در حدود فهم و اطلاعاتم برای بهبود وضع میهنم بکوشم، ولی اینک در راه دیگری افتاده و دست و زبان را بسته می دیدم. طرز انتخابات مجلس ششم نمونه ی بارز و روشنی از روشی بود که در کشورپیش گرفته شده بود. البته من با اقدامات اصلاحی که شروع شده بود، صد در صد موافق بودم. به خصوص که نظراتی که چند سال پیش خودمان در مجله ی "فرنگستان" تبلیغ کرده بودیم،اینک به تدریج عملی یافته می دیدیم...»
-------------------
دکتر محمود افشار یزدی
از دیگرْ روشنفکران تأثیر گذار آن زمان، دکتر محمود افشار یزدی بود.
دکتر افشار، فارغ التحصیل رشته ی حقوق از دانشگاه لوزان بود که یک سال بعد از داور( 1301) به ایران بازگشت. دکتر افشار، ضرباهنگ ِ اوضاعِ سیاسی ِکشور را همسو با ایده ها و انتظارات خود نمی دید. داور را همان دوستی نمی دید که در سوئیس می شناخت ، از این رو، کوتاه مدتی بعد، راه و رسم دیگری، از انچه داور انتخاب کرده بود، پیش گرفت. دکتر افشار( در یاداشتی که در مورد داور قلمی کرده است) می نویسد:
« روزی که [ داور] به دیدن من آمده بود، گفت: رفیق، چه خیال داری؟ چه می‌خواهی بکنی؟ – گفتم: تازه[ به ایران] آمده‌ام و نمی‌دانم. پرسیدم نظر شما چیست؟ – گفت: دو راه بیشتر نیست: یا باید روش ذکاءالملک فروغی را پیش گرفت: اول معلم شد، بعد قاضی، بعدتر وکیل مجلس، و تا آخر، که راه دور و درازی می‌باشد. دیگر راهی که من (داور) پیش گرفته‌ام: اول باید وکیل شد!… متأسفانه[ داور] با نیت پاک، برای رسیدن به هدف که خدمت به وطن و خوب بود، وسائل بد انتخاب نمود.او دیگر همان" مرد آزاد "(علی رغم روزنامه‌ای که به همین نام می‌نگاشت) نبود که من در ژنو و لوزان شناخته بودم و همکاری می‌نمودیم. داور در تهران عوض شده بود.»
دکتر افشار، در ادامه ی همان یادداشت می افزاید:
« اختلاف میان ما وقتی از پرده بیرون افتاد که من از یزد، زادگاه خودم، کاندیدای وکالت [ مجلس پنجم ] شدم. دولت ِ[ رضا خان ] در امر انتخابات دخالت نامشروع می‌کرد. او [ داور] رابطه و نفوذ در دستگاه پیدا کرده بود. از او خواستم که از مقامات بخواهد که در امر انتخابات یزد دخالت نکنند و آنجا را آزاد بگذارند. او صراحتاً، مخالفت خود را با انتخاب من این‌طور بیان نمود: اگر شما وکیل شدید با " جنت مکانی " شما چه کنیم! مقصودش از جنت مکانی اشاره به همان وسایل پاکیزه برای رسیدن به هدف پاک بود... راه سیاسی ما در تهران از همان اول سوا شد. دیدم که کم و بیش رویه (ماکیاولی) را پیش گرفته است که با آن موافق نبودم. او همان کس نبود که در روزگار دانشجویی هم‌اندیشه بودیم.»
داور، دو بار، دکتر افشار را به همکاری دعوت کرد، که به اختلاف شدید و درگیری بین آن دو منجر شد:
« وقتی [ داور ] وزیر تجارت (بازرگانی) شد مرا به تأسیس و به ریاست مدرسه عالی تجارت (که بعد تبدیل به دانشکده اقتصاد شد) دعوت کرد. وقتی هم وزیر دادگستری گردید ، [ مرا] به مستشاری استیناف انتخاب نمود. گاهی رفاقت دیرین را دوستانه تجدید می نمود…
ولی در عدلیه نیز با هم نساختیم. من طرفدار عدم مداخله ی دولت در امر دادگستری بودم و او با همان عقیده ی(ماکیاولی) که وقتی نیت و هدف پاک باشد ولی وسایل ناپاک ،اهمیتی ندارد، بود. در اثر این اختلاف نظر سخت به هم برخورد کردیم.»
