agolestan@gmail.com
چکیده :
مدرنیته، هر چند زادگاهش غرب است ، اما، اولا در غرب باقی نماند و ثانیا هر جایی از جمله ایران می تواند درتاریخ فرهنگ خود مدرنیت و تجدد ویژه اش را به ما نشان بدهد. زیرا، تفکرو اجازه ی اندیشیدن و سپس نمود آن زمینه ی تعیین کننده ی تجدد می باشد و در مقابل، اختناق، حرکت رو به جلو را متوقف می کند . مقاومت روحانیت سنت گرا، شکست انقلاب مشروطه طلبان ، کودتای 28 مرداد علیه دکتر مصدق و ناکامی انقلاب اخیر از موانعی تلقی می شود که نقش ترمز را در برابر مدرنیت و تجددگرایی ایفاء کرده اند. زیرا، تا وقتی که فرهنگ حاکم بر جامعه براساس یک امرمقدس تمام امورجاری زمین و آسمان را به همدیگر مرتبط بداند، طبیعی است که اصل مهم مدرنیت که همان جدایی عرصه های عینی ، اجتماعی و ذهنی از پایه های دینی است ، اتفاق نیافتد و تمام امور بر مدار اصول پیش مدرن بچرخد . و اگر مدرنیته ای هم باشد از نوع مدرنیته ی معلول و دست و پاشکسته خواهد بود . به همین دلیل
دکارت را آغازگر ذهنیت مدرن می دانند زیرا او بود که برای اولین بار جهان بینی دینی – متافیزیکی را درهم شکست و تحلیل ریاضی – علمی مدرن را جایگزین آن نمود وسپس
کانت به عنوان یک فیلسوف تمام عیار مدرن، انسان را " اساس معرفت و هستی " ی این جهان شناخت و سه پایه ی علم، اخلاق و زیبایی شناسی را حاصل خلاقیت و توان ذهنی انسان معرفی کرد در دین در محدوده ی خرد تنها نوشت :
" انسان خودش باید خود را هر آنچه هست یا قرار است باشد ، به معنای اخلاقی اش ، چه خوب و چه بد ، ساخته باشد یا بسازد . هر وضعی باید نتیجه ی انتخاب آزاد خودش باشد ، چرا که در غیر این صورت نمی توان او را به خاطر آن مسئول شناخت و بنابراین نمی تواند به لحاظ اخلاقی خوب یا بد باشد " (1)
و برای انسانی که به عنوان " شهروند " از قانون اساسی جمهوری پیروی می کند به سه اصل غیر قابل
انکار تاکید می کند :
" 1) حق پیروی نکردن از قانونی که از آن رضایت ندارند 2) حق برابری و 3) حق استقلال مدنی که به موجب آن شهروندان زندگی و معاش خود را مدیون هیچ کس به جز حقوق و اختیارت خودشان به عنوان اعضاء کشور خود نیستند " (2)
بنابراین وجه مشخص اندیشه ی کانت در تجدد و مدرنیت را می توان این گونه بیان کردکه او هر نظامی را که فاقد ریشه در اراده ی انسان باشد رد نموده و هر اصلی را که ر یشه در دین داشته باشد غیر قابل قبول می داند .اما
هگل این گفته را به نقد می کشد و اعلام می دارد که کنار گذاشتن جوهر دین از جامعه مدنی مربوط به انتزاعی بودن آن نگاه می باشد و در عین حال که خود
هگل به جدایی دین از دولت و نهادهای سیاسی اعتقاد داشت ، اما معتقد بود این جدایی از حریم دین ، آن نهادها را به سوی انتزاع پیش می برد و آنچه را که تحت عنوان "بازگشت به خویشتن " طرح کرد به معنای بازگشت آزادی ذهن ها در مورد " قابلیت برای حقوق " شان، زندگی اخلاقی و اعتقادات دینی بود، از این نظر در فلسفه ی هگل اندیشه و آزادی جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است و فرق انسان و حیوان را در همین نکته می داند.
در ایران اما ، تجدد و مدرنیته از طریق فلسفه یا آشنایی با فلسفه ی متحول غرب وارد نشد ، بلکه با وجوه غیر انسانی آن از جمله جنگ، غارت و استعمار حضور یافت و طرفداران کنجکاو و اصلاح طلب حکومتی مثل عباس میرزای ولیعهد را وادار کرد تا علت پیروزی طرف مقابل و ناکامی نیروی خودی را درک کند وبه همین منظورعده ای از جوانان ایرانی را برای مسلح کردن ایران به علم روز، روانه ی کشورهای غربی کرد و آنها نیز در بازگشت خود به ایران کمک فراوانی به رشد تجدد در ایران کردند .
اما میرزا آقاخان کرمانی که او را به روایتی اولین دانشمند ایرانی می شناسند ، آرای خود را بر اساس فلسفه ی مدرن غربی ارائه داد تا بر پایه ی آن، ملی گرایی مدرن پیش اسلامی درایران سامان داده شود.
آخوندزاده، عبدالرحیم طالبوف، میرزاآقاخان کرمانی و... از متفکرینی بودند که خود خواسته ویا به تبعید در خارج از کشور زندگی می کردند و اندیشه های ترقی خواهانه ی خود را به صورت قلمی در ایران منتشر می کردند ، از جمله ی آنان ،
طالبوف بود که در مجموعه ی سه جلدی خود " کتاب احمد " می نویسد :
" انسان آن روزی انسان شد که لفظ چون و چرا گفتن و ماهیت هر چیزی را جستن گرفت "
واژگان کلیدی :
ایران ، تجدد ، سنت ، مدرنیته ، معلولیت
مقدمه :
حاصل فکر و واقعیت می تواند عقل ودانایی باشد و این نیز خود می تواند زمینه ی پایدار یک ارتباط اجتماعی و نوع تقابل تعیین کننده در میان مثلا سنت و تجدد محسوب گردد و این هم درایران ازسابقه ای بیش ازصد سال برخوردار است، سابقه ای که ازجنگ های ایران و روس و انعقاد قراردادهای خفت بار شروع شد و تا به امروز ادامه دارد و حوزه های مختلف علم، فرهنگ، هنر، دین و اقتصاد را به چالش گرفته است .
اشتباه است اگر قدرت غرب را در نیروی نظامی آن ببینیم و نهادهای اجتماعی از نوع سیاسی، فرهنگی، اقتصاد، علمی و هنری و ... را که از بنیان های تمدن جدید و پذیرفته ی شده ی آنجاست را نادیده بگیریم ، چرا که دقیقا نفوذ این تمدن و مدرنیت به ایران از وقتی آغاز شد که رابطه ی بین آن دو محیط شکل گرفت . وقتی در اوایل قرن نوزدهم ارتباط فرانسه و ایران با فرستادگان ویژه ی
ناپلئون به سرپرستی ژنرال گاردن آغاز شد ، عباس میرزا ولیعهد ایران با پرسش این سؤال از ژوبر افسرفرانسوی که
" بگوچه باید بکنم که ایرانیان را هوشیار نمایم ... "، فکر اعزام جوانان ایرانی به فرانسه پیشنهاد شد که بعدا این اعزام صورت گرفت .
با برقراری مجدد رابطه بین دوکشور فرانسه و ایران در دوران
محمد شاه و وزارت
حاج میرزا آقاسی، فرانسه پیشنهاد همه جانبه ی همکاری با ایران از جمله آموزش اصلاحات اجتماعی و ترقی ایران با اعزام کارشناسان خود را به ایران داد که حاج میرزا آقاسی دربرابرآن، درخواست اعزام چند چاه کن و ساعت سازرا از فرانسه داد، اما گیزو، وزیر روشنفکر امورخارجه فرانسه به
میرزامحمدعلی شیرازی فرستاده ی ویژه ی حاج میرزاآقاسی پیشنهاد منصفانه ای دادکه اگربه اصلاحات وترقی ایران علاقمندید ،ابتدا بیست نفر را از بین جوانان مستعد مردم عادی به جز آقازاده ها و اعضاء خاندان سلطنتی به همراه سرپرستی عاقل به فرانسه بفرستید تا به مدت پنج سال دانش جدید را به منظور خدمت به کشورتان آموزش ببینند و همین طور به صورت دوره ای این اعزام ادامه داشته باشد . ولی پیشنهاد
گیزو ، دور از فهم و شعور سیاسی و اجتماعی ی محمد شاه و نخست وزیرش بود تا به کار آن دولت و مردم ایران بیاید اما برای ارزش آن پیشنهاد همانقدرکافیست که اشاره کنم به آن چندنفری که به فرانسه اعزام شده بودند، دو نفر از آنها در تاریخ اصلاحات و اندیشه ی سیاسی ی ایران جایگاه مهمی را به خود اختصاص دادند
میرزا حسین خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدین شاه ومؤسس مسجد سپهسالار و
ملکم خان، روشنفکر قانون گزار و نویسنده ی رسالات اجتماعی و سیاسی. اما دولت ایل قاجارکه استعدادی جز استبداد نداشت هر حرکت خیرخواهانه و اصلاح طلبانه ای را از ریشه خشکاندند و بهای گزافی هم به دلیل غفلت و نادانی ی سیاسی خود به حساب ملت ایران پرداختند و دو گروه 42 نفری از جوانان ایرانی را که برای تحصیل به فرانسه اعزام شده بودند به تحریک دولت روس و به بهانه ی اینکه آنها
جمهوری پرست و کافرمی شوند به ایران بازگرداندند. درهمان موقع
میرزایوسف مستشارالدوله، شارژدافر (کاردار) ایران در فرانسه ضمن اعتراض به عمل دولت ، مشغول نوشتن رساله ای در مورد " حقوق بشر " بود که برای اولین بار در آن تصریح می شود که منشاء قدرت دولت، اراده ی مردم است و
هارفوردجونز در نوشته اش که به عنوان مأمور سیاسی غرب به ایران آمده بود ، نوشت :
" بی پروا بگویم که بیشترین معایب مردم ایران از عوارض سؤ حکومت شان است و حال آنکه هر محاسنی دارند ناشی از خصائص ذوق و قریحه ی ایشان است " (3)
بحث و بررسی :
راه رسیدن به مدرنیت با توجه به شرایط حاکم بر هر جامعه ای می تواند متفاوت باشد و آن هم تاثیری است که از متغیرهای خود مثل اقتصاد، سیاست، فرهنگ، اخلاق، ومذهب و ... می پذیرد . اما یکی از عناصر مهم این پذیرش، دولتی است که مُهر تحول را با تکیه بر اراده ی عمومی و حاکمیت ملی بر جامعه می کوبد و اگر در جای خالی ی اراده ی عمومی ، حالا به هر دلیلی ، اراده ی فردی، جایگزین شود، احتمال پس روی و مقاومت ارتجاع در برابر حرکت رو به جلو قابل پیش بینی خواهد بود. وقتی غرب ، مدرنیت را پذیرفت ، متغیرهای فوق الذکر به گونه ای عمل کردند که جامعه به آن تن داد، اما ، در ایران این گونه نبود ، معلولیت در مدرنیته و تجدد، محصول شرایطی شد که در جامعه ایران حاکم بود. تاریخ پیش ازاسلام و اسلام شیعی، دوعامل و موقعیت تعیین کننده ی هویت و فرهنگ ایرانی ست ، انتخاب نام های ایرانی ی کیومرث ، سیاوش ، سهراب در کنار نام های اسلامی محمد ، حسین ، عباس هنوز رایج است . مثلا جدیت
شاه عباس با طرح میدان نقش جهان به منظور نمایش قدرت ایران ، که تازه اوج تلاش تجدد نمایی در ایران بود، از نوعی مدرنیت التقاطی بود که
عرف و مذهب را در کنار هم داشت،آن هم با مرگ شاه عباس به پایان خود رسید و درست در همان زمان ، غرب با پذیرش " خردگرایی " و " انقلاب علمی " ، راه رشد و ترقی را برعکس ایران انتخاب کرده بود . از همان موقع تاکنون نیز به دلیل سؤاستفاده از موقعیت فراهم شده توسط مدرنیت درغرب، آدم هایی مثل ناصرالدین شاه از کل تجدد در اروپا ، ابزار استبداد را برای حفظ حکومتش بر می گزیند و کسانی مثل او بعداز حاکمیت اش که استعمار و استبداد را در کنار هم برای مردم ایران به ارمغان آوردند .
تاکنون خلاقیت آدمی را در سه عامل فردی، فرهنگی و ساختاری جامعه مرتبط دانسته اند به گونه ای که نبود یکی یا وجود موانع در برابر هریک از آنها ، گاه ممکن است نتیجه اش خلاف پیش بینی ممکن باشد ، مثلا وجود دولت مدرن یا پیش مدرن می تواند تاثیر مثبت یا منفی بر روند مدرنیسم در جامعه بگذارد . اما بطور خلاصه می توان گفت که مدرنیته حکایت از نظم اجتماعی یی می کند که وجه مشخصه ی آن، پویایی بی سابقه، رد یا به حاشیه رانده شدن سنت و ... می باشد. محتوای آینده نگرانه ی مدرنیته قویا از باور به پیشرفت و قدرت عقل انسان برای ایجاد آزادی ناشی می شود .
