کریدور باریک نام آخرین کتاب دارون عجم اوغلو و جیمس رابینسون است، حاصل دو دهه همکاری مستمرایندو.
عجم اوغلو استاد اقتصاد سیاسی ام.آی.تی و رابینسون استاد علوم سیاسی هاروارد است. این دو پیش از این "چرا ملت ها شکست می خورند؟" را به رشته تحریر آوردند. کتابی که به دهها زبان ترجمه شد، در آمریکا در لیست پرفروشترین قرار گرفت، مورد ستایش ده برنده نوبل اقتصاد قرارگرفت.
گفته مشهوری است که اقتصاددانان دو دسته هستند، یک دسته نکات بسیاری در موضوعات اندکی بیان میکنند و دسته دیگر نکات اندکی در موضوعات بسیار متعدد. عجم اوغلو به دسته اول تعلق دارد در بیش از پانصد صفحه تحول چند صد ساله دهها کشور متنوع را بطور روشمند و پایدار توضیح میدهد. کار سترگ نویسندگان این اثر در این است که بطور نظامند و استوار چند تز منسجم و اساسی اشان را با انبوهی از حوادث تاریخی محک میزنند. تعدد و تنوع نمونه ها نه تنها تمرکز خواننده را مختل نمی کند بلکه فهم نظریه مطرح شده را تسهیل میکند. در پرتو آن تزها حوادث نقل شده بهتر فهمیده میشود و و آن حوادث درک عمیق تر تزها را میسر میسازد. شیوه نگارش آنان نیز نقش مهمی در جذب میلیون ها خواننده دارد، زیرا که علاقمندی میلیون ها خواننده به کتابی در زمینه اقتصاد پدیده رایجی نیست.
هنر نویسندگان در این است که آن چند تز و انبوه آن حوادث تاریخی نقل شده کل منسجم و یگانه را می سازد، همانند نخی که با عبور از میان دانه های ریز و درشت تسبیح واحدی میسازد.
روش تحلیل عجم اوغلو تاریخی و نهاد محور است. موفقیت یا شکست ملت ها را بر پایه روند تکوین و توسعه نهاد های اقتصادی و سیاسی آنان و بر بستر چند سده تاریخ آنان توضیح میدهد. تسلط اش بر علم ریاضی و مدل سازی به وی امکان میدهد انبوهی از داده ها را در قالب نظریه ای منسجم پی بگیرد و سره را از ناسره تفکیک کند و به خواننده فهم حوادثی را که در تکوین بسیار طولانی بدین یا بدان نتیحه منجر شده اند را میسر میسازد.
به نظر وی نهادهای سیاسی در کنش متقابل با نهادهای اقتصادی دست بالا را دارند. بدین ترتیب تغییرات در عرصه سیاست تغییر در عرصه اقتصاد را موجب میشوند از جانب دیگر تداوم تغییر در عرصه اقتصاد مستلزم تثبیت آن در سیاست و حقوق است.
جنبه دیگر تحلیل آنان تفکیک نهادها به دو دسته است : نهادهای باز و فراگیر از یک سو و نهادهای بسته و استثمارگر از سوی دیگر. دسته اول مشارکت و بهره مندی یکسان از منابع و امکانات را برای همه فراهم میاورد و به انکشاف و خلاقیت میدان میدهند، دسته دوم منابع و امکانات را به حلقه محدود خودی ها، اقلیتی محدود و ممتاز اختصاص می دهد و بهره کشی بی رویه اکثریت را فراهم می کند.
شکل گیری و انکشاف نهادها روندی پویا و دینامیک است، خصلت نهادها یکبار و برای همیشه قوام نمی گیرد بلکه در معرض تغییرات جزئی و پیوسته است.
یک تز اساسی نویسندگان این است که انباشت این تفاوت های جزئی در گسل ها، مقاطع تعین کننده و بزنگاه ها بحرانی به گسست آشکار منجر میشود.
شیوع عالمگیر کرونا نمونه ایست از چنین مقاطع تعین کننده و بزنگاه بحرانی و بی تردید بر پایه دینامیسم درونی سیر تحولات در کشورهای گوناگون چنین گسست های را کلید خواهد زد.
