بازخوانی دیدگاه های فرهنگی و ادبی شاهرخ مسکوب
در کتاب" درباره سیاست و فرهنگ"

نام کتاب: درباره سیاست و فرهنگ
گفت و گوی علی بنو عزیزی با شاهرخ مسکوب
چاپ اول ۱۳۷۳.
انتشارات خاوران/پاریس. ۲۱۳ صفحه

درباره کتاب:

کتاب " درباره سیاست و فرهنگ" حاصل نشست های "علی بنو عزیزی" است با شاهرخ مسکوب در سال ۱۳۶۶. این نشست ها به منظور گفت و گو و چاپ کتاب، آن زمان که مسکوب "طی سفرهای کوتاهی که هر یکی دو سال یک بار" به دیدار پسرش- اردشیر - و دوستانش به امریکا سفر می کرده، در شهر بوستن صورت گرفته است. علی بنو عزیزی در پیش گفتار کتاب هدف خود از گفت و شنود با شاهرخ مسکوب را این گونه تعریف می کند: آشنایی چندین ساله با آثارش مرا به این فکر واداشته بود که شرح زندگی سیاسی و علایق فرهنگی و نظرگاه های ادبی و فلسفی او می تواند سودمند و آموزنده باشد و به علاوه، بسیار علاقه داشتم که نظرات او را در باره چند موضوع پراهمیت، هم چون تفاوت بین فرهنگ ایران و غرب ... پدیده تجدد، نقش روشنفکران در سیاست ... پایه های فرهنگی هویت ملی ایرانی به ویژه در رابطه با زبان و ادب فارسی جویا شوم". با این وجود آن گفت و گوهای چند روزه، در مجموع بیش تربه سمت خاطرات سیاسی مسکوب پیش رفت و حجم بیش تری از کتاب -از صفحه 45 تا صفحه 140 - به روزهای اولیه آشنایی مسکوب با سیاست، عضویت و مسئولیت تشکیلاتی در حزب توده - سال های بیست و سی - و نیزبه خاطرات و به مسایل زندان آن سال های اختصاص یافت. موارد فرهنگی و ادبی هر چند به نسبت سیاست صفحات کم تری را در کتاب به خود اختصاص داد، اما در همان حجم کم ،با پرسش های مهم و با پاسخ های نواندیشدانه، و به تناسب زمان خود، گاه هنجارشکانه نویسنده و روشنفکر مهمی که شاهرخ مسکوب نام دارد همراه است. نویسنده ای که نوشتن برای او" گره گشایی کاری فرو بسته و به نوعی رهایی از بن بست و گشودن روزنه ای به سوی چشم اندازی بازتر و اندیشه ای آزاد تر" بود.
به دلیل درهم تنیدگی موضوعات در پرسش و پاسخ های کتاب، مشکل بتوان بین فرهنگ و سیاست تفکیک قایل شد، اما نوشته زیر تلاش کرده است بر سخنان مسکوب در عرصه فرهنگ، ادبیات ، تاریخ و اسطوره شناسی؛ که بازگفتش هم چنان از تازگی برخوردار است تمرکز نماید. هم چنین، نوشته ای که خواهد آمد، متکی و متناسب با داده های همین کتاب فراهم آمده از گفت و گو با شاهرخ مسکوب است، و گرنه نوشتن در زمینه های فکری او کاری جداگانه و
شناختی همه جانبه طلب می کند.
کتاب " درباره سیاست و فرهنگ" از نگاه شاهرخ مسکوب، در 213 صفحه بار اول در سال 1373 از سوی انتشارات خاوران در کشور فرانسه منتشر شده است.

شاهرخ مسکوب از زبان خودش

مسکوب در این گفت و گو بیاد می آورد که آشنایی اش با کتاب از کلاس پنجم ابتدایی آغاز شد. خواندن رمان های پلیسی تا ادبیات رمانتیک و نوشته های حسینقلی مستعان به همین دوره نوجوانی اش بر می گردد که مصادف بوده با آخرین سال های حکومت رضا شاه. در این سال ها، او به ناسیونالیسمی که رضا شاه در کشور دامن زده بود شیفته وارعلاقه نشان می داده و در همان ایام شاهنامه را به قیمت 24 تومان خریده و با اشتیاق بسیار می خوانده است. شاهرخ مسکوب هر چند بعد ها با ایده ئولوژی مارکسیستی حزبش، به انترناسیونالیسم اعتقاد پیدا کرد، اما دقت در سیر دیدگاه های او نشان می دهد که او تا پایان فعالیت فکری و نویسندگی اش که تا انتهای عمرش همراه بوده، علاقه مندی های میهن دوستانه خود را در نوع تکامل یافته تری حفظ کرده بود. مسکوب می گوید پس خروج رضا شاه از کشور، هیبت میهن دوستی آن چنانی نوجوانیش به تدریج فرو ریخت(1) و چندی بعد" تحت تاثیر و پیروی از یک واعظ زاهد مسلک در اصفهان به مذهب و خواندن کتاب های دینی رو آورد ". مدتی بعد، هر چند با ترس به نوشته های احمد کسروی که" مبادا پایه های دین باوریش را سست کند" نزدیک شد و در نهایت همان نوشته های کسروی او را از آن واعظ و مسجد و انجام امور دینی و کتاب های مذهبی دور ساخت. می گوید "نوشته های کسروی عقاید بعضی ها را متزلزل می کرد ولی چیزی هم به جایش به آنها نمی داد و من هم مثل خیلی ها سرگردان شدم." با این همه " از نثر کسروی خوشم می آید. نثری است که کاراکتر دارد یک معنایی پشت سر دارد بی جهت فارسی سره نویسی نمی کند".
مسکوب با شاهنامه خوانی یک نقال( مرشد حسن نامی که شاهنامه خوانی بی نظیر اما پر شر و شوری بوده و سرش را زود بر باد داده ) در زورخانه که او در اولین سال های جوانی در اصفهان در آن ورزش باستانی می کرده، جایگاه شاهنامه و فردوسی را در خود محکم تر می یابد. در سال آخر دبیرستان با مطبوعات چپ مثل "داریا" و"مرد امروز" آشنا می شود و پس از پایان دبیرستان در اصفهان، در دانشکده حقوق دانشگاه تهران پس ازآشنایی با چپ سیاسی به
تنها حزب فعال "روشنفکران" و چپ آن زمان نزدیک می گردد. پس از کوتاه زمانی به عضویت حزب توده در می آید و به مدت ده سال به طور حرفه ای در تشکیلات این حزب فعالیت می کند.
مسکوب می گوید نویسندگی را در سال 1327 زمانی که به عضویت حزب توده درآمده بود آغاز کرد: " از طرف حزب معرفی شدم به روزنامه قیام ایران. در روزنامه قیام ایران تفسیر اخبار خارجی می نوشتم. این اولین کار نویسندگی من بود." راهنما و مشوق مسکوب در کار نوشتن، احمد قاسمی بود که در آن سال ها از مسئولان رده بالای حزب توده شناخته می شد. قاسمی خود نویسنده روزنامه مردم ارگان حزب توده بود. او، مسکوب را از طرف حزب به روزنامه قیام ایران که با صاحب امتیازی حسن صدر و سردبیری جهانگیر بهروز اداره می شد و به گفته مسکوب با حزب توده رابطه حسنه ای داشت معرفی شد..
مسکوب پس دو سال زندان، در سال 1336 با بازنگری به ده سال کار سیاسی و مسئولیت حزبی و تجدید نظر در امور مارکسیستی خود، ابتدا از حزب توده و سپس بنا به گفته اش از زندان ایدئولوژی جدا می شود. در زندان دو نام - مرتضی کیوان و مادرش؛ شاید - باعث مقاومتش می شوند و نمی گذارند فرو بریزد. در عین حال یکی از دغدغه های اصلی مسکوب در زندان، خاصه در ماه های پایانی " تمرین آزادی نفسانی" و یک نوع تمرین آزادی اخلاقی بود که بتواند او را ازپای بندی های ایدئولوژیک رها سازد
تمرین آزادی نفسانی و اخلاقی کار سختی بوده، این که چگونه صداقت را در خود و نه برای وفاداری به ایده ئولوژی بتوانی تمرین کنی: " سعی کردم با خودم
صادق باشم تا با دیگران هم صادق بشوم. کار آسانی نبود، یک جور تمرین حقیقت بود. من به چیزی عمل می کردم که اخلاق من نبود. این فکر برایم پیش آمد که من ) درواقع) ریا کاری می کردم". با این وجود ادبیات به عنوان قوی ترین عنصر واشتیاق درونی در او، آشکارا جدا از پسندهای و تبلیغات حزب، او را به خود
فرا می خواند؛ ادبیاتی که او در زمان حرفه ای گری سیاسی نیز دایم دلبسته آن بود.
ایده ئولوژی ها در هر نوعش مشروعیت اخلاق فردی و نیز فردیت هنری هنرمندان خود را برنمی تابند. به عبارتی " هنرمند راستین که تقلید و تمکین به ایده ئولوژی را به معنای مرگ آفرینندگی می داند"(2) بر قراردادهای یکسان سازی ادبیات ایده ئولوژیک خواهد شورید
مسکوب از این نظر بیش از همه به ابراهیم گلستان شباهت دارد. این دو زیر بار سنگین ایده ئولوژی حزبی و کار حرفه ای تشکیلاتی که فرصت فردیت هنری و ادبی و به طبع، فردیت شخصی را آز آنان سلب کرده بود شوریدند و خود را از زیر یوغ ادبیات متعهد حزبی بیرون کشیدند . دراین قیاس، اتکاء و بازآمدن ابراهیم گلستان به خود، و جدایی اواز ادبیات حزبی، بر کنش فردی مسکوب در این امر، تقدم دارد. هر دو - وباز بیش تر، گلستان - انگ طرفداری از ادبیات منحط بورژوایی و دشمن حزب و انسان طراز نوین را متحمل شدند.
مسکوب می گوید ادبیات مارکسیستی را من بیش تر از راه مطبوعات فرانسه و یک مقدار مطبوعات شوروی می خواندم. اما در زمینه ادبیات محض، ادبیات شوروی از همان اول برایم غیر قابل قبول بود. البته یک دو سه سالی من این ها را خواندم و بعد ول کردم. ...و از خودم ناراضی بودم که چطور ادبیات روس را، ادبیات"ارتجاعی" دوره تزاری، مثلا چخوف را می پسندم و از ادبیات مترقی شوروی خوشم نمی آید"
مسکوب پس از ترجمه رمان "خوشه های خشم "که آن را درسال 1328 با رحیم احمدی به پایان برده بود، دردو سال زندان و پس آن چند اثر از ادبیات یونان باستان، از جمله " ادیپ شهریار" و " پرومته در زنجیر" را به فارسی برگرداند. در سال 1342 نخستین اثر مشهور خود مقدمه ای بر رستم و اسفندیار را منتشر کرد و چندین سال پس از آن اثر معتبر دیگری در همان حوزه، کتاب " سوگ سیاوش" را به چاپ رساند. این دو اثر نام شاهرخ مسکوب را به عنوان مفسری نو جو و صاحب فکر در فرهنگ اساطیری ایران که از سبک سیاق و نثری زیبا و قدرتمند بهره می برد، به خواننده گان جدی اسطوره شناسی و زبان معرفی کرد. پس از آن مسکوب با سکوتی ده ساله، به سراغ حافظ رفت و کتاب در کوی دوست را در سال 1357 منتشر کرد.

ادبیات، تعهد و تاثیر مسکوب

در میان روشنفکران و نویسندگان ایران سال های چهل و پنجاه، تنها چند چهره مهم توانستند با دانستگی و آگاهی، مغلوب جو حاکم روشنفکری که خود تابع موقعیت " آکتویست "های سیاسی و اجتماعی آن دوران بودند، نشوند و راه دیگری خارج از کلیشه ها بپیمایند. شاهرخ مسکوب از آن جمله کسانی است که رویکردهای اندیشگی او ابتدا، در هیاهوی آن سال ها؛ سال های هنر اجتماعی و اعتقاد به ادبیات فقر و بازخوانی های ستیزه ورزانه از تاریخ معاصر، کم دیده یا نادیده ماند. اما هر چه زمان و تاریخ درپی شکست آن نحله ها و اثبات آن ساده اندیشی ها گذشت، دیدگاه های مسکوب بخت بازخوانی و همراهی بیشتری یافت.
با این حال، مسکوب پیش از انقلاب اثر مکتوبی که رو در روی هیاهوگرانی که در بازخوانی تاریخ معاصر، خاصه در ستیز با گفتمان مشروطیت به بی راهه " غرب زدگی" افتاده بودند، منتشر نکرد و درباره آن تعداد کسانی که در فهم عموم، روشنفکر شناخته می شدند و او در همین کتاب (در سال 1366 )، آنان را نه روشنفکر بلکه " آکتیویست" می نامد، اثری به چاپ نرساند. نیروهای پرشور سیاسی سال های چهل و پنجاه شمسی که اغلب با تفکر چریکی به سیاست می نگریستند، از نگاه مسکوب روشنفکر نبوده بلکه اکتویست هایی بوده اند که در کمال صداقت به راهی بی ثمر رفتند. چه بسا نقد جدی چنان درکی از روشنفکری و شتابزدگی خودویرانگرانه چریکی در آن دوره از سوی افرادی مثل مسکوب می توانست بر فضای احساسی آن زمان غلبه کند. و نیز بررسی رویکرد سنت اندیشانه آل احمد به تاریخ معاصر و جانبداری مشروعه از جنبش مشروطه با پرچم داری" شیخ شهید"؛ می توانست در همراهی با داریوش آشوری جوان، راه را بر تفکر آل احمد و آن گاه علی شریعتی سخت گرداند، که جنان نشد!
افزون بر این مسکوب در باره انقلاب 57 و رهبر آن، در ابتدا دچار خطای دید شد و با آن که کتاب " ولایت فقیه" را چند مدت قبل از وقوع انقلاب خوانده بود، تفکر حاکم بر آن کتاب را چون" تبلیغات جلب مومنین" جدی نگرفت و اجرای این همانی شدن جامعه نیمه مدرن آن سال ها را با دستورات آمده در شریعت 1400 سال قبل را ناممکن یافت؛ و این بود که روزهای نخست تا روز جهانی زن سال 58 خوشبین به انقلاب بود. مدتی بعد، کار خودش را" حماقت محض" دانست و به یاد " احمد اشرف" دوست نویسنده و اندیشمندش افتاد: "من و احمد اشرف بر سر این کتاب چندین بار با هم بحث کردیم. او به جد می گرفت و تا آخرش را خوانده بود که لب کلام چیست. ولی من، نفهمیدم".
با این همه، صدای شاهرخ مسکوب درجای دیگر و اهمیت او در چیز دیگری بود. آن چه که باید از مسکوب سال های پیش از انقلاب شنیده و آموخته می شد در رفتار سیاسی اش که خود اعتقاد داشت برای این کار ساخته نشده؛ نبود. آن زمان دوره خوانش های هیجان زده از مفهوم ادبیات در ایران بود و تعهد در ادبیات با فهم تعهد اجتماعی و سیاسی همراه بود. مسکوب در همان دوره با اذعان به تعهد نویسنده به خود و در قبال جهان و هستی می گوید" در دوره ای که خیلی صحبت تعهد نویسنده بود و بخصوص در سال های چهل، و من هم مقدمه رستم و اسفندیار را نوشته بودم و بعد در آخرین سال های همین دهه سوگ سیاوش را نوشتم برای من مسئله تعهد اجتماعی مطرح نبود". از این رو، آموزه های مسکوب می توانست شیوه ادبی فارغ از تعهد اجتماعی و سیاسی روز زده، و نگاه عمیق تر به زندگی و تاریخ و اسطوره که تعقل را بر شورورزی مقدم می دانست بوده باشد. اما، چنان نشد و آن زمان او که در عرصه پژوهش، دور از رخداد های روز و انظار سیاسی بسر می برد، با دو اثر مهم " مقدمه ای بر رستم و اسفندیار " و " سوگ سیاوش"، تاثیر خود را در جای دیگری به جا گذاشت، و سال ها بعد پژوهشگرانی چند، رهیافت های او از تاریخ و تاریخ معاصررا باز شناختند.

ادامه دارد

-------------
1-
مسکوب می گوید زمانی که رضا شاه از کشور خارج می شد در اصفهان توقف کرد: رضا شاه آمده بود اصفهان منزل کازرونی مقیم بود و ما رفتیم جلو خانه کنار زاینده رود که او را ببینم. آمد توی حیاط قدم زد. از پیاده رو خیابان دیده می شد. دیگر از ابهت شاهی و این چبزها خبری نبود/ صفحه 39. همین کتاب
2-
هنر در زنجیر ایده ئولوژی/ عزت الله فولاد وند. مجله بخارا، شماره 35