" اگرچه مدرنیته را در دستاوردهایی چون علم و تکنولوژی یا سیاست دموکراتیک می توان دید ، اما بر امور روزمره ی زندگی نیز تاثیر ژرفی می گذارد " (4)
اختراع ماشین بخار توسط جیمز وات سبب شد که نساجی سنتی انگلستان تبدیل به " نظام کارخانه ای " شود . صنعت برق ، تلگراف ، نفت ، راه آهن سراسری اختراع ماشین آلات صنعتی و کشاورزی و تولیدکودهای شیمیایی و کلاانقلاب صنعتی ازمهمترین نشانه های مدرنیته دوره ای محسوب می شودکه برای مردم زندگی ی مدرن را به ارمغان آورد وبطور طبیعی روی شیوه ی زندگی و نگاه آنها به مفاهیم نیز تاثیر گذاشت، از جمله به نوع رابطه ی مذهب و سیاست، گسترش شهرنشینی، تشکیل دولت مدرن ، تشکیل نهادهای مردم نهاد ، تقسیم کار و تخصصی شدن امور ، اختراع صنعت چاپ ، اصلاحات مذهبی و عرفی شدن زندگی ، تصمیم گیری بر اساس محاسبه و عقلانی شدن برنامه ها . انقلاب صنعتی سبب شد که رابطه ی ارگانیک بین انسانهای یک جامعه که بر باورهای مشترک آنها برقرار بود ، تبدیل به رابطه ای از نوع مکانیکی شود که آن نیز تابعی از تقسیم کار ایجاد شده در جامعه مدرن می باشد ، به قول دورکیم :
" همبستگی ی قبلی مبتنی بر این بود که افراد به هم همانند باشند ، در حالی که همبستگی ی ناشی از کار مستلزم آن است که افراد با هم فرق داشته باشند . " (5)
مدرنیسم تاثیر خود را در حوزه ی مذهب و عرفی شدن زندگی نیز گذاشت . از وقتی که کنستانتین ،امپراطور روم در قرن چهارم میلادی به دین مسیحیت گروید ، جامعه اروپا در قرون وسطی تحت تاثیر تسلط کامل مذهب کاتولیک قرار داشت و مردم فاقد قدرت انتخاب و آزادی عمل در زندگی ی خود بوده و انجام تکالیف شرعی را مقدم بر زندگی ی مادی و دنیوی خود می دانستند . اما اعتراض لوتر در قرن شانزدهم با ارائه ی قراعت دیگری از آموزه های مسیحیت در قالب مذهب پروتستان مبنی بر اینکه انجام تکالیف دنیوی مهمتر از تکالیف روحانی در نزد خداوند است ، مردم را از سلطه ی مطلق کلیسای کاتولیک رهانید و کالون نیز به دنبال اصلاحات مذهبی از لوتر پیروی کرده و فرد گرایی مذهبی ی او ، رابطه ی بین کلیسا و مردم را به چالش کشاند. به عبارتی، چون اعتقاد بر این بود که " تمامی ی مومنان در برابر خداوند یکسان هستند " و برای ارتباط با او نیازی به کشیشان و پاپ نیست ، زمینه ی عرفی شدن زندگی در اروپا آغاز شد . به گفته ی
تئودورف :
" تاریخ اروپای مدرن از نوزایش تا روشنگری،از اراسموس تا روسو، همانا تاریخ تحکیم جدایی ی نهادهای عمومی از نهادهای دینی و همچنین افزایش آزادی های فردی است . " (6)
بعد از القای نظام فئودالی ، کشورهای اروپایی نظیر فرانسه ، پروس ، اسپانیا ، روسیه ، سوئد و ... حکومت های پادشاهی و مستبدی را شاهد بودند که بعدها نطفه ی دولت های
مدرن و دولت- ملت های امروزی را در بطن خود بستند . انقلاب انگلستان(1688- 1640) ، انقلاب فرانسه (1789) از اتفاقات مهم شکل گیری ی دولت های مدرن محسوب می شوند و همچنین تحولات و دگرگونی های فوق سبب گسست تاریخی ی کافی بین نظام ارباب رعیتی و نظام مدرنیته ی اروپا گردید و دولت های مطلقه ی مستبد را به سوی دولت مدرن سوق داد ، دولتی که تنها زبان ارتباطی ی آن با مردم ، قوانین تصویب شده توسط نمایندگان مردم بود .
انسان مدرن بعداز گذر از رنسانس و ورود به قرن های بعد توانست
" از طریق و محاسبه ی عملکردها وپیش بینی نتایج به حداکثرکارآیی به منزله ی هدفی عقلانی دست یابد " (7)
و آن هدف وقتی حاصل شد که عقلانیت ابزاری ویژگی های زیر را به خود می گیرد ، محاسبه پذیری ، کارآیی، تاکید بر کمیت به جای کیفیت، جایگزینی ی تکنولوژی به جای انسان وقابلیت پیش بینی. یکی ازتفاوت های بارز دوره ی مدرن با پیش مدرن ، زاینده بودن دوره ی مدرن است که در بستر خود تفکر و شناخت علمی را سبب شد . تحقیقات علمی نیوتن و ایده ی دوگانگی دکارت در قرن هجدهم که بین روح و ماده جدایی بنیادی قائل شد، ابتدای هستی شناسانه ی انسان و علوم انسانی را رقم زدند، به گونه ای که بعدا رشته ها از هم متمایز شدند . اما رشد علوم و بخصوص علوم انسانی در ایران ، به جز علم ِ نوابغی نظیر زکریای رازی، خیام، بوعلی سینا و... که خود نیاز به یک بررسی ی تاریخی ی جداگانه ای دارد، در ایران به گونه ای دیگر اتفاق افتاد . حکمت که آن را به آگاهی در حد توان آدمی در کتب اسلامی تعریف می کنند به شاخه هایی از جمله حکمت مشایی، کلام، حکمت اشراقی و عرفان نظری تقسیم می شود ، پایه ی دوشاخه ی اول بر عقل و بنیان دو شاخه ی دوم بر شهود بنا نهاده شده است و به پیروان آنها به ترتیب حکیم مشایی، متکلم، حکیم اشراقی، عارف و صوفی گفته می شود. نام گزاری پیروان آن آرا و عقاید نیز بر اساس التزام به شریعت اسلام مربوط می گردد، به طوری که اگر حکیم مشایی و حکیم اشراقی ملتزم به شریعت باشند ، آنها را با عنوان متکلم و صوفی یا عارف می شناسند. اما ملاصدرا که ازفلسفه ی او با عنوان " حکمت متعالیه"نام می برند، ترکیبی از چهار نظریه ی فوق می باشد که به مفهوم " بیان نهایی فلسفه و حکمت اسلامی " دربین علاقمندان خود پذیرفته می شود وآن به این معناست که " حکمت متعالیه " ی ملاصدرا پایان تلاش فلسفی تلقی شده ودیگر نیازی به اندیشیدن درحوزه ی فلسفی نمی باشد وآنهایی هم که بعدا در حوزه ها تدریسی داشتند، خلاقیتی در نواندیشی ازخود بروز ندادند. اما در همان زمان ، 1245 قمری ، نوشته ای با نام " رساله آبله کوبی " نوشته ی
دکتر کارمک به عنوان اولین رساله ی علمی اروپایی به زبان فارسی در تبریز منتشر شد و تلاش های عباس میرزا در جهت روشنگری منجر به ترجمه ی چند کتاب از جمله " تاریخ تنزل و خرابی دولت روم " اثر
ادوارد گیبون به عنوان نمونه ای آموزنده به زبان فارسی ترجمه شد و چند سال قبل از مرگ
ملاهادی سبزواری ، بزرگترین فیلسوف اسلامی ،
علیقلی میرزا تقی خان انصاری کاشانی، طبیب و معلم دارالفنون، بخشی از آراء داروین را درنوشته ای با عنوان " جانورنامه " در سال 1249 شمسی به چاپ رساند و درسال 1287 قمری ، میرزا یوسف خان مستشارالدوله نوشته ی خود به نام " یک کلمه " راکه منظور او " قانون " بود در دسترس جامعه ی سیاسی وانقلابیون مشروطه خواه قرار داد .
نفوذ اندیشه ی غرب با مسافرت پادشاهان قاجار و همچنین برگشت تحصیل کردگان ایرانی ی خارج از کشور به ایران و ترجمه ی مقالات و کتاب های غربی به فارسی ، سبب شد نگاه متفکران به جهان و حوادث پیرامون آن دگرگون شده و تفکر گذشته گان باز بینی شود . اما در جامعه ای مثل ایران که با فقدان آزادی و دموکراسی روبرو باشد ، تحول در اندیشه نمی تواند عمیق باشد، به خصوص آن هم در جامعه ی اسلامی یی که سخن گفتن اسلامی که اگر بر خلاف قرائت مسلط سنتی باشد ، مایع ضلالت تلقی می شود .
آقا نجفی قوچانی ، مجتهد دوره ی ناصری، می نویسد که در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه ، از ترس طلاب متعصب در مشهد ، نمی توانستند نوشته های خواجه نصیرالدین طوسی را آزادانه بخوانند و می گوید :
" شرح مطالع و شرح تجرید را در پنهانی خواندیم ...علما و طلاب مشهد غالبا مقدس بودند . کتب عقول را مطلقا از کتب ضلال می دانستند و اگر کتاب مثنوی را در حجره ی کسی می دیدند ، با او رفت و آمد نمی کردند که کافر است و خود کتاب ها را نجس می دانستند و با دست مس به جلد ... نمی کردند ولو خشک بود،که از جلد سگ و خوک نجس تر می دانستند " (8)
قبل از او
ملا احمد نراقی در " معراج السعاده " در دوره ی فتحعلی شاه اعلام می دارد که علومی مثل طب، هندسه، نجوم،عروض،موسیقی، حساب و هیئت چون بهجت و سعادتی از آنها در عالم عقبی حاصل نمی شود ، پس تحصیل آنها واجب نیست . (9)
نشانه های فوق حاکی ار آن است که در تاریخ تحول اندیشه ی اسلامی ، فلسفه و علوم تا آنجایی توان تنفس داشت و مجاز اعلام می شد که در خدمت دین مبین اسلام باشد ، به گونه ای که اختناق و ضدیت با علوم و فلسفه فقط در حوزه ی مشهد اعمال نمی شد ، بلکه در بیشتر حوزه های علمیه ی ایران برقرار بود ، به خصوص که حکومت های مستبد ایران نیز به دلیل سواستفاده از نادانی مردم ، از هرچه که مانع رشد اندیشه و آزادی خواهی مردم می شد استقبال می کردند و به امر اختناق دامن می زدند . میرزا آقاخان نوری، برای اینکه مردم ایران باترقیات اروپا آشنا نشوند ، اجازه ی انتشار به کتاب سفیر خود در روسیه عباس قلی خان سیف الملک را نداد. در چنین شرایطی است که روحانی روشن اندیش، شیخ ابراهیم زنجانی از ترس تکفیر آخوندهای دیگر، روزنامه های ثریا ، پرورش و حبل المتین کلکته را به صورت مخفیانه مطالعه می کرد و می نویسد:
"آگاهی از دنیا ، خصوصا از وضع فرنگستان ، اولین کفر است ... هم شاه و هم اعیان و هم آخوندها نمی خواهند که مردم چیزی بفهمند و از اوضاع جهان با خبر شوند " (10)
دخالت روحانیت در امور به حدی بود که وقتی در 29 آبان ماه 1268 شمسی، اولین خط تراموای تهران توسط ناصرالدین شاه افتتاح شد،
دکتر فوریه، پزشک مخصوص" شاه شهید "می نویسدکه گرچه تراموای برای تهران بسیار مفید است اما دوام آن به این بستگی دارد که روحانیت آن را به نفع خود تشخیص دهند و دست ازمخالفت بردارند. (11) بنابراین، در چنین شرایطی است که روشنفکر ایرانی برای ورود تجدد و رشد مدرنیته در ایران مجبورمی شوند که برای جلوگیری و یا کاهش مخالفت روحانیت با آنها ، آنقدر از تجدد بکاهند و کوتاه اش کنند تا با آیات و احادیث به انطباق درآیند. به طوری که
ملکم به میرزاحسین خان مشیرالدوله ، وزیر عدلیه در سال 288قمری می نویسد :
" نوشتن قانون در روزنامه عدلیه چه لازم است که مایه پریشانی و اضطراب مردم شود و بگویند آیا چه بدعتی برای ما خیال کرده اند و چه رخنه ای در آیین ما منظور دارند " (12)
بعد از جنگ روس و انگلیس با ایران وتحمیل قراردادهای ننگین
ترکمانچای و گلستان در قرن هجده و نوزده به ایران بود ، که علل شکست ایران در این دوجنگ را، عقب ماندگی ایران درحوزه ی علوم و فنون تشخیص دادند و به همین دلیل ، فراگیری آنان جزء ضروریات اعلام می شود ، به خصوص اینکه پادشاهان قاجار علاقه ی خاصی به اروپا و فرهنگ آنان پیدا کرده بودند . میهن ما اگرچه دیر و به فاصله ای بیش از دوهزار سال از یونان باستان، حرکت های کند خود را به سوی کسب آزادی و برقراری دموکراسی آغازکرد ، اما همان گام های اولیه ، پایه های مستحکم ورود مدرنیت وتجدد خواهی را در ایران فراهم نمود . در سال 1801 که نمایندگان سیاسی
ناپلئون پیام او را به ایران آوردند ، کسی نبود که آن را ترجمه کند تا جواب درستی به او بدهند .
ندانستن زبان های خارجی ، بی اطلاعی از علوم وفنون جدید سبب شد
عباس میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار ، دستور تأسیس دارالترجمه و چاپخانه ای را در تبریز بدهدتا کتاب هایی را که افسران فرانسوی به فرماندهی ی ژنرال گاردن در سال 1807 با خود به ایران آورده بودند ترجمه شود و همچنین او نخستین گروه از ایرانیان را که شامل دو نفر بودند به منظور تحصیل به لندن فرستاد و اندکی بعد یک گروه پنج نفری دیگر را به انگلستان اعزام نمود که یکی از آن پنج تن
میرزاصالح شیرازی بود که بعداز بازگشت به ایران نخستین روزنامه ی کشور به نام " کاغذ خبر " را د رصدو سی وپنج سال قبل یعنی 1256 خورشیدی منتشرکرد .