دکتر افشار،در توضیح علت اختلاف و درگیری با داور می نویسد:
« مرحوم داور، تردیدی نیست که برای تشکیل عدلیه زحمات بسیار کشید و عده‌ای از اشخاص درست و فهمیده و شجاع را برای تشکیل عدلیه دعوت نمود… اما افسوس که مولود خودش را به دست خودش از بین برد و همان طوری که مؤسس عدلیه بود، مخرب عدلیه نیز خود او شد، زیرا با تفسیر اصل ۸۲ قانون اساسی از قوۀ قضائیه سلب استقلال نمود…»
بازگویی حقوقی علل اختلاف داور و محمود افشار، در حوصله ی این نوشته نیست. از این رو، به همین مختصر بسنده می کنم.
دکترافشار، در سال 1304 مجله ی ملی گرای « آینده » را راه انداخت و سردبیری آن را خود به عهده گرفت. دکترسیاسی، سعید نفیسی، محمدعلی فروغی سید حسن تقی زاده ، عبدالله انتظام و دکتر محمود افشار از نویسندگان مجله ی آینده بودند. مجله ی آینده ، چندی بعد (مانند احزاب و شماری از نشریات دیگر) تعطیل شد.
در شماره ی نخست مجله ی « آینده» ( که « با تصویر حضرت اشرف آقای سردار سپه رئیس الوزرا و فرمانده ی کل قوا» شروع می شد) آمده است :
این مجله با هیچ مقام و جمعیت و حزب بستگی ندارد و یک نامه ی مستقل و آزاد است.در حقیقت این مجله آینه ی افکارعمومی خواهد بود.
برای دکتر محمود افشار، مهمترین مسئله وحدت ملی بود. در مقاله ی « مطلوب ما، وحدت ملی ایران» ( مندرج در نخستین شماره ی « آینده» و به قلم دکتر افشار) آمده است:
مقصود ما از وحدت ملي ايران، وحدت سياسي، اخلاقي و اجتماعي مردمي است که در حدود امروز مملکت ايران اقامت دارند. اين بيان شامل دو مفهوم ديگر است، که عبارت از حفظ استقلال سياسي و تماميت ارضي ايران باشد. چگونه به وحدت ملي خواهيم رسيد؟ اما منظور از کامل کردن وحدت ملي اين است که در تمام مملکت زبان فارسي عموميت يابد. اختلافات محلي از حيث لباس، اخلاق وغيره محو شود و ملوک الطوايفي کاملاً از ميان برود. کُرد و لرُ و قشقايي و عرب و ترک و ترکمن و غيره با هم فرق نداشته، هر يک به لباسي ملبس و به زباني متکلم نباشند... به عقيده ما تا در ايران وحدت ملي از حيث زبان، اخلاق، لباس و غيره حاصل نشود، هر لحظه براي استقلال سياسي و تماميت ارضي ما احتمال خطر می باشد. تدریس زبان فارسی و تاریخ ایران در تمام مملکت چاره ی اصلی و قطعی است ...»
« علی دشتی، علی اکبر سیاسی، محمود عرفان، رشید یاسمی، سعید نفیسی،علی اکبر داور ( سال دوم شماره ی اول) مشفق کاشانی،اسماعیل یکانی، پورداوود، اللهیار صالح، رضا زاده شفق و... از دیگرْ نویسندگانی بودند که با آینده همکاری می کردند.آینده از 1304 تا 1306 منتشر و سپس تعطیل شد.
دکتر محمود افشار، پس از مدت کوتاهی همکاری با داور و دیگر دوستانش، از آن ها جدا می شود و از قبول مسئولیت دولتی سربازمی زند.
--------------------
ملک الشعرا بهار
ملک الشعرا بهار، از دیگرْ روشنفکرانی بود که دولت مقتدرمرکزی و مشت آهنین را چاره ی گرفتاری های آن زمان ایران می دانست و در این معنا، به آتاتورک و موسولینی نظر داشت. با این وجود، ملک الشعرا بهار( آن گونه که خود تصریح می کند) خواهان «دیکتاتوری نخبگان»، یعنی دیکتاتوری ِ گروهی« عالِم و آزادیخواه» بود ، نه « عده ای قزاق».