کتاب کوریدور باریک ادامه دهنده شایسته کتابی است که در بالا به اختصار ذکر شد. کوریدور باریک در باب آزادی و قوانین حاکم بر روند پیدائی و بسط یا زوال آن است.
دارون عجم اوغلو و جیمس رابینسون یک بار دیگر با تحلیل ژرف، روشمند و استوار شان پرتوی نیرومندی بر زوایای متعدد موضوع مورد مطالعه اشان افکنده اند. آزادی، مشکلی است که سده های متمادی انبوهی از بهترین و عمیق ترین اندیشمندان جهان نسل اندر نسل عمر شان در اندیشیدن بدان سپری کرده اند. این دو نیز به سهم خود سال ها رد پای پیشینیان را پی گرفتند و با اتکاء بر انباشت عظیم تحقیقات علمی حاصل سالها کاوش و تفکر در این موضوع را در این کتاب عرضه کردند. در این اثر نیز بیان ساده و روشن پیچیدگی ها نشانی است از تسلط استادان بر موضوع.
به لحاظ نظری کریدور باریک حاوی نقد مهمترین نظریات کلاسیک در این مقوله است. آزادی مفهومی که بیش از هر مفهوم دیگر مورد سوءاستفاده قرار گرفته است . در معنای متعدد گاه ضد و نقیض بکار رفته است. عجم اوغلو، همانند گروه کثیری از اهل علم، آزادی را در نسبت اش با سلطه تعریف می کند. سلطه ، اجبار به پیروی از خواسته دلبخواه شخص، اشخاص، یا ارگانها ست. اجبار میتواند در نتیجه خشونت، تهدید، عواقب جانی و مالی یا نتیجه باورها و سنت های سخت جان حاکم بر جامعه باشد. و در این رابطه آزادی به معنای رهائی از سلطه است.
تز اساسی نویسندگان چنین است : آزادی مستلزم دولت نیرومند و جامعه مدنی نیرومند است. دولت بایستی نیرومند باشد تا خشونت را مهار، اجرای قانون را تضمین و خدمات مورد نیاز مردم را تامین کند. جامعه مدنی بایستی نیرومند و در حال بسیج باشد تا دولت قدرتمند را مهار و در بند نگه دارد.
در این کتاب نیز نویسندگان به شیوه مشابه با کتاب اولی انبوهی از نمونه های متفاوت را به سبک یکسانی و با تمرکز بر چند جنبه کلیدی تحلیل می کنند و تز های ارائه شده را با نمونه های متعدد محک میزنند. در ادامه به برخی از این جوانب اشاره خواهد شد .
تکثیر لویاتان
توماس هابز وضعیت طبیعی را وضعیت جنگ دائم توصیف میکند که در آن هرکس در معرض مخاطره و خشونت همه است. راه چاره تاسیس نوعی اتوریته مرکزی میدانست، که لویاتان اش می نامید، استعاره ای از قدرت هولناک این غول. با وجود این، باور داشت که در هراس لویاتان زیستن بهتر از وحشت از هر کس وهمه است بعلاوه به اینکه لویاتان خشونت را مهار و عدالت را تامین خواهد کرد. امید داشت.
عجم اغلو چنین باوری را نقد میکند. که قدرت الزامٱ عدالت ، و بطریق اولی آزادی، نمی آورد. که لویاتان دو چهره دارد و با اشاره به آلمان هیتلری توضیح میدهد که در آنجا نه "وضعیت جنگ دائم" هابزی بلکه جنگ دولت علیه شهروندان خود جریان داشت.
عجم اغلو لویاتان را تکثیر میکند به باور وی لویاتان نه یکی که سه نوع است: لویاتان غایب، لویاتان جبار و لویاتان در زنجیر. لویاتان غایب آنجاکه اتوریته مرکزی غایب هست یا دولت فاقد قدرت است، لویاتان جبار آنجا که دولت بر جامعه مدنی تسلط کامل دارد، لویاتان در زنجیر آنجا که زور دولت و حامعه مدنی مساوی است و دولت بدلخواه خود نمی تواند عمل کند.
