نگاه ساده انگارانه به جنبش بیست و یک آذر

علت اصلی کج بینی و کجراهۀ ایرانی بیگانگی او با بینش منطقی و جایگزین شدن اعتقادات "ملی"، مذهبی و سیاسی به جای آن در اندیشۀ اوست. ایرانی عوام اهل استدلال نیست بلکه معتقد است؛ لکن از این بابت حرجی بر او نیست. تنها تفاوت ایرانی تحصیلکرده با ایرانی عوام این است که او اهل استدلال عقیدتی است و صرفأ برای توجیه عقیده اش استدلال می کند. به این طریق اعتقاد که راحت تر است، جای اندیشه را که پویاتر است، در فرهنگ ما گرفته است.

در این روال، زمانی که اعتقادات "چپ گرا" در میان تحصیلکردگان ایرانی رنگ باختند، جای آنها را اعتقادات "ملی" گرفتند. مقدسات چپ جای خود را به مقدسات "ملی" از کوروش تا مصدق دادند تا قدسیت ایران انعکاس یافته در این نماد ها که با قدسیت اسلام شیعه همشانه ـ گی می کند، خدشه ای از "بلایای روزگار" نبیند. ایران مقدسی که بدون کم‌ترین انعکاسی از واقعیت مادی و انسانی ساکنانش از ازل بر ابرهای "تاریخ ملی" استوار شده و تا ابد بر بالهای خیال پرواز می‌کند. اما چون این ایران ازلی و ابدی مقوله ای غیر قابل تعریف است، لذا نه در حدود منطق می گنجد و نه موضوع بحث منطقی می تواند باشد.

به عنوان مثال، بحث های اخیر در مورد مسائل تاریخی "ایران" نظیر جنبش بیست و یک آذر نشان می دهند که هرگاه بحث کنندگان "ملی گرا" (نظیر آقایان اتابکی و جوادی در برنامۀ پرگار بی بی سی) در مورد "ایران" سخن می گویند، به سبب عدم اشراف به تعریف ایران واقعی، عملأ نمی دانند از چه سخن می گویند. چنین به نظر می رسد که برای اینان "ایران" یک عقیده است و نه پدیده ای واقعی برآمده از واقعیات تاریخی در فلات ایران. "ایران"ی اثیری با "جوهری ابدی و ازلی" که نظیر سلطنت همچون ودیعه ای الهی به ایرانیان داده شده است. این ایران عقیدتی که نظیر بسیاری اعتقادات ایدئولوژیک جنبۀ "مقدس" به خود گرفته است، نظر بسیاری را نسبت به مسائل ایران کج و معیوب ساخته و به نگاهی ساده انگار مبدل کرده است که ارتباطی با واقعیات تاریخی و خواسته های مردم ایران ندارد. و از آنجایی که استدلال منطقی در مورد مقدسات ممکن نیست، لذا هر "استدلالی" در مورد تمامیت ابدی ایران اثیری به تلاش دل‌آزاری برای یافتن دلیلی ایدئولوژیک جهت تقدیس آن تبدیل می شود.

متاسفانه با وجود دعوی تحقیق تاریخی از جانب آقایان و سعی مدیر برنامه جهت بحث عینی، ارزیابی آقایان از جنبش بی بهره از اصول نگرش تاریخی، فاقد تحلیل تاریخی عینی و همچون تصفیۀ حسابی ایدئولوژیک و "حکم امنیتی" برعلیه جنبش به نظر می رسد. کمااینکه به عین رژیم های سیاسی مستبد که جهت تخطئه جریان های سیاسی مخالف و رهبرانش را وابسته به خارج معرفی می کنند؛ آقایان نیز طی بحث کوشیدند تا مطابق «تئوری توطئۀ پان ایرانیستی» (مشابه تئوری توطئۀ قدیم که "همه چیز زیر سر انگلیسیاس")، جنبش بیست و یک آذر و رهبرانش را وابسته به خارج (شوروی) معرفی کنند. به سخن دیگر آنچه در ارزیابی آقایان مطرح نشد، نگرش عینی (بدون علاقه به محتوا و یا مخالفت آن) به جنبش آذربایجان به عنوان یک پدیدۀ تاریخی و مطالعۀ ابژکتیو رهبر آن بعنوان یک شخصیت تاریخی طی دوران فعالیت های سیاسی او بود که سالها پیش از جنبش آغاز و تا مرگ او ادامه داشت. از یاد نباید برد که اصول و محتوای عمدۀ نظرات پیشه وری سال‌ها پیش از به راه افتادن جنبش مطرح شده بودند.