بهار در دوره های سوم و چهارم و پنجم، ازمشهد و در دوره ی ششم، از تهران به نمایندگی مجلس شورا انتخاب شد. بهار از مخالفان رضاخان بود و در ربط با جریان « جمهوریت» ، شعر ِهجوآمیزی به نام « جمهوری نامه » سرود.
بی امضاء بودن این شعر سبب شد که بسیاری ( از جمله کارگزاران رضاخان) تصورکنند که سراینده ی این شعر میرزاده ی عشقی است ، در حالی که تنها سطرهایی از آن، کارعشقی بود.(1)
بگذریم از این که،عشقی شعرهای تندی علیه جریان «جمهوریت» سرود، که خشم رضاخان را سبب شد. این شعرها، و به خصوص، تصویرمندرج در آخرین شماره ی روزنامه ی « قرن بیستم»، حکم قتل او را( به دست دو مأمور نظمیه ی رضاخان) رقم زد.(2)
سلیمان بهبودی ( که برنامه ی ملاقات سردارسپه با ارباب رجوع و مضمون ملاقات ها را یادداشت می کرد) مدعی است که مخالفت بهار با رضاخان، به توزیع شب نامه هم کشیده شد.در یکی از یادداشت های سلیمان بهبودی آمده است:
« 22 جوزا 1302... هر روز که ملک الشعرا بهار می آمد،بعد از این که پذیرایی تمام می شد، باغبان در موقع نظافت چیزی مثل شبنامه زیر نیمکت ها نزدیک شمشادها پیدا می کرد و به بنده می داد.مفاد آن اخطاری بود از طرف صاحب منصبان و گروهبان های قشون، به خلاصه اینکه : ما در کودتا به شما کمک کردیم و قصد ما این بود که پس از این که موقعیت شما محکم شد به ما توجه کنید تا زندگی مرفه داشته باشیم، هر گاه زندگی ما را تأمین نکنید، ما نظامیان چنین و چنان می کنیم. اولین دفعه وقتی این اوراق به حضرت اشرف [ رضاخان] ارائه شد، فکر زیادی کردند و به صورت اشخاصی که برای ملاقات آمده بودند مراجعه فرمودند و نظرشان متوجه ملک الشعرا بهارشد.بعد معلوم شد که نظر حضرت اشرف صائب بوده است ، ولی چیزی نفرمودند و نادیده گرفتند.»
روز هشتم آبان ۱۳۰۴ شمسی، بهار به نمایندگی از طرف اقلیت مجلس،به عنوان مخالف تغییرسلطنت سخنرانی می‌کند، که از سوی عمّال رضا خان، از چاپ این نطق در جراید، ممانعت می‌شود.پس از ختم سخنرانی، هواداران سردار سپه، که از قبل در تدارک قتل بهار بودند، اشتباهاً، شخص دیگری (به نام واعظ قزوینی) را که از دور شبیه بهار به نظر می‌رسید، به قتل می‌رسانند، تا برای بقیه درس عبرتی باشد.
به هر حال، مخالفان تغییرسلطنت، بعد ازعدم موفقیت، از در ِ موافقت با رضاشاه در می آیند. ملک الشعرا بهار، درهمین معنا می نویسد:
« بعد از پادشاهی او [ رضاشاه] مدرّس خود را با امری واقع شده برابر یافت و گفت :
این کار نباید بشود[ می شد]، ولی سستی و اهمال هموطنان کار خود را کرده، ما هم تا جایی که بشر بتواند تقلا کند، سعی کردیم و حرف خود را گفتیم و کشته هم دادیم، دیگر دِینی برعهده نداریم و حالا باید با دولت و شاه موافقت کرد ، بلکه خوب بشود و خدمتی کند.
این حرف را مرحوم مدرس با حضور من [ ملک الشعرا بهار] و آقای زعیم و سید جلال منجم که از دوستان او بود، گفت.
همین قِسْم هم شد. مدرس و ما ترک مخالفت کردیم. مجلس پنجم هم به زودی ختم گردید و مدرس به شاه و اقدامات بعضی خیرخواهانه ی [ او] نزدیک شد و در دوره ی پنجم به [ رضا] شاه نصیحت کرد که در انتخابات، مردم را آزاد بگذارند.این پیشنهاد در ایالات مؤثر نیفتاد ، اما در شهر تهران نتوانستند از آزادی مردم جلوگیری کنند.»