کوریدور باریک
آزادی به یکبار و برای همیشه کسب نمیشود، پیکار آزادی پروسه ایست طولانی و پر نشیب و فراز. در این پروسه مسابقه وقفه نا پذیری بین دولت و جامعه مدنی جریان دارد. کوریدور تا جائی امتداد دارد که سلطه قاطع یکی بر دیگری حاصل نشده باشد. وضعیت سلطه بمعنای عدم آزادی و خارج شدن از کوریدور است و پی آمد آن لویاتان جبار یا لویاتان غایب است. میشود گفت که اکثریت مردم جهان خارج کوریدور وتحت سلطه لویاتان جبار اند. لویاتان غایب در جوامع ابتدائی که هیچ اقتدار متمرکزی وجود نداشت و در روزگار ما نمونه لبنان کنونی داریم که در عمل دولت فاقد هر نوع اقتداری است.
پیکار آزادی پروسه ایست طولانی زیرا مستلزم گذار از کوریدور طولانی است که درآن مهار خشونت ممکن، اجرای قانون تضمین و خدمات ضروری دولت به شهروندان تامین میشود.
پروسه طولانی است زیرا که جلوگیری از پدید آمدن لویاتان جبار تنها با بستن قید و بند نهادهای نظارتی جامعه مدنی بر پیکر لویاتان میسر و وی بایستی زندگی در زنجیر را فرا گیرد همچنین بخش های مختلف جامعه کار کردن با همدیگر علیرغم منافع متفاوت و گاه متضاد را فرا گیرند.
نویسندگان این موارد را بطور مشروح بعنوان نمونه در تجربه آفریقای جنوبی تشریح می کنند.
غنا، حاصل احاطه نویسنده به عرصه های خارج از عرصه تخصص اش است
پدیده "ملکه سرخ" به وضعیتی اشاره دارد که در آن جهت حفظ موقعیت موجودتان بایستی با سرعت تمام به دویدن ادامه دهید . همانند رقابت بی امان دولت و جامعه مدنی که حفظ توازن و تعادل موجود در گرو تداوم دویدن با سرعت تمام است.
پدیده "ملکه سرخ" همانند برخی موارد دیگر آز خیال نیرومند نویسنده ای در عرصه ادبیات زاده شده است، در اینمورد خاص لوئیس کارول خالق "آلیس در سرزمین عجایب". اثر ملکه سرخ بطور وسیعی، 142 بار، دراین کتاب بکار گرفته شده است .
نمونه دیگر از این دست کاربست داهیانه افسانه گیلگمش برای تشریح و نقد اصل تعدیل و توازن قوا یکی از ستون ها هر قانون اساسی جدی است.
افسانه گیلگمش را کم و بیش میدانیم اما از منظر دارون چیزهای جدیدی را کشف می کنیم.
گیلگمش پهلوانِ و سلطان جبار اوروك در چهار هزارسال پیش بود. اوروك منطقه ای واقع در جنوب عراق فعلی، شهری آباد و پر رونق بود. ساکنان آن از ظلم و ستم بیحد گیلگمش به جان می آیند و به خدایان متوسل می شوند. به روایت احمد شاملو:
«ــ شما گاوِ نر وحشی آفریدید و شیر یالدار آفریدید؛ خداوندگارِ ما گیلگمش از آن همه نیرومندتر است. او جفتِ خود را نمییابد. قدرت او برسرِ ما زیاده است: معشوقه را به نزدِ معشوقِ وی راه نمیدهد و دختر پهلوان را به نزدیك مرد خود نمیگذارد.»
ئهنو خدای آسمان به ارورو الهه ی آفرینش فرمان میدهد تا پهلوانی همتراز گیلگمش خلق کند تا توازن برقرار شود.
ارورو انكیدو را خلق میکند. در ادامه ابتدا انكیدو در برابر گیلگمش قد علم میکند اما این دو بزودی از در دوستی در میآیند و به اتفاق بر رنج ومحنت مردم میافزایند.
پرفسور عجم اوغلو توضیح میدهد که جیمس مدیسون از پدران بنیانگذار ایالات متحده در تدوین قانون اساسی عین همین تدبیر را بکار می گیرد : او استدلال میکند که بایستی "جاه طلبی با جاه طلبی موازنه کرد" و بدینجهت اصل تعدیل و توازن قوا پیش بینی میشود. تا با کنترل و موازنه قوا زیاده روی ها سد شود.