عباس میرزا نام خود را به عنوان اولین کسی که تلاش های بدون وقفه اش را در قرن نوزدهم در راه نوسازی ایران انجام داد برای همیشه ماندنی کرد.
امیرکبیر نیزطی سه سال صدارت خود علاوه بر تحکیم قدرت مرکزی ،
مدرسه ی دارالفنون را بنا نهاد که سیزده روز پس ازقتل او درسال 1851 افتتاح شد . روزنامه ی
وقایع اتفاقیه از ابتکارات او می باشد و به دنبال آن نشریات متعدد فارسی زبان دیگری در خارج و داخل ایران منتشرشد . جامعه ایران نیز از تأثیر رویدادهای فوق دورنبوده و نتیجه ی آن پیدایش قشری بنام روشنفکر به مفهوم امروزی بود که در مقاطع مختلف به حرکت پیش روانه ی مدرن سرعت می بخشید . کتاب های سه تفنگدار ، کنتِ مونت کریستو، اسرار پاریس و لویی چهاردهم اثر الکساندردوما از اولین کتاب های ترجمه شده به بشمار می روند . رمان نویسی که بعد از تقریباً صد سال از پیدایش آن از طریق ترجمه وارد ایران شده بود ، اولین رمان سه جلدی ایران بنام " شمس و طغرا " ، توسط
محمدباقر میرزاخسروی، نوه ی فتحعلی شاه قاجار در سال 1327 ه ق (1907 م) منتشر شد . ارزش این کتاب در نمایش رو به زوال رفتن پایه های کهنه پرستی در جامعه بود . از زمان خسروی تا دوره ی جمالزاده ، نویسندگان دیگری اقدام به چاپ آثار خود کردند مثل
موسی کبوتر آهنگی نویسنده ی کتاب " فتوحات کوروش " و " ستاره ی لیدی "،
میرزاحسین خان بدیع نویسنده ی " داستان باستان " یا " سرگذشت کوروش " ،
صنعتی زاده کرمانی نویسنده ی " دام گستران یا انتقام خواهان مزدک " و
مشفق کاظمی نویسنده ی رمان " تهران مخوف " که راجع به اسارت زن و گرفتاری های او در چنبره ی مردسالاری است می باشد . یکی از ارکان مهم گسترش مدرنیت ، فردگرایی است که محصول گریز از جبرهای اجتماعی می باشد و اولین بار در اروپا و در رهایی از دوران قرون وسطا اتفاق افتاد ، به طوری که مردم به باورهایی که کلیسا به زور به آنها تحمیل کرده بود شک کردند و با مطالعه بر نادانی غلبه کرده و ریشه ی جهل و خرافات را از بین بردند . اما در ایران ، این اتفاق از پایین و از تنه ی اجتماع به وقوع نپیوست و به عبارتی ، ایستادگی در برابر فشارهای سنتی و ظالمانه از طریق روشنفکران و بعظا حکومت گران روی دادوعلت آن هم آشنایی با فرهنگ اروپای مدرن بود که از طریق ارتباط ، مسافرت، سفرهای دیپلماتیک، تحصیل و... حاصل شد و محصول آن بعدها فردگرایی ، مشروطه طلبی و داشتن قانون بود که زندگی در ایران عملا به آنها آموخته بود تا وقتی که احکام دولتی براساس قانون اعمال نشود، ناامنی برای مردم از هر جهت، حیات، شرف، اموال و آبروی مردم را مورد تهدید جدی قرار می دهد و این موقعیت فرصتی فراهم آورد تا نخبگان ایرانی خودی نشان بدهند و دانسته های خود را برای خدمت به جامعه ارائه کنند.
میرزا یوسف مستشارالدوله یکی از آنها بود که رساله ی " یک کلمه " را نوشت که ازاولین آثار از گروه حقوق ایرانی محسوب می شود و در کنار بعضی از مواد اعلامیه ی جهانی حقوق بشر و در غالب انطباق آنها با آیات قرآنی درایران منتشر شد. اما، تصویب قانون اساسی بعداز انقلاب مشروطه حتی، آزادی و امنیت را برای ایران به ارمغان نیاورد و به جای آن ، ناامنی و هرج وُمرج را در کشور رواج داد و روشنفکران ایرانی به عوض اتکا به علم و دانش نوین برای حل مشکل ایجاد شده ، بعضا آن را یک پدیده ی غربی تلقی کرده و به مخالفت با آن کشیده شدند . حمله به مشروطه و مشروطه خواهان حتی سالها بعد از وقوع آن ادامه داشت ، جلال آل احمد یکی از آنهاست که در آثار او حمله به مشروطه خواهان به فراوانی قابل رویت است .
هرج وُمرج حاصل از انقلاب مشروطه که زمینه ی کودتای رضاخانی را مهیا کرده بود، رضا شاه رابه عنوان یک ستبد در غالب ساختار دولت مدرن به مردم ایران تحمیل کرد و نتیجه آن شد ، به جای اینکه انقلاب به روشنگری و ردگرایی خلاق ختم گردد ، جنبش های اجتماعی، فکری و فرهنگی را زیر تسلط دولت رضاشاه ، به صورت بوروکراسی های آموزشی که دولت پدرخواندگی ی آن را به عهده گرفته بود، درآورد. اما چه شد که این اتفاق درمقایسه با کشورهای اروپایی روال مثبت و طبیعی ی خود را طی نکرد و رشد آن ازکنترل نخبگان و نیازجامعه خارج شد ودولت را به کارفرمای تولید علم" تبدیل کرد ؟ علت آن را می توان در چند عامل زیر خلاصه کرد :
1 - در اروپا، ارتباط مستقیم مذهب و کلیسا با تاسیس دانشگاه از قرون وسطی که دانشگاه را به مرکز مهم آموزش تعلیمات دینی تبدیل کرده بود ، تعداد دانشگاه های اروپا در فاصله ی قرن دوازده تا سال 1500 ، به بیش از 50 مرکز دانشگاهی افزایش یافت . دانشگاه های بولونیا در ایتالیا ، اکسفورد و کمبریج انگلستان ، سوربن فرانسه و مون پلیه و... از جمله مراکز دانشگاهی یی هستند که یادگار قرون دوازده و سیزده می باشند .
2 – درگیری ی کلیسا ودولت که از بدو تاسیس دانشگاه آغازشده بود، ریشه ی تاریخی دارد که نتیجه ی آن ارائه ی الگوی
لیبرال – اکسبریجی (ترکیبی از اکسفورد و کمبریج )که منجر به فضای
پلورالیستیک در انگلستان شد . در فرانسه ، مدل ناپلئونی که بعداز انقلاب کبیر فرانسه منجر به تعطیلی دانشگاه هایی که تحت کنترل کلیسا بود شد و طبق این مدل دانشگاه باید " تحت کنترل دولت بر پایه ی ارزش های تکنوکراتیک و عقلانی روشنگری " اداره می شد و همچنین الگوی
هومبولتی که در دانشگاه های آلمان از جمله هایدلبرگ(1386 م) ، کلن (1388 م) ، ارفورت (1392 م) و لایپزیک (1409 م ) شکل گرفت و در این مورد به نقل قولی از
ژان فرانسوا لیوتار بسنده می کنیم :
" در زمان تاسیس دانشگاه ( برلین ) وزارت آموزش و پرورش دو طرح در مقابل خود داشت یکی پروژه ای بود از فیخته و دیگری طرح هایی بود مغایر با آن از شلایر ماخر . ویلهم هن هومبولت می بایست در خصوص این مسئله تصمیم گیری کند و در نهایت جانب طرح "لیبرال " تر شلایر ماخر را گرفت ... هومبولت در واقع اعلام می کند که علم از قواعد خاص خود تبعیت می کند و نهاد علمی " مستقلا و بدون هیچ گونه مانع یا هدف قطعی به حیات خود ادامه داده و مدام خود را نو می سازد " (13)
الگوی همبولتی تاثیر خود را در دانشگاه های آمریکایی نیز گذاشت از جمله نظام آموزشی
دانشگاه جان هاپکینز (1876 م) در ایالت مریلند آمریکا که براساس تنوع ، تکثر آرا و حمایت های خصوصی و دولتی اداره می شود . 3 – در مقایسه ای بسیار فشرده می توان تاسیس و اداره ی دانشگاه در غرب و ایران را این گونه بیان کرد ، اولا درغرب دانشگاه ابتدا براساس خواست کلیسای کاتولیک به منظور تحلیل مفاهیم مذهبی راه اندازی شد و سپس با حمایت های دولت ملی رشد و توسعه یافت . اما در ایران ، دانشگاه به سفارش دولت تاسیس شد و توسط خود دولت و جزء نهادهای حکومتی اداره وکنترل شد . ثانیا ، دانشگاه در غرب از قدمتی 800 ساله برخوردار است اما در ایران ، در دوره ی قاجار ، افتتاح دارالفنون آغازی در جداسازی ی آموزش علوم تجربی از آموزش علوم و معارف دینی محسوب می شود و از حمایت های کافی هم برخوردار نشد که یکی از دلایل آن این بود که بنا به تشخیص حکومت ، با سوادان تهدیدی برای رژیم تلقی می شدند و به همین دلیل تا قبل از تاسیس دانشگاه ، تعداد باسوادان کشور از 2 درصد جمعیت کشور تجاوز نمی کرد . مستشارالدوله در این مورد می نویسد :
" تعلیم علوم و معارف درفرنگستان ... از الزم امور و اقدم وظایف است " ویکی از
" حقوق عامه " . بنای مکتب خانه ها و معلم خانه را در ایران برای تربیت اطفال فقرا می داند و در انتقاد از مدارس ایران نوشته بود
" اگرچه در ایران مدارس بسیار است و تحصیل علوم می کنند " اما علومی که می خوانند علوم دین است ، یعنی علومی است برای آخرت و " از برای معاد ، نه از برای معاش " ، حال آن که
" آن قسم تحصیل [ تحصیل علوم دینی مربوط به معاد و آخرت ]، در جنب تحصیل علوم صنایع و معاش ِ اهل فرنگستان مثل چراغ است در مقابل آفتاب و ماننده قطره است در جنب دریا ..."(14)
به این ترتیب در غرب ، هدف از طرح علوم انسانی ، تربیت انسان منتقد بود و در این راه ، گام های تعیین کننده ای نیز برداشتند ، رنسانس، علوم طبیعی، رشد صنعت و در کنار آن همه گیر شدن روحیه ی انتقادی سبب شد جنبش های فکری – فرهنگی و علمی تمام اروپا را فرا بگیرد . از جمله جنبش های انتقادی در باره ی
"دانش جدید و کاربرد های آن نزد متفکران " که توسط دیدرو و تیم پژوهشی ی او متشکل از دالامبر، هلوسیوس وهولباخ ایجاد شد، جنبش
" روش تجربی تفکر وشناخت در اخلاق و سیاست" توسط
هیوم ، اسمیت ، فرگوسن و استوارت ، جنبش انتقادی سوسیالیست های انگلیسی و فرانسوی که بر علیه سرمایه داری اوایل قرن نوزدهم سازمان دهی شد . ظهور
جنبش های انتقادی در آلمان با گرایش های متنوع فلسفی و فرهنگی و تاریخی که
هگل آغاز کننده ی آن بود و
کارل مارکس در ادامه ی آن به تدوین تئوری های خود پرداخت وجنبش های دیگراجتماعی که پیوند عمیق آنها با روحیه انتقادی ، در گسترش و بالندگی اجتماعی ، فرهنگی و تاریخی به امر بدیهی در کشورهای اروپایی تبدیل شده است . اما در ایران ، خصوصا در بیست سال اول 1300 شمسی ، تبعید ، زندان ، اعدام و سرکوب تنها جو حاکم در سرتاسر ایران زمین بود . مصونیت نمایندگان مجلس از آنها گرفته شد، احزاب از نوع اصلاح طلب تا کمونیست غیر قانونی شدند ، اتحادیه های صنفی و کارگری سرکوب شدند ، انتشار آثار
ادبی رو به کاهش گذاشت ، هنرمندان و شاعران یا سکوت کردند یا مهاجرت ویا به زندان افتادند ویا کشته شدند،نمونه ی بارزآنان
میرزاده عشقی وفرخی یزدی بود. نظام "ارزشیابی سیاسی – ایدئولوژیک"جایگزین ِ " نظام ارزشیابی علمی – دانشگاهی " در دانشگاه ها و تولیدات ادبی و فرهنگی قرار گرفت و بخش اداری ی سانسور برکلیه ی تولیدات هنری نظارت کامل داشت و دولت کارفرمای ادبیات و فرهنگ مملکت شد . به این ترتیب مدارس و دانشگاه های ایران به جای اینکه مرکز رشد و بالندگی ی نخبگان و فرهنگ مملکت باشد، تبدیل به آموزشگاه هایی ازنوع سیاسی شد که ایدئولوژی را تبلیغ بکنند تا دانش آموختگان آن به کارگزاران آینده ی حکومت تبدیل شوند .
تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران هم چیزی جدا از تاثیر شرایط حاکم بر جامعه نبود . وقتی فردوسی از یک سو " تخت و منبر " را مثل هم می داند و بزرگان اسلام را " بی هنر شهریار " می خواند، درمقابل،
ابوافضل بیهقی به اعیاد اسلامی دربرابر اعیاد ایرانی تمایل بیشتری نشان داده و برعکس فردوسی که از برخی از زنان چهره ای مبارز و فداکار نشان می دهد ، در تاریخ بیهقی نشانی از حضور زن در جامعه نمی توان یافت و یا زبان تذکرة الاولیاء
عطار که به منظور توده ای کردن مذهب ، که ماننده گرایش به تجدد در پروتستانیسم بود ، به علت ارائه ی آن در چهار چوب افکار صوفیانه که به دنبال نفی این جهان بود، درمدرنیت راه به جایی نبرد و تازه هرچه که بود، از قرن چهارم تا هفتم هجری تمام تلاش
فردوسی ابن سینا، خیام و بیهقی را که در پی فرهنگی پویا و مانا بودند ، حمله ی مغول وسلسله ی صفویه عقیم گذاشت . نوشته های سعدی، گویای این اُفت وُخیزها و تنش های تاریخی ی عصر او می باشد . اما در اهمیت تجدد و مدرنیت و شکوه آن در ایران قدیم، همین قدرکافیست که گفته شود، ترجمه ی
کتاب مقدس از لاتین به انگلیسی صد سال بعد از سعدی اتفاق افتاد و آن وقت که اروپا هنوز زبان های ملی و رسمی خود را سامان نداده بود، زبان فارسی از هویت تاریخی یی برخوردار بود که فردوسی و سعدی و... در حراست از آن نام دارترین اشان هستند . این که مدرنیته در کدام قطعه از زمین ، نخستین بار اتفاق افتاد چندان مهم نیست ، مهم تداوم مدرنیت است که غرب هر دو را در بطن خود داشت و به همین دلیل قرن های شانزده تا نوزدهم میلادی را اوج رشد مدرنیت و تجدد در غرب تلقی می کنند و ایران را نیز حداقل در دوره ی شاه عباس ، در قرن شانزدهم میلادی از لحاظ مدرنیسم جاری در ایران برابر با اروپا می دانند . اما در شرایطی که در اروپا ، تفکر از نوع نوین اش ، جای نگاه صرفا دینی را می گرفت و ملت بر پایه ی زبان ملی و فرهنگ متولد می شود ، در ایران ، نفوذ مذهب در سیاست و امور غیر مربوط به آن ، مملکت را به سوی جنگ ، فلاکت و تحمیل قراردادهای ننگین تاریخی کشاند و بیش از آنکه به فکر رشد و ترقی ی کشور خود باشند ، نگران حرام و حلال امور بودند .
ناصرالدین شاه هم طی سه سفر به اروپا ، آن بخش از مدرنیت را که به حکومت فردی او قوام می بخشید ، با خود به ایران آورد و بخش مهم تجدد را که همان دموکراسی ، آزادی و قانون بود خطرناک تشخیص داد و از وقوع آن در ایران به شدت جلوگیری کرد . اما تا بخواهید از خشگلی زنان انگلیس و عقل ؤهوش آنها گفته ونوشته است :
" زنهای بسیار خشگل دارد . نجابت و بزرگی و وقار و تمکین از روی زن ومرد می ریزد ..."(15)
و در تمسخر و استهزا ء آزادی و آزادی خواهان در پروس می نویسد :
" آمدیم پایین توی اتاق نشستیم . امپراطور هم بعد آمد پایین . می نشستیم ، بر می خاستیم ، حرف می زدیم . صاحب منصب ها همه راه می رفتند ، می نشستند ، آزادی بود ، یکی ایستاده کونش را به امپراطور کرده سیگار می کشید ، یکی نشسته بود و کونش به امپراطور سیگار می کشید . یکی کونش را به ما کرده بود . هر کدام یک حالت آزادی داشتند " (16)
و در جای دیگر می نویسد :
" یکی از دخترهای والی منتگرو هم مقابل ما پهلوی ولیعهد روس نشسته بود. این دوتا خیلی خشگل بودند ... اما سرمیز که نمی شد به او انگلک کرد ... با او صحبت های نازک و نزدیک به کار کردیم " (17)
و برای جلوگیری از وقوع انقلاب و آشوب های اجتماعی در ایران ، یک سوغاتی برای مردم ایران در سفر دوم خود به ارمغان آورد و آن یک مستشار نظامی ی اتریشی با لقب کنت بود که همین مستشار ، اولین دستگاه پلیس مدرن را در تهران راه انداخت که به " قانون کنت " معروف است .
مدرنیته (modernity) ، مفهمومی است تاریخی که با دگرگونی های اقتصادی ، فلسفی، اجتماعی، سیاسی، هنر، مذهب و... همسویی دارد و به قول
مارکس آنچه را که هم در این همسویی از خود مقاومتی بروز دهد ، دود می شود و به هوا می رود. به عبارتی ، در حوزه ی اقتصاد ، سرمایه داری آغاز مدرنیته است ، انسان گرایی در فلسفه ، من ِ اندیشنده ی دکارت و استدلال براساس عقل در حوزه ی فلسفه جای حقیقت واحد را می گیرد . در قدرت، قراردادهای اجتماعی ی برخاسته از ارده ی ملت، جای حقانیت حکومت هایی از نوع ابلاغی ، الهامی و موروثی را پر می کند و جدایی دین از سیاست عرفی می شود . مذهب، راه پروتستانیسم را در پیش می گیرد، خلاقیت هنر از تایید مطلق و نظارت دین و دولت خارج شد و خلاقیت فردی، یکه تاز عرصه ی این میدان می گردد و الی آخر . اما ایران در این میان به چه جایگاهی از مدرنیته دست می یابد و سهم آن در این تحول چگونه و چقدر است . به تعبیری اگر به تفاوت دو نوع از اندیشه که از قدیم بین مردمان شرق وغرب بوده است باور داشته باشیم،شرقیان اساس استدلال شان آسمانی بوده و غربیان فکرشان ریشه در زمین داشته و راهنمای عمل شان عقل،قیاس و برهان بوده است وبه اعتقاد عده ای، هند نمونه ی تفکر اولی ویونان نشانه ی اندیشه ی دومی می باشد و ایران را نیز درردیفی ازنوع تفکر اولی قرارمی دهند. مثلا به یک مثال در تفاوت این دونوع اندیشه توجه کنید :
" به گمان شرقی ها "سرچشمه ی رود نیل از زیر یک دیوار عظیمی که دیوار بهشت است ... بیرون می آید و به یک گنبدی از طلا می ریزد " ،حال آنکه غربی ها ، نیل را رودخانه ای می دانند که در مصر جاری شده و به دریای مدیترانه می ریزد ... و طول این رودخانه 6397متر است ." (18)
و به نوشته ی مقاله ای در مجله ی کاوه که نخستین شماره ی آن در 24 ژانویه 1916 منتشر شد :
" در جامعه ی سنتی ایران هر که استقلال رایی پیدا می کرد و به قول قدما وارد معقولات می شد و با ذهن خود می اندیشید و درمسلمات سنت شکنی روا می داشت،توسط آخوند محل به "کجی پالان" متهم می شد وعقوبت می دید"(19)
و در شماره ی 45 ، 15 اکتبر1920 ، صفحه ی 2 و 3 می نویسد :
" ولی از همه عجیب تر یک طبقه از مردم ایرانند که پیشه ی ایشان گریاندن مردم بدبخت مملکت است و از این حرفت کسب معیشت می کنند . این فقره در تمام روی زمین و در تاریخ دنیا هم منحصر به فرد است که یک قوم بدبختی را به واسطه ی هزاران وعده وعید مجبور به زاری و ناله بکنند و آن ملت کم طالع ، غصه خوردن و جزع کردن را اسباب سعادت خود بداند ... این پرورش یافتن مردم به گریه و ناله اثرات شوم بسیار ناگوار در حالت اجتماعی گذاشته . عموما چهره ها ترش و پر چین و چروک است . موسیقی ملی ما حزن انگیز و پر از امان و داد است . نطق های سیاسی و مهیج منجر به گریه ی عمومی می شود ... مملکتی که در آن گریه و زاری آبرومند و گریه فروش ها محترم و بالعکس خنده ، جلف و سبک و موجب دعای السهم لا تمقتی بوده و اهل طرب ... منفور و یا کم قدرند ، همچو مملکتی مشکل دارد که به ممالک متمدنه منت بفرستد ... " (20)
یکی دیگر از شاخصه های مهم مدرنیته ، عقل محوری است که به حذف اسطوره و خرافه پرستی می اندیشد . فردگرایی شاخصه ی مهم دیگر آن است که در رابطه با جمع تعریف می شود . عرف گرایی نیز از پایه های دیگر مدرنیته محسوب می شود که دین را از سیاست و سیاست را از دین جدا می کند ، اما مدرنیته نیزمثل هرپدیده ی دیگر همزادی دارد که آهنگ مخالفت با آن را کوک می کند. سنت گرایان که از فروپاشی ی جهان خدا- محور و ارگانیک دوره ی قرون وسطی عصبی بودند در غالب جنبش و سبک باروک در مقابل تجدد ایستادند که دنباله ی آن تا به امروز به شکل " پست مدرنیسم ارتجاع " هنوز در حال مقاومت اند. در ایران نیز مقاومت در برابر تجدد و مدرنیت علاوه بر عملیات آشکار تجددستیزی، به شکل مخفی، موذیانه و روشنفکرانه وجود داشته و دارد ، نمونه ی بارز آن
صادق هدایت نویسنده ی مدرن بوف کور است که در عین قبول ارزش و پذیرش دست آوردهای علمی ، اعتقادش بر این بود که ساخت های اسطوره ای همواره در ذهن انسان جای خواهند داشت ودرنیرنگستان می نویسد :
" بشر از همه چیز می تواند چشم بپوشد مگر از خرافات و اعتقادات خودش " (21)
نتیجه ی این نوع نگاه در حوزه های مختلف اجتماع ، بار منفی و گاها ارتجاعی ی خود را می گذارد ، مثلا اگراین حوزه سیاست باشد، انسان ها درمدرنیته که نه به عنوان ابزار سیاسی، بلکه سیاست گزارانی که سیاست را در خدمت خود می گیرند محسوب می شوند تا دولت ایده آل خود را به عنوان خادم خود برگزینند نه قیم جامعه، تا منافع انسان را در تعادلی میان نیازهای فردی و خواست های جمعی با تکیه بر قانون پیش ببرند . اما در برابر ، جامعه ای که تجدد و مدرنیت را به چالش می گیرد ، حکومت قیم مردم به شمار می رود و انسان چیزی جز ابزار سیاسی نیست که باید خود را بدون در نظر گرفتن خواست ها و نیاز فردی ، فدای جامعه کند .
مدرنیته که در سال های قرون یازده و دوازده میلادی با پس زدن تفکر
افلاطونی ورونق آرا
ارسطویی آغاز به رشد کرد، دانشگاه پاریس به یکی ازمراکز مهم مبادله ی اندیشه تبدیل شد به گونه ای که مقاومت در برابر الهیاتی از نوع دگم و جذم اندیش و نگاه قرون وسطایی به مذهب، کم کم پایگاه اجتماعی ی خود را به مدرنیته در حوزه ی فکر و سیاست داد . ایران نیز دقیقا درهمین دوران از غنای بی همتایی در سه بخش شعر، نثر و فلسفه برخورداربود و بسیاری از آثار ادبی وهنری در همین دوران ارائه شد، از جمله شاهنامه فردوسی، تاریخ بیهقی، دانشنامه ی علائی این سینا، چهار مقاله نظامی عروضی و...می باشند .
به این ترتیب مدرنیته در اروپا جا افتاد ولی در ایران یا رد شد ویا به صورت معلول و فلج شده در کنار تمدن های دیگر در موضع دفاع البته از نوع ضعیف قرار گرفت . چرا اینگونه شد ؟ علت را باید در شرایط اجتماعی وسیاسی ی دوره های مختلف جستجو کرد. هر جامعه ای می تواند دردوره های متفاوت در جدال بین یک یا چند " جهان نگری " ، در تونل تاریک اندیشی خفه شود ویا از درون آن منفذی به سوی روشنایی باز کند . حال چگونه اتفاق ِ اول روی می دهد ویا تولد دیگری حادث شود ، برمی گردد به آن " مبادله انرژی اجتماعی " که آراء متضاد موجود جامعه را به تکاپو وا می دارد. " این انرژی اجتماعی " در طول تاریخ ایران بیشتر به سمتی سوق داده شده است تا به نظم فکر حاکم کمک کند و کمتر در جهت اصلاح و یا براندازی آن حرکت کرده باشد . مثلا در همان اوان ، جهان بینی ی رایج جامعه را به سه گروه تقسیم کردند؛
جزم گرایی مذهبی که تسلط کامل مذهب و اجرای اصول آن را در کلیه ی امور زندگی ، بدون چون وُ چرا می طلبید . تفکر، فلسفه و فردگرایی را ، گمراهی و شرک می دانستند به طوری که آموزش علوم از جمله هندسه و نجوم را ممنوع کرده و زبان عربی را بر زبان فارسی ترجیح می دادند از جمله محمد غزالی که استدلال عقلی را رد کرده و فارسی زبانان را ازجمله کسانی می شناختند که فاقد درک مفاهیم فلسفی هستند .
جهان بینی از نوع دوم ،
تصوف بود که اگر چه با جزم اندیشی گروه اول مخالف بود اما باز خرد گرایی و استدلال عقلی را نمی پسندید و انسان را از کنجکاوی و اندیشیدن در امور مادی منع می کرد تا از جهان ناسوت به عالم عشق پرواز کنند .
تجددگرایی ازاندیشه ی نوع سوم بود که مخالف اعمال مطلق مذهب بر زندگی بوده و همچنین خردگرایی و استدللال عقلی را قبول داشتند و زبان فارسی را زبان قوی دانسته و معتقد بودند که از توانایی بیان هر گونه مسائل علمی ، فلسفی و هنری برخوردار است . از جمله ی پیروان این نوع از اندیشه می توان از
فردوسی، ابوریحان بیرونی، نظامی عروضی و خیام نام برد .