ارزیابی منطقی "استدلال" های متکی بر "اسناد قدیم و جدید خارجی" مطرح شده در بحث های آقایان نشان می دهد که ساده ترین قواعد تحلیل منطقی در این استدلال ها رعایت نشده است. کمااینکه صرف وجود "برنامه" یا "نامه" در آرشیو یک قدرت خارجی نظیر شوروی دلیل بر اجرا شدن و واقعیت پذیرفتن محتوای آن برنامه و نامه نیست. آرشیوهای شوروی سابق و آمریکا یا هر کشور دیگری دارای بسیاری برنامه ها و نامه هاست که اجرا نشده اند. همین منابع محتوی بسیاری از گزارش های کتبی عاملان، سفرا و دولتمردان آنها در مورد جنبش ها و وقایع سیاسی جهانی اند که به هیچ وجه انعکاس واقعیت آن جنبش ها و وقایع نیستند. و توسط عوامل مذکور صرفأ برای تأکید کارآیی خودشان ساخته و پرداخته شده اند. اسناد و گزارش های معروف منتشر شدۀ سیا از ویتنام و اواخر دوران شاه که به جهت عدم تطابق با وضع ویتنام و ایران سبب غافلگیری دولت آمریکا نسبت به وضع ویتنام و ایران شدند، تا اسناد جعلی سیا در مورد توان اتمی و شیمیایی عراق در دهۀ پیش، نمونه های دقیقی از دوام جعلیات مکتوب آرشیو های سیاسی مشابه اند، که بی اعتباری‌شان عملأ و رسمأ تایید شده است.

این‌گونه ارزیابی های عقیدتی که متکی بر پیشفرض ایران اثیری اند و برای تلخیص ملاحظات "پان ایرانیستی" نامیده می شوند، به سبب عدم رعایت منطق که انعکاس داده های تجربی دنیای واقعی است، منجر به ملاحظات فرا زمانی و ورا مکانی در مورد جنبش بیست و یک آذر شده است. کمااینکه مهمترین اشکال ملاحظۀ پان ایرانیستی این است که در این ملاحظه بواسطۀ غلبۀ ذهنیت ایدئولوژیک نه وقعی به واقعیت های مکانیسم پدیده های سیاسی و اجتماعی گذاشته می شود و نه توجهی به مکانیسم واقعی هر پدیدۀ مشخص می شود.

لذا باوجود این که مکانیسم جنبش های اجتماعی و سیاسی امروزی نیز نشان داده اند که هر جنبش سیاسی به تبع پدید آمدنش در متن سیاست جهانی دارای یک تکیه گاه و یک مرجع بین المللی بوده و حداقل از جانب یکی از قطب های سیاسی حمایت شده است. اما در این ملاحظۀ عقیدتی، آقایان به عکس آن بجای توجه به زمینه و عوامل مستقیم داخلی پدیده (نظیر شرایط اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی ناحیه و مردم)، به عوامل غیر مستقیم خارجی ذهنی یا عقیدتی (نظیر وضعیت و اعتقادات سیاسی و نفوذ سیاسی خارجی) خیره مانده اند.

اشکال متدولوژیک مرتبط با ذهنیت ملاحظۀ پان ایرانیستی این است که فراموش می کند که وقتی حکومت مرکزی کشور ایران دوران جنگ و متعاقب آن، گماشته شدۀ متفقین و وابسته به خارجی بود، از نظر منطقی هیچ وابستگی سیاسی دیگری نمی تواند مذموم شمرده شود! مخصوصأ اگر در متن وابستگی سیاسی کشور ایران از طریق وابستگی حکومت مرکزی ایران به متفقین، یک جنبش سیاسی ایرانی فرضأ (بر اساس نامه ها و برنامه های کذایی) حتی وابسته به یکی از دول متفقین (شوروی) به نظر رسد!

