بحران طولانی قره باغ متکی بر دعاوی سنتی ارمنیان در باره تاریخ این سرزمین و تصور تعلق آن از قدیم به ارمنیان است. لکن آنچه که در این میان عوض شده است تفاوت نگاه تاریخ نویسی علمی معاصر به تصورات تاریخی سابق است. بنظر می رسد که در دهه اخیر با تضعیف عقاید ناسیونالیستی میان متخصصین که احتمالا در سایه گلوبالیزاسیون صورت گرفته است، پارادایم تاریخنویسی قدیم مولد تواریخ سنتی غیر دقیق از دیدگاه ناسیونالیستی به دیدگاه قاره ای و یا جهانی عوض شده است.
نخستین مورد مهم این تعویض پارادایم را می توان در تحقیقات اساسی کریستوفر کلارک (کمبریج) در مورد تاریخ جنگ جهانی اول دید که چند سال پیش تحت عنوان "خوابگرد ها" منتشر شد (1).
مولف در مقدمه کتاب یاد آوری می کند که تا دهه های اخیر حتی تواریخ موضوعات محتوی منابع کافی قابل دسترس نظیر جنگ جهانی اول نیز معمولا از زوایای منافع ملی مورخین و از نگاه ناسیونالیستی نوشته شده اند. لذا روشن است که تواریخ کاملا غیر دقیق قدیمی و بعدی نیز خصوصا در موارد قدیمی فاقد منابع معتبر و کافی، مطلقا نمی توانند معتبر محسوب شده و می بایستی از اساس تصحیح شوند.
تعویض پارادایم در مورد تواریخ ارمنی ارامنه در دهه های اخیر نیز صادق است. کمااینکه مورخین باسابقه ارمنی نظیر نینا گارسویان و چند مورخ ارمنی دیگر شروع به تصحیح تواریخ افسانه ای ارمنی در دهه های اخیر کرده اند. و نشان داده اند که مبانی بسیاری از دعاوی تاریخی در مورد سابقه تاریخی ارمنستان قدیم در قفقاز متکی بر غلوّهای افسانه ای متداول میان تاریخنویسان ارمنی خصوصا موسی خورنی (خورنچی) بوده است. مورخین اروپایی نظیر اگوست کاریه نیز اختراعی بودن دعاوی تاریخی ارمنیان را که متکی بر تاریخ افسانه ای موسی خورنی است، یادآوری کرده است (2).
موضوع دیگری که در این رابطه قابل ذکر است، اشتباه در مورد اصطلاح "ارمن" و مشتقات آن در تواریخ غیر دقیق قدیمی است که تصور می شود دال بروجود سرزمین معینی متعلق به ارمنیان بوده است. در حالیکه علی الصول این اصطلاح نیز نظیر اصطلاح "ایر" (در رابطه با "ایران") که در قدیم نه به سرزمین بلکه به مردمان زرتشتی اطلاق می شد، در قدیم به مردمان متعلق به گروه مذهبی یا قومی خاصی اطلاق می شده است. بعدها در تواریخ غیر دقیق قدیم اروپایی به صرف محدودیت اطلاعات و صرف آشنایی مورخین سنتی با اسامی خاص معین، که نام نواحی را صرفا با نام ساکنان آشنای آن ناحیه نامیده اند، این نام نیز به سرزمینی اطلاق شده و از سر بیدقتی متداول در تواریخ قدیم به عصر ما رسیده است. کمااینکه همچنانکه تواریخ معتبر اخیر نظیر «تاریخ کوچ خلق ها ...» روشن کرده اند: مورخین مسیحی اروپایی به دلایل گوناگون صرفا علاقمند به سرنوشت اقلیت های مسیحی ساکن نواحی غیر اروپایی بودند و صرفا در باره آنان نوشته اند. بدون اینکه به وضعیت اکثریت مردم و ساکنین اصلی آن نواحی توجه کنند: نوشته هایی که فاقد اعتبار تاریخی و علمی هستند (3). از اینرو چون نام سرزمین ها بعدها به دلایل و تصورات غیر تاریخی و حتی صرفا سیاسی اتخاذ شده اند، اطلاق این نام ها به سرزمینی متضمن اعتبار تاریخی اسکان قومی در این سرزمین ها نمی باشد.
حواشی:
Ch. Clark, „Die Schlafwandler: Wie Europa in den Ersten Weltkrieg zog“, Deutsche Verlags-Anstalt, München 2013;
„The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914“, Allen Lane, London 2012.
(2)
CARRIERE, Auguste; Moise de Khoren et la Généalogie Patriarcale, Paris, 1896.
(3)
M. Meier, „Geschichte der Völkerwanderung: Europa, Asian und Afrika vom 3. Bis zum 8. Jahrhundert n. Chr.“, Ch. Beck, 2019.