اما، در جامعه کنونی ی ایران ، با تمدن چند هزار ساله اش ، هرچه که بود ، انسان اش نه به سنت تعلق دارد که بتواند زندگی ی خود را با آن سامان دهد و نه می تواند از تجدد و مدرنیته دل بکند، چرا که ازبه روز بودن دور می شود وآن هم نیز آسیب های جامعه شناسانه ی خود را دارد وانسان ایرانی ی امروز نیز به این دریافت مهم رسیده است ، ولی چون هراس گریز ازهنجارهای سنتی دراو ریشه دارد، خود به ابزار تولید مجدد آن تبدیل می شود، اما هنوز می خواهد فرزند زمان خود نیز باشد و از مدرنیته دفاع می کند ولی ازقبول تمامیت آن امتناع سربازمی زند. حاصل این دوگانگی، انسانی است که نه می تواند به سنت تعلق داشته باشد و نه به مدرنیته . و مدرنیته ی جاری در چنین جامعه ای ارتفاعش چنان کوتاه می شود تا به قد سنت برسد و انسان در چنین جامعه ای با مدرنیسمی روبرو می شود از نوع مدرنیسم معلول که معلولیت آن نیز علت اجتماعی دارد و حکومت نیز یکی از علت های مهم آن است که می تواند در قبول یا رد مدرنیته ، نقش ترمز و یا تسریع کننده داشته باشد .
رولان بارت می گوید
" مدرن بودن ، یعنی علم به آنچه دیگر ممکن نیست " و در ادامه ، بار سنت که در زندگی دیگرحرف اول را نمی زند به زمین گذاشته می شود تا جایگزین آن درحیات آدمی نقش طبیعی ی خود را بازی کند . در این مسیر است که "عقل ابزاری " با تولید تکنولوژی و " عقل انتقادی " به عنوان منشاء تحولات اجتماعی ، در کنارهم ، آزادی فردی انسان را در جامعه ی مدرن امروزی تامین کند تا انسان غربی به سه وجه آن یعنی فرد گرایی سیاسی ، فرد گرایی اقتصادی و فرد گرایی اخلاقی به معنای انسان مسئول در قبال جامعه دست یابد . انسان ایرانی اما ، که تا هم اکنون ، مفهوم مدرنیته و مدرن بودن را برابر با غربزدگی می داند، به غلط، فردگرایی را در سه حوزه ی نام برده تحت مفاهیمی مثل غیر مسئول ، خود خواه ، دین برگشته و... تلقی می کند .
شکست های پی در پی ایران ازروسیه وتحمیل دوقرارداد ننگین گلستان (1813) وترکمانچای (1828) به حکومت ایران سبب شد تا عباس میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار به دنبال علت آن برآید تا به کشف عقب ماندگی ی ایران در تمام زمینه ها نائل شود . این دوره را رامین جهانبگلو ،
سال صفر و آغاز ورود ایران به دنیای مدرنیته پس از آن شکست ها می داند و دست به کارهایی در زمینه ی مدرن کردن ایران زد از جمله فرستادن نمایندگانی به اروپا ، ارسال تقاضای همکاری با متخصصان و مستشاران نظامی ی دولت های فرانسه و انگلیس و همچنین دستور تاسیس چاپخانه در تبریز را صادر کرد که در فاصله سال های 1240 تا 1244 هجری قمری ، چندین کتاب ترجمه و در همان چاپخانه به چاپ رسید .
فرستادن دو دانشجو در سال 1233 ه.ق به همراه سفیر انگلیس به انگلستان که یکی از آن دونفر
حاجی بابا افشار بود که بعد از تحصیل و بازگشت به ایران ، پزشک مخصوص عباس میرزا شد . پس از آن پنج تن دیگر به منظور کسب تحصیل در رشته های مختلف از طرف عباس میرزا به لندن فرستاده شدند که معروف ترین آنها
میرزا صالح بود که به عنوان اولین ایرانی در آکسفورد به تحصیل پرداخت و بعدها نیز اولین روزنامه را در ایران منتشر نمود . میرزا صالح که در سال های 1839- 1789 شدیدا تحت تاثیر اصلاحات و جریان دین زدایی از سیاست توسط سلطان سلیم و سلطان محمود دوم در امپراطوری عثمانی قرار گرفته بود به دلیل نگرانی از موانعی که روحانیت در برابر اصلاحات ایجاد می کردند ، می نویسد :
" ... در واقع مسلم است که مادام که ملاها در امور هر حکومتی دخالت می کنند ، آن مملکت و آموزش هیچ پیشرفتی نخواهند داشت " (22)
تلاش عباس میرزا در راه تجدد طلبی و مدرن سازی ی ایران به مرور تاثیر مثبت خود را درجامعه ی ایران نشان داد به طوری که تا سال 1849 میلادی که امیرکبیر اقدام به تاسیس
دارالفنون نمود ، هیچ نوع مدرسه و آموزشگاهی که به شکل مدرن به آموزش محصلان بپردازد ، وجود نداشت و فقط مکتب خانه هایی بودند که مستقل ازدولت توسط روحانیان اداره می شدند. مدرسه دارالفنون که درماه صفر 1268 ، درست در شرایطی که سیزده روز از قتل امیرکبیر گذشته بود، افتتاح شد . در این مدرسه ، در فاصله ی سال های 1852تا 1892 میلادی ، بیش از 7000 نفر به کسب علوم و دانش روز ماننده طب، هندسه، زمین شناسی، و عکاسی توسط معلمان خارجی از ادیان مختلف پرداختند . کسب علم و آشنایی آنها با تحولات جهانی ، خصوصا اروپا در این مدرسه ، سبب پیدایش روشنفکرانی شد که انقلاب مشروطیت را در بطن جامعه گسترش دهند .ناگفته نماند، ناصرالدین شاه نیز طی سه سفر اروپایی خود پس از هربار بازگشت ارمغانی به منظورگسترش تجدد ومدرنیته به همراه خود می آورد. تاسیس اداره ی سلطنتی انطباعات و ترجمه که وظیفه اش ترجمه ی کتاب های اروپایی بود به فرمان او انجام شد و در همین دوره کتاب هایی ماننده سه کتاب زندگی رجال سیاسی معروف مثل
ناپلئون ، پترکبیر و شارل دوازدهم و کتاب هایی دیگر از الکساندر دوما، ولتر و... ترجمه شدند . فن و هنر عکاسی از سوغات فرنگی ی سفر ناصرالدین شاه بود که به ایران آورد و به سبب عللاقه ای که به عکاسی داشت ، می توان او را نخستین عکاس ایرانی در حوزه ی منظره و صور قبیحه به شمار آورد .
رسوخ فرهنگ اروپایی علاوه بر تاثیر در حوزه ی علوم ، بر اندیشه ی سیاسی و گسترش آن نیز بر مردم ایران اثر گذاشت ، اما این تاثیر بیشتر در سطح بود تا عمق و مطالبات اجتماعی نیز در همان سطح متوقف ماند . گروهی از پژوهشگران سه اتفاق مهم در دوره ی پایانی ی حکومت ناصرالدین شاه مثل
واقعه ی رژی ، قیام علیه
امتیاز تنباکو و ترور ناصرالدین شاه را از نشانه های ورود ایران به عصر مدرن می دانند و برای مثال به این نقل قول تاریخی ی میرزا رضا کرمانی قاتل ناصرالدین شاه تکیه می کنند که موقعی که قاضی از او می پرسد که :
" آیا نمی دانستی که قتل شاه به آشوب و طغیان منجر می شود ؟" ، جواب می دهد :
" بله، درست است، اما تاریخ فرنگ را نگاه کنید ، اگر خونی ریخته نمی شد هرگز به این جایگاه نمی رسیدند" (23)
مظفرالدین شاه نیزطی سفرخود به اروپا درسال1900 ، با سینما آشنا شد وبه میرزا ابراهیم عکاسباشی رئیس عکاسان دربار ، دستور خرید چندین دوربین فیلم برداری را داد تا با خود به تهران ببرد و پس از آن بود که در سال 1904 ،
اولین سالن سینما در تهران توسط
میرزاابراهیم صحافباشی افتتاح شد و سه سال بعد ، دومین سینما توسط یک روسی به نام
روسی خان راه افتاد . سایر رشته های هنری نیز با سفر هنرمندان ایران به غرب دچار تحول شدند ، به گونه ای که هر کدام از آنها استادان نامی ی خودرا به ایران و جهان معرفی کردند .
کمال الملک در نقاشی که مدتی هم در پاریس زندگی کرده بود ،
میرزا رضا مهندس باشی از معماران معروف دوره ی ناصرالدین شاه که عمارت مدرسه ی دارالفنون یادگار او است ، در حوزه ی تفکر و اندیشه ، کسانی که با فرهنگ غربی آشنا شدند تاثیر خود را، علیرغم تبلیغ منفی روحانیت که افکارشان را شیطانی می دانستند، برجامعه ی ایرانی گذاشتند از جمله میرزاملکم خان درس خوانده ی پاریس که روزنامه ی " قانون " را درلندن به هنگام تبعید درزمان ناصرالدین شاه منتشر کرد ،
آخوندزاده که به لزوم قانون اساسی در کشور تاکید داشت ،
میرزاعبدالرحیم طالبوف که دانش آموخته ی تفلیس بود، وقتی که در زمان مظفرالدین شاه ، پس از انقلاب مشروطیت به نمایندگی در اولین دوره ی مجلس انتخاب شد ، نپذیرفت و گفت :
" هنوز صد سال دیگر باید بگذرد تا ایران بتواند نمایندگانی از نوع مرا انتخاب کند "(24)
ورود مدرنیته در ایران، مثل هر پدیده در هرجای دیگر، با موانعی روبرو شد که باعث کندی ی حرکت آن گشت . در سال 1323 هجری قمری ، 110 سال قبل ، علمای شیعه طی تلگرافی به حکومت قاجار می نویسند :
" حکومت مرکب است از عده ای نخبگان رجال ، علما و مطلعان از سیاست، اما نباید فقط از یک مقلدان تازه ی غرب تشکیل شده باشد که عقل سلیم را از دست داده اند و با خواندن روزنامه دچار تحجر شده اند و تنها به مفهوم قدرت مطلق چسبیده اند . چون که ایران یک جمهوری اسلامی است " (25)
روحانیت نیز ماننده روشنفکران طالب قانون اساسی بودند ، منتها قانون آنها ، قانون اسلام بود. سید محمد طباطبایی در همان دوران ، در یک سخنرانی اعلام کرد که :
" حتی اگر یک سال یا ده سال هم طول بکشد ، ما عدالت و عدالت خانه می خواهیم . ما می خواهیم قانون اسلام جاری شود "(26)
تجربه ی عدم موفقیت در بیش از صد سال گذشته ، بارها با تمام واقعیت اندوه بار و تراژیک اش به ما ایرانیان نشان داد که اتکای صرف به سنت و عبور از مدرنیته که امروز زندگی بدون آن ، اگر نه غیر ممکن، ولی مشکل آفرین خواهد بود . تحت عنوان غرب گرا و غرب گرایی در برابر تجدد مقاومت شد تا مثلا به تخریب فرهنگی مبتلا نشویم و همواره میان " غرب مدرن و اسلام شیعه و ناسیونالیسم ایرانی" سرگردان بمانیم . حاصل این شرایط ، سنتی می شود که از توان لازم اجتماعی ی خود باز می ماند و مدرنیسمی که تا حد سنت کوتاه شده است و نقابی از آن بر چهره می ماند با ادعایی که خود را مدرن نشان بدهیم تا فقط از مد عقب نمانده باشیم . به قول
محمد مختاری عده ای پیدا می شوند با سگ کراوات زده و گربه ی پاپیون دار سر سفره ی نذری شرکت می کنند و بعد سفره را روی سر دختر پانک شان می تکانند که بختش باز شود .
مدرنیته ی ایران تا به آن حد است که می توان این گونه توصیف کرد که اگر زمانی در ایران ، شتر، گاری و درشکه حرف اول را در کوچه و خیابان های سنگ فرش شده می زدند ، در طی یک صد سال آن قدر پیش رفت که امروز بنا به گفته ی حاکمیت ، ایران جزء هشت کشور هسته ای جهان شده است . اما اینکه این اتفاق چگونه روی داد وکیفیت آن بر اساس کدام کمیت شکل گرفت و پذیرفتنی هست یا نه، به آن می پردازیم .
ایران با جمعیتی درحدود 12میلیون نفرکه هشتادو پنج درصد آن روستایی وایلاتی، وپانزده درصدشهری در اوایل قرن بیستم بود،به بیش از 70 میلیون نفر با شصت وشش در صد جمعیت شهری در پایان قرن متحول شد . در اوایل که مردم ایران در حدی کمتر از پنجاه درصد قادر به فهم زبان فارسی بودند، چون به زبان قومی ی خود سخن می گفتند ، با افزایش میزان با سوادان ، آن رقم بالا رفت و به حدود هشتادو پنج درصد رسید ، اگرچه اقوام ایرانی هنوز هم در بین خود به زبان مادری صحبت می کنند . جاده و راه آهن که درمجموع 340 کیلومتر بود، به طوری که مسافرت به مشهد از تهران، 14 روز طول می کشید ، به بیش از 94 هزار کیلومتر رسید و مسافرت به شهرهای دور را به چند ساعت تقلیل داد. (27)
در حکومت پادشاهان قاجار که در نزد اروپائیان به عنوان حکومت از نوع " استبداد شرقی " شناخته می شود ، " کلام شاه " ، " قانون " به حساب می آمد و به مدت صد سال برمردم ایران حکومت کردند .تهران به عنوان پایتخت ایران ، توسط آنها در سال ( 1786 م )،1165 هجری شمسی انتخاب شد و در پایان سلطنت ناصرالدی شاه فقط 9 وزارت خانه دایر بود که توسط میرزا بنویس ها اداره می شدند به جز وزارت خارجه که توسط کارکنان رسمی سرپرستی می شد . در آمد سالیانه ی دولت در دهه ی 1270 شمسی تقریبا 52.4 میلیون قران (8.2 میلیون دلار) که هشتاد درصد آن توسط مستوفیان به عنوان مالیات از مردم اخذ می شد و بقیه از طریق تلگراف خانه و ضرب سکه تأمین می گشت و بیشتر این درآمد صرف مخارج دربار ، اصطبل ، کارگاه ها ، سواره نظام ، مستمری بگیرها و بخش مهمتری از آن نیز در خدمت به روحانیان هزینه می شد .
وزارت عدلیه ( دادگستری ) علیرغم فعالیت اش از سال 1213 شمسی ( 1834 م ) ، به جز پایتخت درنقاط دیگر کشور کاربرد موثری نداشت و داد گاه ها توسط ملایان اداره و حکم توسط آنها صادر می شد و دولت به منظور تحکیم قدرت خود و ایجاد رعب و وحشت در بین مردم از چوبه های دار و گردن زنی در ملاء عام استفاده می کرد. مثلا در طی 31 سال ( 1283 – 1252 ) فقط در شیراز
" 82 مورد اعدام ، 48 مورد گردن زنی ، 17 مورد مرگ با طناب دار ، دو مورد کشیدن و چند قطعه کردن جسد محکوم ، 4 مورد زنده به گور کردن ، دو مورد دریدن شکم ... 118 مورد قطع اندام ، 41 مورد قطع انگشت ،39 مورد پا ، 38 مورد گوش و 110 مورد مجازات با تازیانه " صورت گرفته است (28)
درمدرسه ی دارالفنون که در سال 1280 شمسی (1900 م) تاسیس شد ، 300 دانش آموز که از بین فرزندان وابستگان به حکومت انتخاب شده بودند، آموزگاران در تدریس خودبه آنها روشی شبیه به روش تربیت حیوانات خانگی داشتند .
نظام اقتصادی ایران تا اوایل قرن بیستم نظام فئودالی ازنوع قرون وسطایی دراروپا بود و هر گوشه ای از ایران متعلق به خانواده ای بود که به کمک نماینده ی دولت آن منطقه را ادراه می کردند و هر روستا کدخدایی داشت که در بین مردم داری نفوذ بود و محل را کنترل می کرد و در بعضی از دهات کدخدا از جانب ارباب ده انتخاب می شد تا به رتق و فتق امور بپردازد و چون دولت در اداره ی جامعه از توان و ابزار مناسب مدیریت کشور برخوردار نبود از اختلاف بین طبقات و گروه های مختلف سوءاستفاده می کرد و سعی در جذب مالکین به سمت دربار را داشت و فئودال ها هم به سبب کسب قدرت بیشتر و پیروزی بر رقیب ، خود را با روش هایی از جمله ازدواج با خویشان درباری ، خود را به حکومت نزدیک تر می کردند بطوری که یکی از خان های ایران اقرار کرده و می گوید :
" این روزها ما دیگر نمی توانیم مثل مرد بجنگیم ، بلکه باید همچو پست فطرتان دو دوزه باز با تحریک و توطئه در دربار باهم مقابله کنیم. " (29)
یکی از عوامل وقوع انقلاب مشروطیت ،ورود اندیشه ی ترقی خواهانه ی غرب به ایران است که منجر به ایجاد و نزدیکی ی دو گروه از جامعه با هم شدند . گروهی متشکل از بازاریان ، روحانیان و اقشار مرفه که قشر متوسط سنتی را تشکیل می دادند و گروهی دیگر که به درکی از جهان و فهمی از امور رسیده بودند اما این بار نه بر اساس آموزه ی حوزه های مختلف دینی و پندنامه ها ، بلکه بر اساس شناختی که آنها از نوع رعایت حقوق شهروندی داشتند و اقتدار پادشاهی را به چالش می گرفتند . نفوذ اندیشه ی غرب از وقتی آغازگردید که ولیعهد قاجار به دنبال کشف عواملی رفت که چرا ایران در طی دو جنگ از روسیه شکست خورد تا منجر به بستن دو قرارداد ننگین گلستان و ترکمن چای در سال های 1813 و 1828 شد و همچنین فشار دولت انگلیس به خاندان قاجار و تحمیل قرارداد پاریس که منجر به جدایی هرات از ایران انجامید .
شکست های دنباله دار حاکمیت ، قدرت های بیگانه را به طمع بیشتر برای کسب امتیاز قراردادهای اقتصادی و سیاسی ازایران انداخت، کاپیتولاسیون، یکی ازآنهاست. از سویی دیگر ، نفت باکو، جویندگان کار ایرانی در حدود یک صد هزار نفر را به سمت خود جذب کرد . ایران که تا سال 1900 خارج از بازار جهانی و سنتی عمل می کرد ، وارد بازار جهانی شد و شرکت کشتی رانی لندنی برادران
" لینچ "در تنهاترین رودخانه ی قابل کشتی رانی ایران ، رودخانه ی کارون در مسیر آبادان – اهواز ،
کشتی بخار را به آب انداختند و لندن
بانک شاهی ایران رانیز به منظور تسهیل در امر تجارت و کمک به تجار در ایران تاسیس نمود. ناتوانی ی دولت ناصرالدین شاه در کنترل امور اقتصادی، به گفته ی کرزن، سبب واگذاری بزرگترین امتیاز از طرف یک پادشاه به یک دولت خارجی تا آن زمان بود ، از جمله سپردن حقوق انحصاری ی ساختن جاده ها،کارخانه ها،راه آهن وسد با 60 درصدسود سالیانه به
بارون ژولیوس دورویتر و انحصار فروش و صادرات تنباکو به ماژور تالبوت انگلیسی بود که با اعتراض روسیه ، بازرگانان و روحانیان ایرانی لغو شد . اما انگلستان سپس امتیاز حفاری ی نفت در جنوب و چاپ اسکناس را بطور کامل در اختیار گرفت و روس ها نیز در این میان بی نصیب نمانده و حق ماهیگیری در دریای خزر ، حفاری ی نفت شمال و ده ها قرارداد کوچک و بزرگ را بستند ، ولی در کنار این قراردادهای استعماری ، دولت نیز دست به کارهای ماندنی از جانب خود زد ، ماننده تاسیس درالفنون در سال 1852 ومشابه آن در شهرهای اصفهان، تبریز ، و ترجمه ی کتاب های خارجی مثل منشاء انواع از
چارلز داروین ، دور دنیا در هشتاد روز از
ژول ورن ، سه تفنگدار از دوما و غیره . ناصرالدین شاه در طی حکومت 48 ساله ی خود (1896-1848 ) که ابتدا مایل به روابط گسترده با کشورهای اروپایی بود دراواخر ازترس وقوع تحول اجتماعی و گسترش فرهنگ اروپایی ، دچار وحشت شده بود به گونه ای که معروف بود " ترجیح می دهد وزرایش ندانند بروکسل نام یک شهر است یا نوعی کلم " . به هرحال بعداز ناصرالدین شاه ، جانشین او مظفرالدین شاه سه هفته پس از تحصن معترضان در سفارت انگلستان ، دستور انتخابات سراسری برای تشکیل مجلس را امضا کرد .
مجلس شورا بعد از کسب دستور شاه ، اصول انتخابات مجلس شورای آینده را تصویب کردند و مردم ایران دراین نوشته به شش طبقه تقسیم شدند که شامل
" شاهزادگان قاجار، علما و طلاب دینی، اعیان و اشراف ، تجار دارای "مکان کسب و کار "، زمین داران دارای املاکی به ارزش حداقل 1000 تومان و پیشه وران وصنعت کاران از اصناف شناخته شده دارای دکانی که اجاره اش برابر با حداقل میزان " اجاره ی متوسط " محل باشد . " (30)
زنان ، کارگران ، باربران ، شتربانان ، و کسانی که دست مزدهای پایینی داشتند از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن محروم شدند و سن رای دهندگان حداقل 25 سال تمام تعیین شد.
پیروزی های حاصل از مبارزات مردم منجربه تشکیل احزاب،سازمان ها وانجمن ها شد. روزنامه های کشور که در ابتدا حداکثر به شش روزنامه می رسید ، در هنگام افتتاح مجلس به نود مورد گسترش یافته بود مثل بیداری ،ترقی ، تمدن ، وطن ، آدمیت ، امید ، عصرنو ، ندای وطن ، استقلال ، اصلاح، اقبال، حقوق، حقیقت ، عدالت، آزادی، مساوات، اخوت و... بودند. یکی از آن روزنامه ها" صوراسرافیل" بود که رادیکال و خصلتی سکولار داشت ، مطالب بسیاری از آن توسط علی اکبر دهخدا نوشته می شد و تیراژی در حدود 5000 در آن دوران داشت .
مجلس پس از افتتاح در مهر ماه ، دست به تدوین قانون اساسی با توافق مظفرالدین شاه و جانشین او محمدعلی شاه زد که مدلی از قانون اساسی ی کشور بلژیک بود ، استقرار یک پادشاهی ی مشروطه با تفکیک قوای سه گانه ی مجریه،مقننه و قضائیه از اصول مهم آن به شمارمی رفت .اما، قانون اساسی ی جدید، امتیازات مهم و ویژه ای برای روحانیت و اسلام قائل شد که به موارد زیر می توان اشاره کرد :
1 - شیعه اثنی عشری ، مذهب رسمی ایران اعلام شد.
2 - مسلمان شیعه بودن به عنوان یکی از شرایط وزیر شدن لازم بود .
3 - قوه ی مجریه ، یکی از وظایف اش ، منع انتشار عقاید ، تشکیلات و کتاب های ضاله و ضد دینی بود .
4 - نمایندگان مجلس، حق تصویب قوانین معارض با شرع را نداشتند.
5 - تشکیل شورایی مرکب از حداقل 5 روحانی ی مجتهد که وظیفه اش انطباق یا عدم مغایرت قوانین تصویب شده در مجلس با قوانین اسلامی بود . چیزی شبیه شورای نگهبان که بر طبق قانون اساسی ی مشروطه باید تا ظهور امام زمان برقرار می ماند .
میرزاحسین خان مشیرالملک ، ملقب به مشیرالدوله ، طراح پرچم ایران و شخصیت کلیدی تدوین قانون اساسی بود. او چهره ای شاخص از نخبگان مدرن ایران با تسلط به دو زبان فرانسه و روسی که بعدهانام خانوادگی ی پیرنیا را برگزید در اولین دولت که در مردادماه 1285 شمسی تشکیل شد به عنوان وزیر عدلیه منصوب گشت و بعدها ریاست شش کابینه و هجده وزارتخانه را به عهده گرفت .
جلوس محمدعلی شاه که در دی ماه 1285 شمسی صورت گرفت ، پادشاهی متفاوت با همتایان خود در گذشته بود ، پادشاهی که تابع قانون اساسی بودن از وظایف اصلی ی او تعیین شده بود . اما در کمتراز دو سال بعد به علت ضعف و عدم مدیریت درست در جنبش مشروطه خواهی و توافق دولت های روس و انگلیس در سرکوب جنبش و حفظ منافع خود در ایران ، محمدعلی شاه به منظور سرکوب مشروطه طلبان، سرهنگ لیاخوف ، فرمانده ی روسی را حاکم نظامی ی تهران انتخاب کرد و عملا دست به کودتا زد که نتیجه اش بستن فله ای روزنامه ها ، ممنوعیت هرگونه تجمع حتی مراسم سینه زنی ی محرم ، دستگیری ی سران مجلس ، اشغال تلگراف خانه و حمله به مجلس بود که تقریبا 250 کشته برجای گذاشت. خیانت به قانون اساسی از جانب شاه ، مشروطه خواهان را در چهار جانب ایران و حتی خارج از کشور به خود آورد و آنهار ا به سوی هم فرا خواند . گروهی از فدائیان و مجاهدان مرکب از هزار نفر از شهرهای تهران، تبریز، مشهد و رشت ، داوطلبان خارج ازکشور که توسط
سوسیال- دموکراتهای روسیه و حزب همت ایرانیان سازماندهی شده بودند با شعار " عشق به آزادی وطن ندارد " وارد مبارزه شدند . ارامنه به رهبری یپرم خان ، ستارخان و باقرخان به همراه مبارزان از آذربایجان ،
محمدولیخان سپهدار از مازندران که به یپرم خان در رشت ملحق شد ، بختیاری ها با حمایت ایلخان بزرگ بختیاری
صمصام السلطنه و سردار اسعد پس از فتح اصفهان همراه با 12 هزار نیروی مسلح وارد تهران شدند .
محمدعلی شاه که پس از ورود مبارزان به تهران در جولای 1910 (تیرماه 1288 ) به سفارت روسیه پناهنده شده بود پس از تشکیل " مجلس اعظم " توسط انقلابیون و با مشارکت نمایندگان مردم ازسلطنت خلع و به خارج از کشور تبعید شد و فرزند 12 ساله ی وی احمد شاه را بر تخت سلطنت نشانده شد. "مجلس اعظم " نیزدوباره جلاد مردم ایران " کلنل لیاخف " را درجای سابق او، سمت فرماندهی قزاق هانصب نمود وبا تشکیل دادگاهی پنج تن را که یکی از آنها شیخ فضل الله نوری بودبه اعدام محکوم کرد .
"مجلس اعظم " تغییراتی نیز در قانون اساسی به نفع مردم انجام داد از جمله حذف نمایندگی بر اساس طبقه و مشاغل، کاهش نمایندگان تهران از 60 نفر به 50 نماینده و دادن 5 کرسی به اقلیت های دینی ،کاهش سن انتخاب کنندگان از 25 سال به 20 سال و حق رای همگانی برای همه ی مردان در 1290 شمسی بود .
پیروزی مشروطه خواهان بعداز خلع محمدعلی شاه و تشکیل مجلس دوم در آبان ماه 1289 ، گامی بزرگ اما نه کامل برای انقلابیون بود، چرا که دولتِ محصول مشروطه ، فاقد ابزار لازم برای اداره ی مملکت بود . مشکلات به ارث رسیده از حاکمیت قبلی ، تعیین وزیر اما بدون وزارتخانه ، مشکلات مالی و به عبارتی ورشکستگی اقتصادی ، دریافت وام از لندن و روسیه که به 2/6 میلیون پاند رسیده بود و...دولت را مجبور می کرد که علاوه بر حفظ امتیازاتی نظیر درآمدهای مالیاتی که در اختیار و کنترل بلژیکی ها بود ، درآمد گمرکات جنوب و سود تلگراف برای انگلستان که قبلا واگذار شده بودند همچنان بماند و " شرکت نفت برمه " متعلق به انگلستان که در سال 1905 با امتیاز دارسی به اولین چاه نفت ایران در سال 1287 شمسی (1908 م) رسیده بود وبعد به " شرکت نفت ایران – انگلیس " تغیر نام داد و مقدار ناچیزی از سود آن را به ایران می داد ، چیزی در 2900 پوند که برای هزینه ی ایران اصلا کافی نبود. مشکلات مالی و سیاسی ی دولت منجر به عدم توانایی حکومت در کنترل سراسری ایران خصوصاسران محلی وقومی شد به گونه ای که
صولت الدوله رهبرایل قشقایی باتشکیل ارتش خصوصی راه های بازرگانی فارس به خلیج فارس را در اختیار خود گرفته بود ،
شیخ خزعل رئیس قبیله ی
کعب میدان تحت کنترل خود را از عمره به سوی مناطق بختیاری گسترش می داد ،
رحیم خان شاهسون در سراب و اردبیل ، شورش رؤسای ترکمن به هواخواهی شاه مخلوع و... ایران را به سمت حکومت ملوک الطوایفی پیش برده بود. در درون مجلس هم اختلاف دوحزب عمده اعتدالیون به رهبری
سپهدار، فرمانفرما ، بهبهانی و طباطبایی و حزب دموکراتها به رهبری تقی زاده واعظ سرشناس تبریزی و
سلیمان اسکندری شاهزادهی قاجاری با گرایش سوسیالیسی در دو مجلس دوم و سوم در طی 5سال (1293-1288)، همچنان درحال گسترش بود تا شرایطی که حتی به رودررویی مسلحانه هم کشیده شد .
از طرف دیگر فشارکشورهای خارجی نیز بردامنه ی در گیری ها ومشکلات نظام مشروطه می افزود . اشغال آذربایجان توسط روس ها در سال 1288(1909م) و تهران در دی ماه 1290 (1911م ) واعدام 43 نفر درتبریز به تلافی ی قتل سربازان روسی و توپ بستن حرم امام رضا و کشتار زائران از دخالت های تجاوزکارانه ی دولت روسیه بود . در جنوب نیز سربازان انگلیسی کنترل راه های تجاری شیراز و کرمان را به دست گرفته بودند . با شروع جنگ جهانی اول بر تجاوزکاری های دولت های خارجی در ایران، علیرغم بی طرف بودن، افزوده شد وعثمانی ها ی متحد آلمان نیز ارومیه را اشغال کردند. کاهش محصولات کشاورزی ، قحطی ، بیماری تیفوس و وبا و همچنین آنفولانزا که درسطح کشورهای مختلف و ایران شیوع یافته بود بیش ازدومیلیون نفر از مردم ایران را ازبین برد ویک چهارم جمعیت روستایی کشورمان بر اثر جنگ ، قحطی و بیماری در فاصله ی چهار سال ، بین سال های 1296تا 1300 به سمت مرگ کشانده شدند .
جنگلی ها به رهبری میرزا کوچک در گیلان جمهوری سوسیالیستی بر قرار کرده بودند ، شیخ محمد خیابانی آذربایجان را در کنترل خودگرفته بود ، ناسیونالیست های افراطی در تهران دست به تشکیل " کمیته ی مجازات " زدند وچهارتن ازنزدیکان
وثوق الدوله راکه درپیش نویس قرارداد اعطاء امتیازات ویژه به انگلستان نقش داشتند به قتل رساندند . به عبارتی
"براساس ترمینولوژی مدرن ، ایران ، تا سال 1920/1299 یک دولت شکست خورده ی کلاسیک "(31) بود . گیلان در اشغال ارتش سرخ قرار گرفت ، شاه به قصد فرار
" در حال بسته بندی جواهرات سلطنتی خود بود " . (32) وزیر مختار انگلیس نیز می نویسد :
" مالکان اموال و دارایی آن قدر ناامید و مستاصل شده اند که در پی نظامی مقتدر با ابزارهایی کارا و موثر می گردند تا خطر هرج مرج و سم مهلک بلشویسم را از کشور دفع کند " (33)
کودتای رضاخان در سوم اسفند 1299 شمسی (1921 میلادی) پاسخ شرایط حاصل از هرج و مرج پس از انقلاب مشروطه بود که رضا شاه آینده، تهران را با سه هزار نفر قزاق و هجده مسلسل در کنترل خود درآورد و سپس در 1304 با تشکیل مجلس موسسان ساختگی ، احمد شاه را از سلطنت خلع و خود به جای او بر تخت نشست . او بعد از 16 سال حکومت بر ایران تا موقع تبعید توسط انگلیس و شوروی، ساختار حکومتی منسجمی از خود بر جای گذاشت که در تاریخ سیاسی ایران بی نظیر بود . می گویند :
"استالین روسیه را با یک خویش چوبی تحویل گرفت اما با بمب اتمی آن را ترک کرد. در مورد رضاشاه می توان گفت که کشوررا با نظام اداری و سازمانی فکسنی به تصرف خود درآورد و با یک دولت به شدت متمرکز آن راترک کرد"(34)
و علت آن رامی توان در کسب درآمد و کنترل منابع مختلفی مانند حق الامتیاز دستخراج نفت ، گردآوری مالیات های معوقه ، افزایش عوارض گمرکی ووضع مالیات تازه بر کالاهای مصرفی بود. درآمد حاصل از استخراج نفت که در سال های 1292- 1291 در مجموع 2900 پوند بود در سال 1320 به 4میلیون پوند افزایش یافت.تصویب قانون نظام وظیفه ی اجباری به همراه انتخاب نام خانوادگی وصدور شناسنامه برای تمام ایرانیان در سال 1304 را از مهمترین کارهای این رژیم به حساب می آورند .
رضا شاه، ایران راازهشت استان سابق به پانزده استان تهران ، آذربایجان ، فارس، گیلان، مازندارن ، خراسان ، همدان ، اصفهان ، کرمان ، کرمانشاه ، عربستان ، کردستان ، لرستان ، بلوچستان و بنادر خلیج فارس تقسیم کرد و بر اساس ارزیابی ی که کرده اند او به هنگام مرگ ثروتی برابر با سه میلیون پوند و 1.5 میلیون هکتار زمین داشته است و هر کسی را که با فروش املاکشان به وی مخالفت می کردند به دستور رضاشاه دستگیر و زندانی می شدند . رضا شاه را با توجه به این که به دلیل ایجاد یک دولت مرکزی قدرتمند بانی مدرنیزاسیون در حوزه های مختلف اقتصاد و سیاست می دانند اما به شدت با مخالفان ومنتقدین خود برخورد می کرد به طوری که از کشتار آنها هیچ ابایی نداشت ماننده ساموئل حیم نماینده ی یهودیان ، میرزاده عشقی ، خسروشاهرخ نماینده ی زردشتیان ، محمد فرخی یزدی نماینده ی مجلس و سردبیر نشریه ی سوسیالیستی طوفان ، سید حسن مدرس و نفرات بی شمار دیگر که به دستور اونابودشدند.انتخاب وزرای تحصیل کرده ی آشنا به زبان خارجی،انتخاب رویه ی دولت سالاری(اتاتیسم)
در حوزه های سیاسی و اقتصادی ، اخراج مشاوران و مدیران مالی خارجی مثل
میلسپو و بلژکی ها ، لغو قرارداد کاپیتولاسیون پس ازافتتاح کاخ دادگستری، کسب حق چاپ اسکناس از بانک شاهی انگلیس ،افتاح رادیو ایران در سال 1318، تاسیس و افتتاح کارخانه های قند و شکر، چای، سیگا، برنج، صابون، روغن کشی ، گلیسیرین ، کنف ، اسید سولفوریک ، سیمان ، الوار، مس ، باتری و برق ، کبریت سازی، آبجوسازی ، پوست و شیشه و دادن وام با بهره ی پایین به تجار و همچنین ساختن 1000 کیلومتر راه از تهران به شهرهای بزرگ ایران ماننده مشهد ، اصفهان ، تبریز و... 5000 کیلومتر راه از تهران به بیشتر مراکز استان های ایران ، خرید 27 هزار خودرو از نوع اتوبوس ، سواری و کامیون و مهمتر از همه راه اندازی راه آهن سراسری کشور بود که توسط پیمانکاران خارجی اجرا شد . جوانانی که به خدمت سربازی اجباری اعزام می شدند ، شش ماهه اول را تحت آموزش زبان فارسی قرار می گرفتند تا به عنوان یک شهروند آشنا به حقوق در اجتماع باشند . از کارهای دیگر رضاشاه برقراری سیستم متریک ، واحدهای اندازه گیری و انتخاب یک ساعت استاندارد برای کشور و تبدیل سال قمری به سال شمسی ، مد کردن کت و شلوارهای غربی و نوعی کلاه به نام " کلاه پهلوی " و به پلیس دستور داد برای زنانی که بی حجاب به خیابان می آیند و با مردان بیگانه صحبت می کنند ویا به سینما و رستوران می روند ورانندگی می کنند مزاحمت ایجاد نشود .
در دوره ی رضاشاه ، برقراری نظام آموزشی از اهداف ترقی خواهانه ی او به حساب می آید . دانش آموزان مدارس دولتی که در سال 1302 شمسی درمجموع 12 هزارنفر از 250 مدرسه درسراسر مملکت بودند ، در سال 1320 ، به 2336 مدرسه ابتدایی با 210هزار دانش آموز و 241 دبیرستان با 21000 محصل از جمله 4000 دانش آموز دختر که از صفر به آن عدد رسیده بود .
در آموزش عالی کشور نیز در سال 1304 ، دانشجویانی در حدود 600 نفر در شش دانشسرا با عنوان های حقوق ، ادبیات ، علوم سیاسی ، پزشکی ، کشاورزی و تربیت معلم مشغول تحصیل بودند که در سال 1313 به نام
دانشگاه تهران با هم ادغام می شوند و در سال 1320 تعداد دانشجویان آن علاوه بر رشته های قبل ، در رشته های دندان پزشکی ، داروسازی ، دامپزشکی ، هنرهای زیبا ، الهیات ، علوم و فنی به 3330 نفر می رسند . علاوه بر آن دولت با اعطای سالیانه ی صد بورس تحصیلی ی خارج از کشور ، در سال 1319 منجر به بازگشت 500 نفر تحصیل کرده ی اروپا به منظور خدمت به کشور وارد ایران شدند و همزمان با آن ، 450 نفر نیز در حال تحصیل در خارج از کشور بودند . دولت با افتتاح دانشکده ی الهیات و مسجد سپهسالار ، با انتخاب داوطلبین به تربیت روحانیت پرداخت و کنترل حوزه های علمیه ی قم ، مشهد و اصفهان را به صورت خودمختار به عهده ی روحانیت نهاد و با اجباری کردن آموزش مذهبی در مدارس، جلوی تضعیف مذهب را گرفت وبر پایه ی همان سیاست ، رضا شاه ، برای یازده فرزندش نام اسلامی را انتخاب کرد از جمله محمد رضا ، علی رضا ، احمد رضا ، عبدالرضا ، حمید رضا ،غلام رضا، اشرف و ... . با تاسیس رادیو از وعاظ برای تبلیغ اسلام دعوت نمود و از
سنگلجی واعظ معروف تهران خواست که در منبر خود اعلام کند اسلام با سینما ، پزشکی ، علوم ، رادیو و فوتبال مخالف نیست . رضا شاه برای مدارس علمیه تامین بودجه کرد و به هشت روحانی که از عراق فرار کرده بودند پناه داد و
عبدالکریم حائری یزدی را به منظور تبدیل قم به چیزی شبیه نجف به آنجا فرستاد و از همان زمان القابی
مثل آیت الله و حجت الاسلام رایج شد و طلاب را از خدمت سربازی معاف کرد . در حوزه ی زبان ، رضاشاه دستور تاسیس فرهنگستان زبان بر مبنای مدل آکادمی فرانسه را صادر کرد تا در کنار سازمان پرورش افکار ، انجمن میراث ملی ، نشریه ی ایران باستان و دو روزنامه ی دولتی اطلاعات و ژورنال تهران به پاکسازی زبان فارسی از واژه های بیگانه به ویژه کلمات عربی که باید با واژگان فارسی جایگزین می شدند و به سفارت ایران درآلمان دستورداده شد تا از نام ایران به جای پرسیا استفاده شود . فرهنگستان زبان ، واژگان ولایت را به استان ، والی به استاندار ، نظمیه به شهربانی و قشون را به ارتش تبدیل کرد . واحد پول ایران هم که قران بود به ریال تغییر کرد .