«ملک الشعرای بهار، به مناسبت جلوس رضاشاه ،قصیده ای سرود و در آن او را قائد ایران نامید ... خود ِ شعر نیز به رغم لحن مثبت اش نشان می داد که تغییر عقیده ی شاعر بی قید و شرط نیست .»
--------------
فرج الله بهرامی ( دبیر اعظم)
یکی از هواداران رضاخان ( رضاشاه) که در برآمدن ِ او نقشی مؤثر داشت ، فرج الله بهرامی ( دبیر اعظم) بود.بهرامی ، درس خوانده ی دارالفنون و آلیانس فرانسه بود. زبان فرانسه و عربی را به خوبی می دانست و نثر فارسی را به روانی می نوشت. بهرامی، در سال 1285 به استخدام وزارت جنگ در آمد و در نخستین روزهایی که رضاخان وزیر جنگ شده بود ، نظر او را به خود جلب کرد. بهرامی، گذشته از نوشتن اعلامیه ها و نطق های سردار سپه، معلم زبان فارسی او هم بود و هر روز، یکی دوساعت به او درس می داد. درهمین نشست ها بود که رضاخان را با تاریخ ایران باستان آشنا می ساخت و افکار و احساسات ناسیونالیستی را به او تلقین می کرد.
اعطاء لقب ِ « دبیر اعظم» ) که احمد شاه به بهرامی داده بود) به توصیه ی رضاخان ممکن شد.بهرامی از نزدیکان سردار سپه بود و در حضر و سفر( از جمله لشکرکشی به خوزستان و خلع ید شیخ خزعل) در کنار او بود. سفر نامه ی خوزستان و مازندران، به قلم او است.
بهرامی، در انتخابات مجلس پنجم ( با دخالت نظامیان) به نمایندگی مردم تبریز انتخاب شد و از جمله معدود کسانی بود که برای خلع قاجار، سخت تلاش می کرد. دبیراعظم، پس از تغییر سلطنت، به ریاست دفتر مخصوص رضاشاه انتخاب شد، اما از آن جا که انتظار داشت به وزارت دربار برگزیده شود، از رضاشاه رنجید و نتوانست همچون گذشته، ارادت خود را به او نشان دهد.
به باور سیروس غنی، بهرامی « انتظارات زیادی از رضاشاه داشت و در کارهایی که به او مربوط نبود دخالت می کرد.هنوز نمی فهمید که رابطه ی آن ها تغییر کرده است. رضاشاه حوصله اش از او سر رفت. او را به سِمَت های دیگر گماشت و از دربار دور نگاه داشت.منشی های خصوصی بعد از او عقل به خرج دادند و مرز خود را شناختند.»
بهرامی، گرچه بعد ها مأمور تجدید بنای مقبره ی حافظ و تدارکچی برنامه ی جشن هزاره ی فردوسی در مشهد شد، اما، رضاشاه، ازهمان یکی ـ دو سال نخست سلطنت، نظرش از او برگشت ، تا این که در تاریخ 1314، همراه با علی دشتی ، زین العابدین رهنما و برادرش محمدرضا تجدد (صاحب روزنامه ی تجدد، نماینده ی دوره ی چهارم و پنجم مجلس و از یاران نستوه رضا خان و برکشیدگانش به پادشاهی) به زندان محکوم اش کرد. رهنما و تجدد، اندکی بعد ( ظاهراً به توصیه ی مخبرالسلطنه هدایت) به عراق تبعید شدند، و بهرامی
به ملایر تبعید شد. بهرامی، در 1319 مجدّد دستگیر شد. بیم اعدام او می رفت ، اما رویداد شهریور بیست، جان او را نجات داد.
-------------
کاظم زاده ایرانشهر
حسین کاظم زاده ( ایرانشهر) از جمله روشنفکران خارج کشور بود که دغدغه ی ایران داشت. کاظم زاده از جمله چهار نویسنده ای بود که در دوره ی نخست انتشار روزنامه ی کاوه، به طور مستمر با آن همکاری می کردند: تقی زاده، کاظم زاده،جمال زاده و مشفق کاظمی.