اما آنچنان که انکیدو زیاده خواهی گیلگمش را سد نکرد نهادهای که قرار بود از بالا تعدیل و توازن قوا را متحقق سازند نیز با دور زدن خلایق با هم متفق شدند.
قفس باورها، رسوم و سنت های جان سخت
از نظر نویسندگان پیوند عمیقی بین باورها، رسوم و سنت ها و پروسه آزادی وجود دارد، اهمیت این مقوله به اندازهای است که در کتاب 316 بار بدان اشاره شده است ، و بدرستی این حکم داده شده که بدون تعدیل و تغییر در این عرصه هر گونه پیشرفت مهمی در پیکار برای آزادی حاصل نمی شود.
باورها، رسوم و سنت ها که در هر جامعه ای طی سده ها متمادی رواج مییابد و محافظت می شود و ریشه می دواند، نظام ارزش ها و ضد ارزش ها را خلق میکند، حکم میدهد که چه رفتاری مورد تشویق و چه چیزی مورد تنبه قرار گیرد، اغلب جامعه را به گروه ها متفاوت وگاه متخاصم تقسیم میکند و در نتیجه جامعه مدنی را در برابر دولت ضعیف و بی رمق میسازد.
افسانه قانون اساسی بی نقص
هر جا که سخن از پروسه پیکارآزادی است اهمیت قانون اساسی برجسته میشود، درست بدین دلیل در این کتاب 213 بار به مناسبت های گوناگون از قانون اساسی سخن میرود.
هایک در کتاب فنا ناپذیرش "بنیان آزادی" فرانسه و انگلیس را در این باب مقایسه می کند و بر نکته بسیار مهمی انگشت میگذارد که فرانسوی ها وسواس قانون اساسی داشتند اما دهها سال بحث های طولانی و اصلاح و الحاق متعدد برای تدقیق آن حاصل چندانی ببار نیآورد و اما سنت انگلیسی در دفاع از بنیان آزادی موثرتر بود.
عجم اوغلو نیز بین متن و سنت دفاع از آزادی تفاوت میگذارد و بر اهمیت دومی تاکید میکند. یکی از بخش های پر اهمیت کتاب برخورد دقیق نویسنگان به قانون اساسی آمریکا و پروسه شکل گیری آن است. کم نیستند نویسندگانی که در این باب افسانه قانون اساسی بی نقص را ترویج میکنند.
عجم اوغلو نشان میدهد که از ابتدا چنین قصدی در میان نبوده و منافع گروه های پر نفوذ چه در آغاز و چه در تداوم اصلاح و الحاق نتیجه را رقم زده است. نویسندگان خاطرنشان می کنند که مقوله آزادی ها در متن اصلی نیآمده اما بدلیل آنکه زخم های جنگ استقلال هنوز تازه و رزمندگان آن هنوز در حال بسیج بودند، جیمس مدیسون از پدران قانونگذار و از نویسندگان متن، در حوزه انتخابی خودش مجبور میشود الحاق "منشورآزادیهای" را وعده دهد سپس به دلیل اینکه طرف دیگر ماجرا، ایالت های پر نفوذ جنوب زیر بار نمی رفتند سازش دیگری شکل گرفت و تصویب منشور بجای مجلس فدرال به مجلس های ایالتی وگذار شد وهمچنین بردگان از دایره شمول حذف شدند ، بدین ترتیب ایالت های بسیاری منشور را تصویب نکردند
دلیل دیگر این سازش ها را قفس سخت جان باورها و سنت ها توضیح میدهد حذف برده ها و ایالت ها بسیار شوک ایجاد نمی کرد زیرا که در آمریکای آنروز حتی کسانی چون جفرسون و لینکلن ده ها برده داشتند.
بردگان سابق تنها با مبارزه طولانی با درایت و قهرمانی لوتر کنیگ ها و صدها مبارز بی نام ونشان قدم به قدم آهسته آهسته با چنگ و دندان حقوق انسانی اشان احیاء کردند
نویسندگان همچنین فصلی بسیار خواندنی به حوادث قتل عام فرگسون اختصاص داده اند که این بحث در پرتو قتل فجیع جورج فلوید و اعتراضات در پی آن شباهت های حیرت انگیزی را نشان میدهد.
نظر شما پس از بازبینی توسط مدير سايت منتشر خواهد شد