majidsedghi@yahoo.com
جان هیوستن و ساتیاجیت رای . شاید هیچکس تا کنون به این موضوع فکرنکرده باشد که این دو فیلمساز برجسته سینما هردو در فیلمهایشان یک سلیقه ی مشترک داشتند . در دهه ی پنجاه هیوستن آمریکایی فیلمها یی چون ( ملکه آفریقا ) و ( موبی دیک ) را ساخت , و رای فیلمساز هندی سه فیلم که به سه گانه ی ( آپو ) معروف است را کارگردانی کرد. یک داستان حماسی درباره ی آپو پسربچه ای در یک روستا در هند که تلاش می کند سوا د بیاموزد و به عنوان یک مرد درشهر کلکته ( که از سال 2001 نام آن به کولکاتا برگردانیده شده ) به رسمیت شناخته شود .
هیوستن , یکباردر دهه ی 1980 درنامه ای به یک نویسنده که میخواست شرح حال رای را بنویسد نوشت : دراولین برخورد با رای اورا یک فیلمساز بزرگ دیدم با همان احساساتی که من به هنگام ساخت فیلم دارم .
وی درسال 1954 بخش کوتاهی از نخستن فیلم از این سه گانه به نام ( پاتریانچالی ) را دریک اتاق تدوین - بدون صدا – تماشا کرد و بی درنگ با موزه هنرهای مدرن نیویورک تماس گرفت تا یکسال بعد یعنی پس از آماده شدن فیلم دراین موزه به نمایش درآید. و بدین ترتیب نخستین نمایش عمومی آن دراین موزه و پیش از آنکه در سال 1957 در لندن نمایش داده شود بود . زمانی که سرانجام درسال 1958 پاتریانچالی در نیویورک به نمایش درآمد فیلم مورد تحسین منتقدان سینمایی قرارگرفت . این فیلم به مدت هشت ماه درخیابان پنجم نیویورک روی پرده سینما ها بود .
رای دوسال بعد , دومین قسمت ازین سه گانه را به نام ( آپاراچیتو ) را ساخت که برنده شیرطلایی درجشنواره فیلم ونیزشد و سرانجام درسال 1959 آخرین قسمت این سه گانه به نام ( دنیای آپو ) ساخته شد – هرسه فیلم با موسیقی راوی شانکار – که توجه ی تماشگران جوان را نیز جلب کرد. به ویژه یک تماشاگر جوان به نام مارتین اسکورسیزی : من درآنزمان 18 یا 19 ساله بودم دریک جامعه ی محدود ایتالیایی – آمریکایی رشد کرده بودم با این حال عمیقا تحت تاثیر فیلم رای و آنچه که او از مردم سرزمینش به تصویرمی کشید قرار گرفته بودم .
در سال 1992 درست پیش از مرگ ساتیاجیت د 23 آوریل , جایزه یک عمردستاورد هنری از سوی آکادمی اسکار به ا و اهدا شد . اکنون نسل جدید تماشاگران برای کشف یک فیلمسازکه نبوغ انسانی خودرا درسه گانه اش متجلی می ساخت به دیدن فیلمهای اومی رفتند . مجموعه ی ( کرایتریون ) که ارائه کننده مجموعه فیلمهای کلاسیک و معاص سینما با بهترین کیفیت ممکن ا ست فیلمها ی رای را جزو دستورکارخود قرارداد. این مجموعه که درسال 1984 بنیاد نهاده شدهمواره کارهای بهترین استادهای سینما را نگهداری می کند .
مانند همه آثار ماندگارهنری سه گانه ی آپو جهانی شد . آکیراکوروساوا یکبار درباره فیلم ( پاتریانچالی ) گفته بود : من هرگز نمی توانم فراموش کنم آن شور و هیجانی که پس از دیدن ا ین فیلم درمن بوجود آمد چند بار دیگر به دیدن فیلم رفتم و هرباردیدن فیلم برایم شعف انگیز بود . فیلم رای مانند آرامش و صلابت آبی است که دریک رودخانه بزرگ جریان دارد .
ساتیاجیت رای در 1944 یک طراح گرافیک 23 ساله بود که دریک آژانس تبلیغاتی بریتانیا در کلکته کارمی کرد. هنگامی که یک ناشرازاوخواست برای یک رمان بنگالی کلاسیک به نام پاترپانچالی ( آواز جاده کوچک ) نقاشی کند ضمن کار به او گفت که این داستان می تواند برای یک فیلم نیز مناسب باشد درآن سالها تماشاگران سینما به دیدن فیلمهای اروپایی و هالیوودی ودر کنار آن فیلمهای هندی که با رقص و آواز توام بود می رفتند ولی فیلمی که رای علاقمند بود بسازد جنبه ی سرگرمی نداشت با این همه فیلمنامه پاتریانچالی را نوشت و درسال 1949 این شانس را که با ژان رنوار آشناشود . رنوار برای ساخت فیلمش به نام ( رودخانه ) به هند آمده بود و رای برای پیدا کردن مکان های مناسب بنگال به رنوا ر کمک کرد. سرانجام یک روز فیلمنامه اش را به رنوار نشان داد و رنوار به گرمی اورا تشویق کرد . بعدها رای از رنوار به نوان نخستین کسی که اورا به فیلمساز ی تشویق کرد نام برد.
رای در سفری که درسال 1950 به لندن داشت موفق به تماشای دو فیلم ( دزد دوچرخه ) ساخته ی ویتوریو دسیکا و ( قواعد بازی ) ساخته ی ژان رنوار شد و درباره این دو فیلم گفت :
از سالن سینما که بیرون آمدم همچنان همه ی افکارم معطوف این دو فیلم بود . به خود گفتم می بایست یک فیلمساز شوم. با ید فیلمی مثل دسیکا بسازم کسی که کارکردن با بازیگران غیرحرفه ای و استفاده از منابع نسبتا کم و فیلمبرداری در مکان های های واقعی جزو شگردهای اصلی او درفیلمساز ی است .
زمانی که رای به هند برگشت هرچند بسیار امیدوار و مصمم برای فیلمسازی بود ولی دشواریها کم نبود بدیهی است که موقعیت مالی رای مانند قهرمان فیلمش – آپو- چندان خوب نبود. او بناچار از حساب پس اندازش برداشت کر د و مقداری هم از دوستان و خویشاوندانش گرفت . پس از آنکه قسمتی از فیلم را درسال 1952 ساخت یک تهیه کننده حاضرشد که امورمالی فیلم را بپذیرد از جمله حقوق و دستمزد کم برای یکی از بازیگران فیلم و نیز کارکنان سرصحنه . متاسفانه س از مدتی تهیه کننده اعلام کرد که ورشکسته شده است . رای حتی از فروش قسمتی از جواهرات همسرش برای پیشبرد فیلمبرداری استفاده کرد ولی تنها با این پول توانست سه یا چهارروز دوام بیاورد . فیلمبرداری نزدیک به یکسال به طول انجامید یعنی تا مه 1954 هنگامی که دولت بنگال امورمالی فیلم را پذیرفت .
اکثرصحنه های فیلم – بجزصحنه های شب – درمکان های واقعی بود . ایده ای که شاید درآن زمان بسیار مسخره بود چرا که همه فیلمهای هندی در استودیوها فیلمبرداری می شد. یک دهکده در شش مایلی از مرکز کلکته برای زمان کودکی آپو درنظر گرفته شده بود . اغلب بازیگران غیرحرفه ای بودند والبته از تعداد اندکی بازیگران حرفه ای نیز استفاده شد . پسری که نقش کودکی آپو را بازی می کرد اولین بار توسط همسر رای کشف شد . وی این پسربچه را وقتی برروی پشت بام نزدیک خانه بازی میکرد دید و اورابه همسرش پیشنهاد کرد. پسربچه برای نقشی که رای درنظرداشت بسیار مناسب بود ولی نمی توانست به طورکامل دیالوگ ها را ادا کند وبنابراین از را ی خو است که خودش هرچه خواست بگوید. با این حال این موضوع هیچ لطمه ای به فیلم وارد نکرد و شما وقتی فیلم را تماشا می کنید درمی یابید که شخصیت آپو چقدر طبیعی است . پاتریانچالی در مجموع یازده جایزه جهانی دریافت کرد به اضافه جایزه بهترین مستند انسانی در جشنواره سینمایی کن . دو فیلم دیگراین سه گانه به نامهای آپاراچیتو و دنیای آپو نیز هرکدام جوایز بسیاری دریافت کردند .
با گذشت سالها سه گانه ی آپو چزئی ار فرهنگ هند شده است . پسربچه فقیری که درهند قرن گذشته زندگی می کرد ودرعین حال امروز به طور باورنکردنی قصه ی زندگی ا ش در باره ی همه ی ما است .
