چهارشنبه ۲۷ شهریور ۱۳۹۲ صفحه اول گوگل، یک پاندول را نشان می‌داد که به این سو و آن سو حرکت می‌کرد. متوجه شدم که صد و نود و چهارمین سال تولد فیزیکدان فرانسوی «ژان برنارد لئون فوکو» Jean Bernard Léon Foucault است.
بر آن شدم در مورد زندگی او و آونگش Foucault pendulum بنویسم.
ــــــــــــــــــــــــــــ
جامعه شاه و شیخ گزیده ما
در شرایطی که از در و دیوار ستم می بارد، پرداختن به اینگونه مسائل خیلی سنگین است و من بیشتر مواقع، به علاقه خودم پشت پا می‌زنم و از طرح موارد مشابه می‌گذرم. اما ای کاش چنین نبود و ما در جامعه ای می‌زیستیم که ستم زده و شاه و شیخ گزیده نبود و هر کسی زمینه مطالعه و علاقه خودش را پی می‌گرفت.
تا جامعه ما به معنی واقعی کلمه از جور و جهل و جوع، رها نشود، همه ما چه بخواهیم چه نخواهیم سیاست آلود و سیاست زده‌ایم. البته آفتاب فردا را کسی ندیده...
در، همیشه بر این پاشنه نمی‌چرخد و، بگذرد این روزهای تلختر از زهر...
بسی صورت بگردید‌ست عالم / وزین صورت بگردد عاقبت هم
برگردیم به فوکو و آونگش.
ــــــــــــــــــــــــــــ
سرعت نور در آب، کمتر از هوا است.
فیزیکدان فرانسوی لئون فوکو (فوکالت) که ۱۸ سپتامبر سال ۱۸۱۹ (۱۹۴ سال پیش) به دنیا آمد و ۱۱ فوریه ۱۸۶۸ در پاریس درگذشت، اصل مهمی را در فیزیک بنیاد نهاد و ثابت کرد که سرعت نور در آب، کمتر از هوا است.
در زمانه او، «ذرهای بودن نور» برای فیزیکدانان حکم آیه داشت و فوکو می‌خواست نشان دهد که نور می‌تواند از امواج نورانیِ انرژیدار هم تشکیل شده باشد.
فوکو، به کند و کاو در رابطه بین انرژی مکانیکی و مغناطیسی، علاقه داشت و با کشف جریان گردابی، معروف به جریانهای فوکو، که با چرخش در یک حلقه مسی در میدان مغناطیسی نیرومند به وجود میآید، به طرح یکی از مسائل فیزیک جدید پرداخت.
با ابتکار فوکو که برای تکمیل قطب نما خیلی تلاش کرد، دریانوردان دعاگویش شدند! چون جهتیابی قطب نما با تغییر جهت کشتی در دریا تغییر نمیکرد و از میدان های مغناطیسی تاثیر نمیپذیرفت.
ــــــــــــــــــــــــــــ
فوکو و حرکت وضعی زمین
آنچه بیش از همه فوکو را بر سر زبانها انداخت، تلاش او برای نشان دادن حرکت وضعى زمین و اثبات این مسئله است که زمین به دور محور خود میچرخد. (این حرف در عصر او، کفر تلقی می شد.)
سال ۱۸۵۱ میلادی فوکو برای این کار یک پاندول (آونگ) آهنی ۳۰ کیلوگرمی را از سقف گنبد مرکزی پانتئون در شهر پاریس آویزان کرد.
جمعیت زیادی به تماشا آمدند و بیشتر آنها آمده بودن ببینند او می خواهد چه شق القمری بکند!
منتظر شکست آزمایشش بودند تا به او بخندند. آنزمان نیز هر کشف و ابتکار جدیدی، بدعت تلقی می‌شد و باید از فراز و نشیب بسیار می‌گذشت تا اهل علم دماغ در بیآورند !
فوکو به گوی (به آن وزنه سنگین ۳۰ کیلویی) یک سوزن (شبیه سوزن گرامافون) وصل کرده بود و روی زمین (زیر گوی) حلقه‌ای از شن‌های مرطوب قرار داد.
سپس در مقابل حیرت همه نشان داد که با وجودی که حرکت پاندول به جلو و عقب هدایت شده بود اما پاندول حرکتی دایره وار انجام می‌دهد. پاندول در واقع در کف پانتئون در حال گردش بود و این ثابت می‌کرد که زمین در حال چرخیدن حول محور خودش است.
...
این اولین آزمایشی بود که بشر توانست بطور کاملا ملموس و علمی چرخش زمین بدور خود را مشاهده و میزان آن را اندازه گیری کند. آونگ فوکو به خاطر نشان‌دادن
حرکت وضعی زمین، در تاریخ علم جای بسزایی دارد و امثال «جورج سارتن» و «پیر روسو» از او به نیکی یاد کرده‌اند.
فراموش نکنیم که جهت چرخش صفحه نوسان آونگ فوکو در دونیم‌کره شمالی و جنوبی بدلیل اختلاف جهت سرعت زاویه‌ای زمین، متفاوت است که از آن می‌گذریم...
________________________________________
پانویس
پانتئون Le Panthéon
پانتئون (به معنای معبد خدایان) بنایی در محله لاتن شهر پاریس است. این بنا که ابتدا با کاربری کلیسا ساخته شده بود، در حال حاضر به عنوان مقبره مشاهیر فرانسوی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ولتر، ژان-ژاک روسو، امیل زولا، آندره مالرو، پیر کوری، ماری کوری، ویکتور هوگو، و...در پانتئون به خاک سپرده شده اند.
...
جریان فوکو (جریان گردابی)
جریان گردابی یا جریان فوکو به جریان الکتریکی گویند که در یک رسانا، در اثر یک میدان مغناطیسی متغیر و یا در حال حرکت، و یا در اثر حرکت رسانا در میدان مغناطیسی، ایجاد می‌شود. اصطلاح جریان گردابی از جریانات مشابه در آب گرفته شده‌است این جریانات در هنگام پارو زدن در آب بوجود می‌آیند. نواحی موضعی تلاطم به نام گرداب‌ها در گرداب‌های مداوم بوجود می‌آیند.
...
آونگ فوکو در ایران
نمونه آونگ فوکو در دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف تهران و مشابه آن در دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه کاشان (البته با طول کمتر) ساخته شده‌است.
سایت همنشین بهار
http://www.hamneshinbahar.net
ایمیل
hamneshine_bahar@yahoo.com