کمااینکه حتی ادامۀ سرنوشت تاریخی ایران تا قریب یک دهۀ بعد نیز بواسطۀ کودتای انگلیسی ـ آمریکایی بر ضد مصدق نشان می دهد که رژیم شاه به این دو دولت وابسته بود و وابسته ماند. لذا هیچ نگرش تاریخی و منطقی نمی تواند وابستگی به انگلیس و آمریکای کودتا کننده در ایران را توجیه و مثبت ارزیابی کند. ولی با استدلال پا در هوا بر اساس "نامه و برنامه های کذایی" در مورد وابستگی جنبش آذربایجان به شوروی، به تخطئۀ آن بکوشد. اگر چنین باشد، باید هر جنبش اعتراضی را که از جانب این یا آن قدرت جهانی یا منطقه ای حمایت می‌شود تخطئه کنیم.

نگرش منطقی تاریخی در ارزیابی و بررسی یک رویداد تاریخی در درجۀ اول به واقعیت‌های جامعه ای که بستر واقعی آن رویداد بوده است توجه می‌کند، نه آنکه این یا آن قدرت خارجی دربارۀ آن چه گفته است. دربارۀ هر شخصیت تاریخی و هر رویداد بزرگ تاریخی به انبوهی از گزارش‌ها و داوری‌های خارجیان می‌توان دست یافت. ولی آیا نظر ما در بارۀ آن رویداد می بایستی متکی به آن گزارش‌ها و داوری ها باشد.

اشکال اساسی دوم ملاحظۀ پان ایرانیستی اینست که این ملاحظه نظیر هر ملاحظۀ ایدئولوژیک، آناکرونیستی یا بیگانه با شرایط زمانی پدیده های تاریخ ایران نظیر جنبش بیست و یک آذر است. این ملاحظۀ آناکرونیستی فراموش می کند که در دوران جنگ دوم جهانی اکثریت روشنفکران جهان اتحاد جماهیر شوروی را به جهت تعلق به بلوک ضدفاشیسم، مترقی ارزیابی می کردند.

جای بسیار تاسف است که آقایان احتمالأ بواسطۀ "تعصب ایرانیت" به جای تحلیل عینی (بی طرف) پدیدۀ تاریخی جنبش بیست و یک آذر، با یک فتوای امنیتی متکی بر اسناد کذایی و سخنان مشابه دولتمردان شوروی " که ما آورده ایم و ما می بریم"، جنبش را ساخته و وابسته به شوروی معرفی کردند. در حالی که همچنان که تحقیق تاریخ ایران می بایستی بری از تعصب ایرانیت باشد، متون تحقیقی تاریخی نظیر کتاب «ایران میان دو انقلاب» (1) و گزارش های بی طرف نظیر سفرنامۀ ویلیام دوگلاس قاضی دیوان عالی آمریکا (2) در کنار گزارش های کنسولگری های انگلیس و آمریکا (1) از تبریز همه حاکی از استقلال مردمی جنبش بوده و صرفأ به کوشش‌های شوروی برای نفوذ در آن اشاره می کنند.

یاد آوری این نکته نیز ضروری است که تحقیق در ماهیت جنبش بیست و یک آذر بر اساسی منابع دقیق اخیر جامعه شناسی نشان می دهد که این جنبش یک جنبش اجتماعی بر آمده از میان مردم آذربایجان بوده و به هیچ وجه در خارج ساخته و پرداخته نشده است.

کمااینکه بر اساس تحقیقات دقیق اخیر جامعه شناسی جدید (3) همۀ خصایص یک جنبش اجتماعی که عبارت اند از:

(یک: یک جنبش اجتماعی عامل محرکه جمعی است.

دو: جنبش های اجتماعی محتوی نوعی پیوستگی هستند.

سه: جنبش های احتماعی دارای حداقلی از فرهنگ سازماندهی هستند.

چهار: جنبش های اجتماعی در پی ایجاد، جلوگیری و یا پس زدن تحولات اجتماعی هستند.

پنج: جنبش های اجتماعی سعی دارند از راه اعتراض عمومی به اهداف خود برسند. (1. 3))

در مورد جنبش بیست و یک آذر صادق اند.

حواشی و توضیحات: