کنفدراسیون عربی از رویا تا واقعیت

با افزایش تنش های لفظی میان جمهوری اسلامی ایران و امارات متحده عربی بر سر مالکیت جزایر سه گانه، شاهزاده نايف وليعهد عربستان سعودي در جلسه اخير وزراي كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس اظهار داشت که عربستان سعودی به هیچ وجه نمي تواند مورد تهديد قرار گرفتن حاكميت كشورهاي عربی حاشيه خليج فارس را تحمل نماید. این شاهزاده عربی ضمن محکوم نمودن دخالت ایران در وقایع بحرین به تکرار ادعای بی اساس امارات متحد عربی مبنی بر مالکیت جزایر سه گانه پرداخت و تاکید نمود که هر گونه تعرض به كشورهاي عضو اين شورا، تعرض به تمامیت ارضی تمام كشورهاي عضو محسوب مي گردد. جالب است که این سخنان ولیعهد عربستان کاملاً در راستای اظهارات سعود فيصل، وزير خارجه این کشور در هفته گذشته می باشد، وی در اظهاراتی همسو مدعی گشته بود که «كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس به دنبال تشكيل يك اتحاديه با سياست هاي خارجي و دفاعی مشترك می باشند.» هرچند که سخن راندن از تشکیل یک اتحادیه عربی با شرکت کشورهای حاشیه خلیج فارس طرحی ناکام و قدیمی می باشد لکن با توجه به مطرح شدن مجدد این ایده در این برهه از زمان و همچنین اهتمام عربستان بر عملی نمودن آن، به نظر می آید باید بررسی و واکاوی بیشتری در این خصوص از سوی محققین و پژوهشگران ایرانی صورت پذیرد.

از طرفی در روزهای پیشین سایت "الملتقی" وابسته به انقلابیون بحرینی به نقل از منابع آگاه خود در کشورهای عضو شورای همکاری مدعی گردید که عربستان سعودی و بحرین قصد دارند تا ماه آینده در حاشیه نشست مشورتی این شورا در ریاض، طرح جدیدی را در خصوص تاسیس یک «نظام فدرال عربی» مطرح نمایند. این سایت همچنین عنوان داشت که بر طبق این طرح کشورهای عضو شورای همکاری در صورت اعلام آمادگی می توانند به این نظام فدرال بپیوندند. این سایت همچنین نوشت:« بی شک این اقدام نخستین گام برای عملی کردن درخواست شاه سعودی برای ایجاد یک نظام فدرال، بعنوان نسخه ای ارتقاء یافته از شورای همکاری می باشد ... در این اتحادیه جدید شخصیت های سیاسی کشورها حذف نمی شوند، بلکه نظام این اتحادیه بسیار شبیه به روابط روسیه و بلاروس قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوری می باشد و رژیم آل خلیفه امیدوار است با متحد شدن با عربستان سعودی، بحران اقتصادی خود را با سرمایه گذاریهای این کشور حل نماید.»

با توجه به شواهد فوق به نظر می رسد در ماههای آتی بحث تشکیل یک کنفدراسیون عربی به صورت جدی تری از سوی حاکمان عربی پیگیری خواهد گردید. به منظور بررسی و سنجش احتمال موفقت و یا عدم موفقیت طرح مذبور مناسب است تا مختصراً نگاهی تاریخی بر تجربه کنفدراسیون ها و اتحادهای عربی تاسیس شده در نیم قرن اخیر داشته باشیم.

اولین کنفدراسیون عربی

در اول فوریه سال 1958 (12 بهمن 1336) اولین نشانه تحقق آروزی دیرینه جمال عبدالناصر عیان گردید. در این روز دو كشور مصر و سوريه به موجب پيماني كه در قاهره به امضاي رهبران آنها رسيد، اتحاد خود را تحت عنوان «جمهوري متحد عربي» اعلام كردند و روز دوم اسفند همان سال به موجب يك همه پرسي جما‌ل عبدالناصر به رياست اين اتحاديه برگزيده شد. ناصر معتقد بود که «وحدت بین کشورهای عربی تنها راهی است که می توان به واسطه آن ،اهداف ملت های عربی را تحقق بخشید» (1) وی همچنین در مورد متحد ساختن کشورهاى عربى در يکى از سخنرانى هاى خويش در دهه ٦٠ ميلادى این چنین می گوید: «ما مى خواهيم قدرت عربى را از جبل الطارق تا خليج ع ر ب ى گسترش دهيم.» (2)

در 27 بهمن همان سال جمهوري يمن نيز به اين اتحاد پيوست. در این زمان سه كشور مذكور به طور جداگانه عضو اتحاديه بودند ولي خط مشي‌هاي اتخاذ شده در زمينه‌هاي سياست خارجي و دفاعي توسط يك شوراي عالي كه در رأس آن افسران مصري قرار داشتند، هدايت و رهبری می گردید. قابل ذکر است که این شورای عالی به شدت تحت تاثیر اندیشه های پان عربیستی و ضد غربی بود. البته این اقدام ناصر در خاورميانه بدون بازتاب نماند و تنها دو هفته پس از تشكيل اين اتحاديه، دو دولت عربی اردن و عراق علیرغم پیوستن به این اتحادیه عربی با احساس نگراني از گسترش تفكر ناصريسم، دست به يك هم پيماني متقابل با هدف مقابله با اتحاد دمشق ـ قاهره زدند. اين پيمان كه در 25 بهمن 1336 در اردن به امضاي ملك فيصل و شاه‌حسين رهبران عراق و اردن رسيد، عكس‌العملي در برابر اتحاد مصر و سوريه محسوب مي‌گردید. عراق و اردن سپس در 23 ارديبهشت 1337 رسماً تشكيل «فدراسيون مشترك عرب» را اعلام نمودند. (3) با اين همه، عمر اين دو اتحاديه سياسي و مصلحت‌گرايانه بسيار كوتاه‌تر از آن بود كه تصور مي‌شد. اتحاد مصر و سوريه تا 28 سپتامبر 1961 (6 مهر 1340) كه در سوريه كودتاي نظامي به وقوع پيوست، دوام داشت.(4) عمر فدراسيون عراق و اردن نيز به مراتب كمتر از اتحادیه نخستین بود و در پی تحولات آن روزها خود به خود فروپاشید.

سازمان کشورهای متحد عربی نماد دیگری از واگرایی

اتحادیه عرب خود جلوه ای دیگر از رفتارهای واگرایانه در میان کشورهای عربی می باشد. به همین جهت گاهاً برخی منتقدان طرح کنفدراسیون عربی موضوع ناکارایی اتحادیه عرب را به عنوان چشم انداز تاریک این طرح بیان می دارند و برای کنفدراسیون عربی چشم انداز و سرانجامی چون اتحادیه عرب متصور می باشند. اتحادیهٔ عرب یا سازمان کشورهای همبسته عربی (جامعة الدول العربیة) یک سازمان جهانی منطقه‌ای شامل کشورهای بیشتر عربی جنوب غرب آسیا و شمال آفریقا می باشد. این سازمان در ۲۲ مارس ۱۹۴۵ با ۶ عضو نهادگر مصر، عربستان، عراق، سوریه، لبنان، اردن بنیان نهاده شد و پس از آن کشور های یمن، بحرین، عمان، قطر، سودان، امارات متحده عربی، تونس، مراکش، کویت و الجزایر نیز به آن پیوستند. عامل اصلی تاسیس چنین اتحادیه ای در ابتدای امر جوه بالای اشتراک در فرهنگ و مذهب کشورهای عضو بود. زیرا اعراب نه تنها از نظر زبانی بلکه از نظر مذهب نیز تشابهی نسبی با یکدیگر دارند. از طرفی پس از اخراج نیروهای فرانسوی از سوریه و تشکیل رژیم صهیونیستی لزوم توجه به همکاری میان کشورهای عربی به شدت افزایش یافت(5) و تاسیس اتحادیه عرب می رفت تا رهگشای مشکلات این کشورهای عربی باشد.

با این حال این اتحادیه در طول تاریخ 67 ساله‌اش بارها ثابت کرده است نتوانسته اندک گامی موثر و اساسی حتی در راستای حل اختلافات داخلی اعضای اتحادیه بردارد. ناتوانی این اتحادیه در حل اختلافات مرزی کشورهای حاشیه خلیج فارس و حل مسئله فلسطین پس از چندین دهه متوالی همواره به عنوان جلوه هایی از ناکارایی این اتحادیه تفسیر گردیده است. با نگاهي به آرشيو فعاليتهاي اتحاديه عرب مي توان دريافت كه تنها دستاوردهاي اين سازمان دهها تن كاغذ حاوی هزاران بيانيه و دستورالعمل می باشد كه هيچكدام ضمانت اجرايي لازم را نداشته اند.

نماد دیگر رفتار واگرایانه دولت های عربی را می توان در شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس مشاهده نمود. گرچه این شورا با مرکزیت عربستان سعودی نقشی پر رنگ تر نسبت به اتحادیه عرب داشته و دارد ولی تاریخچه کارکرد شورای همکاری نیز نشان داده که این نهاد قادر به تاثیرگذاری در هیچ یک از حوزه های راهبردی منطقه ای نبوده است و تاکنون نیز کمتر توانسته است تا نقشی فعال در این منطقه ژئو اکونومیک و ژئو استراتژیک داشته باشد. با این تفاسیر نباید این نکته را فراموش نمود که با توجه به مناقشه هسته ای ایران و افزایش قدرت و نفوذ ایران در منطقه و همچنین گسترش یابی دومینوی انقلابات عربی، حاکمان کشورهای عضو این شورا بیش از هر زمانی به تاسیس یک کنفدراسیون برای بقای حکومت های مترجعانه خویش می اندیشند و تسری افکار انقلابی به مردم این کشورها و ایجاد خطر برای بقای حکومت هایشان می تواند به صورت کاتالیزوری عمل نموده و این کشورها را بر آن دارد تا بر خلاف گذشته با کاهش اختلافات برای این همگرایی بزرگ اماده گردند.

تحولات بحرین و طرح کنفدراسیون عربی

از میان کشورهای حوزه خلیج فارس بحرين از دموكراسي نسبتاً بالاتري برخوردار می باشد و به همين لحاظ نقطه شروع دومينوي سقوط رژِیم های مرتجع عربی منطقه از این کشور آغاز گردیده است. با لشكركشي عربستان به بحرين و استقرار نیروهای امنیتی سعودی در نقاط سوق الجیشی آن، حاکمان بحرینی توانستند مانع از سقوط حکومت خویش گردیده و کنش های انقلابی این کشور را با استفاده از سرکوب و ارعاب تا حدود زیادی بی اثر نمایند. به طور کل پس از سقوط بن‌علي و مبارك و حمايت ضمنی آمريكا از جنبش های مردمی صورت گرفته در جهان عرب و مخصوصاً عدم پشتیبانی موثر ایالات متحده از مبارك، نقطه عطفی در ديدگاه‌هاي عربستان سعودی نسبت به مسائل ديپلماتيك و امنيتي منطقه ای و بين‌المللي شكل گرفت. از اين منظر سعودي ها با بررسی و آنالیز عملكرد آمريكا نسبت به تحولات منطقه دریافتند در صورتیکه روند سقوط رژيم‌هاي منطقه ادامه پيدا كند آمريكا پشت سر آن‌ها نخواهد ايستاد (6) و به همین لحاظ آل سعود تمامی توان خویش را برای عدم تحقق آرمان های انقلابیون بحرینی در این مدت به کار بسته است. در مجموع ایالات متحده به علت ماهیت لیبرالی خویش خوش بینی بیشتری به نظام های دمکراتیک نسبت به نظام های وحدت گرا و توتالیتر دارد.

به هر شکل با ورود و تثبیت حضور نظامی و امنیتی عربستان در بحرین طرح كنفدراسيون عربی به شکلی جدی مطرح گردید. در چارچوب اين طرح، شش كشور عربي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس با تاسیس نهادی برای یکسان نمودن سیاست خارجی و امنیتی و دفاعی خویش در چارچوب مصالح و منافع هر یک از اعضاء کنفدراسیونی یکپارچه را تاسیس می نمایند که امنیتی جمعی را در مقابل هرگونه هدید و حمله خارجی و یا انقلاب و شورش های داخلی برای هر یک از اعضا به ارمغان خواهد آورد. به نظر می آید که مبدعان این طرح قصد دارند با متحد شدن در چارچوب كنفدراسيون پيام محكمي را ابتدا به دنياي غرب، بعد به ايران و سپس به مردم خود بدهند و آن اینكه هرگونه تعرض و دخالت در رابطه با مسائل اين كشورها به كل شش كشور مرتبط مي‌شود (7) بدون شک دغدغه از قدرت یابی بیش از پیش ایران در منطقه، حضور پر رنگ نیروهای نظامی غربی در خلیج فارس (که هیچ گاه تا به این میزان بالا نبوده است) و ترس از قیام و شورش داخلی در این کشورها مهمترین عامل مطرح نمودن ایده کنفدراسیون عربی بوده است. بدیهی است که با اجرایی شدن و تحقق این طرح انقلابیون این کشورها به شدت تهت فشار قرار خواهند گرفت و حاکمان مرتجع کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس فوق حکومت های خویش را تا مدتی قابل توجه بیمه خواهند نمود.

ماهیت ضد ایرانی طرح کنفدراسیون عربی

عربستان سعودی به عنوان مبدع و حامی بزرگ طرح کنفدراسیون عربی تاکنون بیشترین تعارضات را با کشور ایران داشته است. عربستان و ایران دارای حوزه های مشترک بسیار می باشند. خاندان آل سعود به دلیل گرایشات وهابی و شیعه ستیز و همچنین دارا بودن جلوه هایی از افکار ناصریسم عربگرایانه همواره بیشترین چالش ها را در منطقه و جهان علیه ایران فراهم نموده اند. کمک مالی و معنوی به صدام حسین در جنگ، عاملیت در وحدت و همگرایی در تمامی مباحثات ضد ایرانی در منطقه، کمک مالی و معنوی به گروهک های سیاسی و یا قومی معارض با جمهوری اسلامی، تضعیف قدرت نفت در برهه های مختلف از لحاظ ملی، سیاسی، اقتصادی و گاهاً استراتژیک تنها تعداد کوچکی از چالش هایی است که این کشور برای ایران در طول سه دهه گذشته ایجاد نموده است.(8) ساختار کنونی حاکمیت در کشور عربستان بر پایه نظام منسوخ شده پادشاهی می باشد و عدم تغییر و بهینه سازی این نوع از نظام موجودیت آل سعود را در قرن اخیر با چالشهایی بسیار مواجه نموده است. پس بدیهی است نظام پادشاهی آل سعود از استمرار حاکمیت و موفقیت هر دولت انقلابی در منطقه در هراس دائمی به سر می برد و به نظر می آید تا دغدغه حاکمیت عربستان امر بقاء می باشد چالشها و تعارضات این کشور با نظام جمهوری اسلامی که بر پایه یک انقلاب مردمی بنا گشته است اتمام ناپذیر خواهد بود.

از طرفی همانطور که پیشتر گفتیم یکی از اهداف طرح کنفدراسیون عربی کاهش قدرت نفوذ منطقه ای ایران می باشد. البته دور از انتظار خواهد بود که این طرح خود به تنهایی ماهیتی تهاجمی علیه ایران داشته باشد. از سویی ایران بارها اعلام نموده است که در صورت حمله امریکا به ایران، هیچ یک از پایگاههای ایالات متحده در منطقه از حمله ایران در امان نخواهد ماند و به نظر می آید از این منظر طرح کنفدراسیون عربی طرحی تهاجمی علیه ایران خواهد بود و این مهم نباید از نظر پژوهشگران و کارشناسان نظامی فراموش گردد. البته عربستان و کشورهای حوزه خلیج فارس از پارادوکسی درونی در خصوص حمله نظامی ایالات متحده به ایران رنج می برند که این پارادوکس در یکی از گزارشات تفصیلی موسسه بروکینز (Brookings Institute) در خصوص مساله ایران به وضوح رویت می گردد. پژوهشگران این موسسه در گزارش خود در مورد عکس العمل کشورهای عربی منطقه در خصوص حمله امریکا به ایران می نویسند:« اگر چه برخی از کشور های عربی نیز در آرزوی از بین رفتن قدرت منطقه ای ایران می باشند، اما هیچ یک از آنان به طور آشکار از اقدام تهاجمی آمریکا علیه ایران اسلامی حمایت به عمل نیاورده اند ... آنان همواره از این امر واهمه دارند که ممکن است بعد از ایران نوبت حمله نظامی آمریکا علیه انان فرا رسد»(9) به هر شکل بدیهی است که این طرح در ابعاد مختلف دارای ماهیت ضد ایرانی می باشد و در صورت اجرایی شدن منافع منطقه ای ایران را به شدت تضعیف می نماید و موجب تحدید قابل توجه نفوذ منطقه ای ایران خواهد گشت.

رویکردهای جمهوری اسلامی در قبال این طرح

ایران پس از انقلاب در عرصه سیاست خارجی تاکنون سه مرحله را پشت سر گذاشته است. مرحله اول مربوط به ده سال نخستین پس از انقلاب می باشد. در این مرحله ایران با شعار صدور انقلاب، نقشی تنش آفرین در منطقه و عرصه جهانی بازی نمود که بعضاً تبعات این تنش ها تا به امروز باقی مانده است. مرحله دوم با پایان یافتن جنگ تحمیلی و در پی آن درگذشت آیت الله خمینی شروع گردید. در این برهه تحولی نوین در عرصه سیاست خارجی ایران پدید آمد و ایران سیاست منطقه ای و جهانی خود را بر پایه تنش زدایی و کاهش تعارضات منطقه ای و بین المللی تنظیم نمود که اوج این رویکرد در دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی نمایان گردید. مرحله سوم یک سال پس از دست یابی محمود احمدی نژاد به ریاست جمهوری آغاز گردید و تا هم اکنون ادامه دارد. با روی کار آمدن احمدی نژاد در تدوین سیاست خارجی رویکردهای ایدئالیستی جایگزین رویکردهای رئالیستی بعضاً لیبرال مسلک دولت های پیشین گردید. گرچه برخی از پژوهشگران عرصه علوم سیاسی در نقد این رویکرد جدید آن را نه ارمانگرایانه بلکه رویاگرایانه دانستند لکن رویکرد ایدئالیستی دولت احمدی نژاد در عرصه سیاست خارجی بیشترین منافع را در حوزه کشورهای خلیج فارس برای ایران به ارمغان آورد به طوریکه ایران در سال 2006 بیشترین حوزه نفوذ را در منطقه خلیج فارس دارا گردید که این قدرت نفوذ در 500 سال گذشته بی سابقه بوده است(10) البته این موضوع به معنای موفقیت دولت در تمام عرصه سیاست خارجی خود نمی باشد. زیرا دولت احمدی نژاد در حوزه فرا منطقه ای با رویکرد آرمانگرایانه خود بیشترین آسیب ها را به اقتصاد و سیاست کشور وارد نمود که بررسی و بیان آن از دایره موضوع بحث ما خارج می باشد.

گرچه همانطور که گفتیم ایران در زمان دولت فعلی بیشترین موفقیت ها را در سطح منطقه ای کسب نموده لکن رویکردهای سیاست خارجی دولت فعلی در قبال طرح تاسیس کنفدراسیون عربی بسیار ضعیف بوده است. به طور مثال ایران پس از ورود نیروهای آل سعود به منطقه استراتژیک بحرین و سرکوب انقلابیون این کشور، ایران تنها به محکوم نمودن لفظی این حرکت اکتفاء نمود. البته گاف جدید مسئولین سیاست خارجی دولت احمدی نژاد در فرستادن کپی تفاهم نامه عراق برای مقامات لبنانی خود بیانگر وضعیت وخامت بار دستگاه سیاست خارجی ایران می باشد و این موضوع نشانگر آن است که این بخش از دولت مانند دیگر بخش های آن از بی نظمی و بی مدیریتی و همچنین عدم چشم انداز مناسب رنج می برد.

با این تفاسیر به نظر می آید اگر ایران البته با توجه به مقدورات ملی و محذورات بین المللی خود اقدامی مناسب در صدد چالش انگیزی در این طرح عربی ننماید و این اتحاد بزرگ شکل بگیرد موقعیت هژمونیک فعلی ایران در منطقه به شدت آسیب پذیر خواهد گردید و کاهش قدرت منطقه ای عوارض جبران ناپذیری را در چانه زنی های بین المللی برای ایران به وجود خواهد آورد. بدیهی است که حمایت مستقیم و بی پروا از انقلابیون بحرین و عربستان و دیگر کشورهای منطقه و حضور مقتدرانه در منطقه خلیج فارس و اهتمام بر روی گسترش تعارضات منطقه ای کشورهای عربی موسس این کنفدراسیون می تواند مانع از به ثمر رسیدن این طرح عربی گردد. از طرفی به نظر می رسد تا جمهوری اسلامی در داخل کشور فضایی دمکراتیک ایجاد ننماید هیچگاه نخواهد توانست در عرصه بین المللی به پیروزی هایی بزرگ با آثاری بلند مدت و پایدار دست یابد، زیرا همواره سیاست خارجی بازتابی از سیاست داخلی کشورها محسوب می گردد.

*مهدی تاجیک
دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات آمریکا
دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران


منابع :

(1). روزنامه البلاغ چاپ عراق ، ٤/٨/١٩٥٣

(2). ویکی گفتاورد، جمال عبدالناصر

(3). گزيده اسناد روابط خارجي ايران و مصر . دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي وزارت خارجه، مقدمه جلد سوم.

(4). تاريخ روابط ايران و مصر، حسين عليزاده، مركز اسناد و خدمات پژوهشي وزارت خارجه

(5). رهجو، حسین ، (۱۳۵۸) واژه نامه اجتماعی-سیاسی اسلامی، انتشارات قلم ص ۱۲

(6). بخشی از سخنرانی سلمان صفوي، دبير مركز مطالعات صلح دبير مركز مطالعات صلح در نشست علمي انجمن ايراني روابط بين‌‌الملل با موضوع "تحولات جديد منطقه: امنيت منطقه‌يي در پرتو روابط ايران و عربستان" مورخ 18 اردیبهشت 1391

(7). همان

(8). بخشی از سخنرانی سردار دكتر حسين علائي در نشست علمي انجمن ايراني روابط بين‌‌الملل با موضوع "تحولات جديد منطقه: امنيت منطقه‌يي در پرتو روابط ايران و عربستان" مورخ 18 اردیبهشت 1391

(9). Pollack, Kenneth and others,(2009), Which Path to Persia, Washington: Brookings Institute Press ,p.67.

(10). بخشی از سخنرانی دکتر ابراهیم متقی استاد و رئیس گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، در نشست علمي انجمن ايراني روابط بين‌‌الملل با موضوع "تحولات جديد منطقه: امنيت منطقه‌يي در پرتو روابط ايران و عربستان" مورخ 18 اردیبهشت 1391