کاظم زاده ، به این دلیل که در برلین مجله ای ماهانه به نام « ایرانشهر» انتشار می داد، به« کاظم زاده ایرانشهر» معروف شد. نخستین شماره ی ایرانشهر در ژوئن 1922( چند ماه پس از تعطیل کاوه) انتشار یافت.
به جز کاظم زاده ،این نویسندگان با نشریه ی ایرانشهر همکاری می کردند:
رشید یاسمی، عباس اقبال، مشفق کاظمی، احمد فرهاد، حسین نفیسی، دکتر تقی ارانی و بعدها علامه قزوینی.
علاقه به «ایران باستان ، زبان و فرهنگ و تمدن ایرانی و اعتقاد به روح ملی » و توجه به «اندیشه ی فلسفی»، دو مبحث اساسی و محوری مجله ی ایرانشهر بودند.
توجه مؤکّد به «ایران باستان » و برجسته کردن « روح ملی» در مجله ی « ایرانشهر» سبب شد، تا برخی نویسندگان آن را به " شوینیسم" و تبلیغ ِ نژاد آریا و زرتشتی گری متهم کنند.
توجه کاظم زاده به ایران باستان در حدّی بود که « اکتشافات باستان شناسی و تحقیقات زبان شناسی که به عظمت ایران باستان گواهی می داد» او را به وجد می آورد.
نگاه ِ مجله ی ایرانشهر، عموماً، به ایران آن سال ها و نا به سامانی های کشور بود. مجله می کوشید، مسئله ی ایران را« در چارچوب وقایع بین المللی و مسیر رژیم های سیاسی مختلف بررسی کند و با آگاهی از آنچه واقعاً در ایران می گذشت، در باره ی راه حل ها بیندیشد».
کاظم زاده ، " صفوف ممتاز مملکت" ، اعم از اعیان و اشراف و روحانیون و مآموران حکومتی را، در خفه کردن هر« جنبش رهایی بخش » رصد می کرد و بر این یقین بود که « افراد ملت، از پرتو آزادی مختصری که درعهد مشروطیت دارا شدند، دیگر نمی توانند بیش از این متحمل اوضاع ناگوار دوره ی استبداد باشند».
کاظم زاده بر این باور بود که ملت ایران با گذشته ی درخشان اش، گرچه قرن ها « زیر استیلای ملت های بیگانه بود، اما آداب و اخلاق قدیم خود را به کلی از دست نداده است و " روح ایرانیت " او نمرده است». از این رو ، بر ما است که " روح ملی " را تقویت کنیم ، تا بتوانیم به "دایره ی تجدد" گام نهیم، و « چون این روح ملی بیش از همه در قلمرو سیاست ، دین، زبان و اخلاق تظاهر می کند، لذا اصلاحات را نیز باید در همین زمینه انجام داد».
کاظم زاده نیز همچون تقی زاده، عطف ِ توجه به « تعلیم و تربیت » را چاره ی گرفتاری های ایران می دانست و بر این نظر بود که « باید بیش از هرچیز، یک انقلاب معنوی در اعماق روح ملت ایران رخ دهد»، و این دگرگونی رخ نمی دهد، مگربا بذل توجه به « تعلیم و تربیت عمومی» است.
------------
محمد علی فروغی
دولتمرد دیگری که حضورش در کنار رضاشاه، بیش از شخصیت های دیگر، به تحولات آن سال های ایران معنا می دهد ، محمد علی فروغی ( ذکاء الملک) است.
از آن جا که سال ها پیش ، در نوشته ای بلند ، به زندگی فروغی و نقش تعیین کننده ی او در « نوسازی » رضاشاه پرداخته ام (3)، در این جا، تنها به نقل قولی از محسن فروغی بسنده می کنم، که ناظر به تغییر نگاه پدرش نسبت به رضاشاه است :
« در تابستان ۱۳۱۹… وقتی فرشته خواهرم ماجرای بیماری شوهرش [پسرمحمد ولی خان اسدی (4)، در زندان بیرجند] را برای پدر [فروغی] بیان می‌کرد… پدرم او را به بردباری و آرامش دعوت می‌کرد… در این موقع مرحوم عموجان [ابوالحسن فروغی] که حاضر بود و با دقت به حرف‌های برادرزاده‌ی خود گوش می‌داد، رنگش برافروخته گردید. با وجود احترام فوق‌العاده‌ای که برای برادرش [محمد علی فروغی] داشت با صدای لرزان و عصبانی خطاب به پدرم گفت: داداش، شما هم در به وجود آوردن این اوضاع خفقان‌آور مقصرید. زیربنای این ساختمان جهمنی را شما و چند نفر دیگر بنا کردید، حالا دختر خودتان پاداش خدمات شما را دریافت می‌کند. پدرم با مهربانی جواب داد: من مقصر نیستم، ولی گول خوردم. این مرد (رضاشاه) در ابتدای سلطنت،دم از قانون می‌زد و می‌گفت کارها باید در پناه قانون باشد. نباید کسی کار غیرقانونی انجام دهد. حالا فهمیدم که آن گفته‌ها و تظاهرات برای اغفال بنده و امثال من بود…»
-----------------
زیرنویس:
ـ1ـ مؤلف کتاب « سده ی میلاد میرزاده ی عشقی»، ابیات زیر را ، که در« جمهوری نامه » بهار آمده است، از عشقی می داند:
حقیقت بارک الله ، چشم بد دور / مبارک باد این جمهوری زور
ازین پس گوشها کر چشم ها کور/ چنین جمهوری بر ضد جمهور...
دریغ از راه دور و رنج بسیار
ضیاء الواعظین آن لوس جیغو/ کند از بهر جمهوری هیاهو
چه جمهوری عجب دارم من از او/مگر او غافل است از قصد«یارو»[ رضاخان]
که می خواهد نشیند جای قاجار/ همانطوری که کرد آن مرد «افشار» [ نادرشاه]
دریغ از راه دور و رنج بسیار
...
2 ـ در آخرین شماره ی روزنامه ی «قرن بیستم » ( 7 سرطان 1303) اشعار « جمهوری سوار»،« مظهر جمهوری» و « نوحه ی جمهوری» چاپ می شود. در صفحه 4 «قرن بیستم»، تصویر مرد مسلح وغضب آلودی ( رضاخان) به نام «مظهر جمهوری» کشیده شده است، که در دست راست تفنگ و در دست چپ سکه ی نقره( پول) دارد و بالای سرش سایه «جمبول» ( انگلیس) نمایان است و در اطراف آن ، اسامی روزنامه های طرفدار دولت رضاخان، که هرکدام از آنان را به شکل یکی از حیوانات نشان می دهد. به ترتیب ِنگارش: افعی «روزنامه ی ناهید»، جغد « تجدد»،موش « کوشش» ...
ابیاتی از شعر « مظهر جمهوری»:
«قرن بیستم » گوید ( خطاب به سردار سپه، رئیس الوزرا، که داوطلب مقام ریاست جمهوری ایران است ) :
ای مظهر جمهوری، هی هی جبلی قُم قُم
جمهوری مجبوری، هی هی جبلی قُم قُم
مسلک نشود زوری، هی هی جبلی قُم قُم
تا کی پی مزدوری، هی هی جبلی قُم قُم
...
*لازم به توضیح است که مدیر و گرداننده ی روزنامه « قرن بیستم»، میرزاده عشقی بود.
** همانطور که پیشتر گفته شد، مطالب آخرین شماره ی «روزنامه ی قرن بیستم» و همینطور تصویر مندرج در آن ، خشم رضاخان را برانگیخت و سبب ساز ِ قتل میرزاده عشقی شد.
3-
http://bonyadhomayoun.com/?p=986
4 ـ محمد ولی خان اسدی،در زمان رضاشاه، نایب التولیه ی آستان قدس رضوی بود. اسدی، ظاهراٌ با طرح متحدالشکل شدن لباس مردان و به خصوص اجباری شدن «کلاه پهلوی» مخالف بود. اسدی، پس از واقعه ی مسجد گوهرشاد مشهد (1314) دستگیر و بعد از محاکمه ی سریع ، تیرباران شد. پسر او هم، به جرم ، پدر دستگیر و زندانی شد. محمد ولی خان اسدی، پدر داماد محمد علی فروغی بود.
فروغی، به خاطر وساطت برای محمد ولی خان اسدی ، مغضوب رضا شاه و خانه‌نشین شد.