رضا شاه در زمینه شهرسازی نیز دست به اقدامات نوینی زد . بر طبق دستور او مکان های قدیمی و مخروبه را از بین بردند و به جای آنها ساختمان های جدید اداری ساختند و خیابان ها و بولوارهایی به سبک
هوسمان در پاریس ، ساخته شد. بین شهروندان سراسرکشور چیزی در حدود 10000 مشترک، ارتباط تلفنی برقرار شد و بیش از 40 سینما در سراسر ایران دایر شد و از نخستین فیلم هایی که در آنها نمایش داده شد؛ جوینگان طلا ازچارلی چاپلین، تارزان، علی بابا و چهل دزد بغداد بود. اما
احمد کسروی پژوهشگر و مورخ ایرانی، رضاشاه را در نوشته های خود در روزنامه اش به نام " پرچم " ، علاوه بر تحسین وی در برابر کارهای مثبتی که به زعم وی انجام داده است ، معایب او را افشا می کند از جمله نادیده گرفتن اصول مشروطه ، بی توجهی به قانون اساسی ، قتل رهبران ترقی خواه ، ترجیح ارتش به نسبت به سازمان های کشوری و مدنی ، جمع آوری پول و ثروت برای خود و تولید و گسترش فساد نام می برد .
رضاشاه در 25 شهریور 1320 ، توسط متفقین و در راس آنها انگلیس و شوروی از حکومت خلع و پسر بیست و یک ساله ی او محمدرضا پهلوی را به عوض او بر تخت سلطنت نشاندند و خود او سه سال پس از تبعید به افریقای جنوبی، درگذشت. شاه جوان درمجلس سوگند یاد می کند که مطابق قانون اساسی مشروطه فقط سلطنت کند نه حکومت . شاه جدید ، دانشکده های جدید تاسیس می کند، آزمایشگاه طبی ، ساخت بیمارستان ، افتتاح کتابخانه های عمومی ، تاسیس سیستم آب رسانی ، مبارزه ی ملی با مالاریا و بیماری های چشمی ، انتقال کنترل املاک خانوادگی به دولت و باز پس دادن آن به صاحبان اصلی و همچنین مبارزه با حجاب را تعطیل کرد و زنان را در انتخاب نوع پوشش آزاد گذاشت که از جمله کارهای او در ابتدای سلطنت می باشد . اما بعداز سیزده سال تهاجم کشورهای بیگانه به ایران ، شاه در سال 1332 ، با کودتایی بر علیه دکتر مصدق ، نخست وزیر ملی گرا یان که از پشتیبانی ی امریکا و انگلیس برخوردار بود، دوباره دیکتاتوری و اختناق دوره ی حکومت پدر خود را اعمال کرد و سه، رکن "ارتش ، بوروکراسی و نظام پشتیبانی دربار " را در اختیار گرفت و ارتش را در راس بقیه قرار داد. درآمد حاصل از فروش نفت که در سال 34-1333 ، 34 میلیون دلار بود ، در سال 55- 1355 به بیست هزار میلیون دلار رسید و در همین مدت بودجه ی نظامی ایران به دوازده برابر رسید ، یعنی از 60 میلیون دلار در 1333 ، به3/7 میلیارد دلار در سال 1356 افزایش یافت و با همکاری اف.بی.آی (FBI) و سازمان اطلاعاتی اسرائیل (موساد) در سال 1336 ، یک سازمان اطلاعاتی و امنیتی بنام ساواک را تشکیل داد که در اواخر حکومت محمدرضاشاه پرسنل شاغل در آن بالغ بر 5000 نفر شد که به کمک خبرچین های ناشناخته ی خود چنان فشاری بر مردم ، روشنفکران و دانشجویان وارد می کرد که بردن حتی نام کارل مارکس و خواندن داستان های ماکسیم گورکی منجربه دستگیری ، حبس،شکنجه و تبعید می شد .
محمد رضاشاه به منظور پیشگیری ی به زعم خود از " انقلاب سرخ " و همچنین ارتقاء رفاه نسبی،انقلاب سفید خود را که بر محور اصلاحات ارضی بود ، عملی کرد . با اجرای اصلاحات ارضی ، اصطلاحاتی مثل ارباب ،اعیان ، اشراف و فئودال از بین رفت و نظام ارباب - رعیتی ملغی شد . احداث خانه های بهداشت ، کلاس های سواد آموزی و در برنامه های پنج ساله که انقلاب صنعتی کوچک را دربر می گرفت ، راه انداخت و همچنین بهبود تاسیسات بندری ، توسعه راه آهن سرتاسری ، اسفالت جاده های بین مراکز استان ها ، تاسیس کارخانه های پتروشیمی ، پالایشگاه های نفت ، سد ، احداث کارخانه های فولاد و ذوب آهن در اهواز و اصفهان از جمله اقدامات شاه بعد از رفرم انقلاب سفید بود ، به گونه ای که در طی 22 سال(1354-1322)، " تعداد کارخانه های کوچک از 1500 به 7000 واحد کارخانه های متوسط از 300 به 800 و شمار کارخانه های بزرگ دارای 500 کارگر از 100 به بیش از 150 واحد افزایش پیدا کرد. " (35) مراکز آموزشی نیز سه برابر شد ، زنان از حق رای برخوردار شدند و در مشاغل مختلف از جمله وزارت ، وکالت ، و قضاوت به کار گرفته شدند و سن ازدواج برای دختران، به 15 سال افزایش یافت .
همانطور که گفته شد، یکی از اهداف انقلاب سفید ، جلوگیری از انقلاب کمونیستی با حمایت کشورهای سوسیالیستی و در راس آن شوروی سابق بود. اما با تقویت حوزه های علمیه ومساجد و اختصاص بودجه و فشار کمتربه آنها ، زمینه ی انقلاب اسلامی را در سال 1357 فراهم نمود . حکومت شاه که بر سه ستون ارتش ، بوروکراسی و پشتیبانی دربار استوار بود ، با آغاز جنبش انقلابی کم کم ارتش را از دست داد ، بخش بزرگی از بوروکراسی به سمت انقلاب جذب شد و پشتیبانی درباراز سلطنت و حکومت دچارسردرگمی و ریزش شد و در بطن انقلاب نابود شدند .
با پیروزی انقلاب اسلامی ، مهندس مهدی بازرگان از طرف رهبر انقلاب ، آیت الله خمینی که از قبل به عنوان نخست وزیر موقت انتخاب شده بود ، اداره ی مملکت را به عهده گرفت . اما بازرگان فاقد قدرت کافی برای کنترل امور کشور بود ، به طوری که خود او می گوید :
به دست من چاقویی داده اند ، ولی چاقویی است که فقط دسته دارد و تیغه اش را سایرین در دست دار ند " (36)
آیت الله خمینی در برابر خواسته ی بازرگان که " جمهور ی دموکراتیک اسلامی " را به عنوان گزینه ی سومی درکنار" سلطنت یا جمهوری اسلامی " در همه پرسی ی دوازده فروردین 1358 بگذارد، مخالفت کرده و می گوید :
"آنچه ملت بدان نیازدارد یک جمهوری اسلامی است نه جمهوری دموکراتیک یا یک جمهوری دموکراتیک اسلامی . از کلمه ی غربی دموکراتیک استفاده نکنید . کسانی که خواهان چنین چیزی هستند ، از اسلام چیزی نمی دانند "(37)
مجلس خبرگان قانون اساسی بعداز رفراندوم با حضور 73 نماینده ی مرد که با انتخاب مردم در مرداد همان سال تشکیل شد ، قانون اساسی جمهوری اسلامی را با 175 اصل به تصویب رسید که بعدا با اصلاحاتی، اصولی از آن تغییر ویا به آن افزوده شد . در قانون اساسی جدید ، اعطای اختیارات و قدرت داده شده به رهبریت نظام ، قابل مقایسه با قدرت شاه نبود .
با تثبیت جمهوری اسلامی ، وزارت علوم با برپایی " انقلاب فرهنگی " دانشگاه های ایران را برای چند سال تعطیل کرد . سن ازدواج دختران را به سیزده سال کاهش داد ، مردان فرصتی به دست آوردند که بدون اجازه ی همسر اول خود ، همسران به صورت صیغه و عقد اختیار کنند و بدون اجازه ی دادگاه زنان خود را طلاق دهند . قوه ی قضائیه از قضاوت زنان در کسوت قاضی جلوگیری به عمل آورد ، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم و آموزش عالی دست به پاکسازی وسیع از کارمندان ، دبیران و استادان خود زدند. حجاب اجباری شد ، سانسور کتاب ، فیلم ، روزنامه و تلویزیون به شدت اعمال شد.
اما دانش آموزان ابتدایی از 60 درصد به 90 درصد رسیدند ، میزان مرگ و میر کودکان از 104 نفر به ازاء هر 1000 نفر به 25 نفر کاهش یافت و میزان رشد جمعیت به بالاترین حد خود یعنی 3.2 درصد در 1368 رسید و نرخ با سوادی کشور دو برابر شد .
پس از درگذشت آیت الله خمینی که خود قبلا گروهی را به بازنگری قانون اساسی انتخاب کرده بود ، در مرداد ماه 1368 ، تغییرات قانون اساسی به همراه انتخابات ریاست جمهوری در یک رفراندوم با رای مثبت مردم تایید شد . رفسنجانی نیز پس از انتخاب به ریاست جمهوری ، راه سازندگی کشور را به زعم خود در پیش گرفت . " آموزش ، بهداشت ، برق رسانی ، احداث راه های روستایی ،نوسازی شهرها و پارک ها متروی تهران و همچنین اجرای پروژه های سرمایه بر همچون فولاد ، خودروسازی و پتروشیمی و حتی آغاز دوباره ی یک برنامه ی هسته ای " (38) از جمله برنامه های او بود . در کارهای فرهنگی آن دوره می توان از مهار جمعیت ، تشویق زنان به جهت گرفتن تعهد در هنگام عقد از همسران خود که زن دیگری اختیار نکنند و در موقع طلاق ، دارایی شان به نسبت مساوی بین آن دو تقسیم شوند ، نام برد . اما انتخاب خاتمی به ریاست جمهوری با کسب اکثریت آراء مردم درسال 1376 ، منجر به آزادی های نسبی در حوزه های فرهنگی و مطبوعاتی شد که در این دوره روزنامه هایی ماننده
جامعه ، خرداد ، مشارکت ، صبح امروز ، نوروز، بهار و ... اجازه ی انتشار دریافت کردند و واژگانی نظیر دموکراسی ، پلورالیسم ، مدرنیت ، آزادی ، برابری ، جامعه مدنی ، حقوق بشر ، مشارکت سیاسی گفت و گو و واژه ی شهروندی به صحنه آمدند. در این دوره وزیرامور خارجه ی آمریکا ، خانم آلبرایت از دخالت کشورش در کودتای 28 مرداد 1332 ی ایران ، ابراز تاسف کرده و بانک جهانی مبلغ 232 میلیون دلار وام برای خدمات پزشکی و ایجاد سیستم فاضلاب به دولت ایران کمک کرد .
از لوایح اصلاح گرایانه ای که در این دوره تصویب شد شامل " منع صریح همه ی اشکال شکنجه و خشونت فیزیکی نظیر محروم کردن متهم از خواب، بستن چشم ها و حبس انفرادی ، حق زندانیان سیاسی برای بر خورداری از وکیل ، دسترسی به خانواده و محاکمه توسط قضات دارای حداقل ده سال تجربه ، تشکیل دادگاه ویژه و مستقل مطبوعات " (39) بود و همچنین نمایندگان زن حق استفاده از روسری به جای چادر را به دست آوردند ، به دانش آموزان حق استفاده از روپوش های رنگی داده شد ، سن ازدواج دختران به 15 سال افزایش یافت و در این دوره نیز
شیرین عبادی برنده ی جایزه ی صلح نوبل شد .
اصلاح طلبان توانستند در این دوره "فتل های زنجیره ای " را که سال ها تداوم داشت پایان بخشند . در این دوره روزنامه ها در کنار کمک های مالی دولت از 5 روزنامه به 26 روزنامه رسید و تعدادنشریات از 778 عنوان نشریه به 1375 عنوان افزایش یافت و سینمای ایران نیز موفقیت هایی در سطح جهانی کسب نمود . اما، در نیمه ی دوم دهه ی هشتاد با انتخاب رئیس جمهور جدید ، ورق برگشت و آنچه را که مردم به دست آورده بودند، پس گرفته شد .
جهان مدرنیته ، جهان تنا قض ها ست ، جهانی که طلوع خورشید با ترفندی ، غروب روز جلوه می کند، مرز سیاهی و سفیدی به راحتی مخدوش می شود . اما خوشبختی در اینجاست که انسان در همین جهان، دست بسته نیست و ابزار لازم برای مقاومت و حتی تغییر جهان را در اختیارخود دارد و به همین دلیل ، انسان مدرن ضد مدرن هم هست و مدرنیته نیز در همین میدان خود را تعریف می کند . مدرنیته دارای منابعی ست که مهمترین آن انسان است که باهرکشف واختراع خود درحوزه های مختلف علم و صنعت و هنر، مهر تحول عمیق خود را در مناسبات می کوبد و محیط های جدیدی خلق می کند . نهادهای اجتماعی، جنبش های مردمی، دولت های ملی و... ره آوردهای مدرنیت و تجدد است که انسان امروزی را به خود مشغول کرده است . اما ، همه ی این ها به سادگی حاصل نشد و فراوان مردمانی هستند در عصر ما که از کمترین نهاد اجتماعی محروم اند و در راه تلاش برای کسب آن نیز، زندگی ی خود را با احکام دادگاه های حکومتی بربادهم می دهند . ابزار و نهادهای اجتماعی یک ملت ، این امکان را به انسان آن محیط می دهند تا وقتی که " وضع امروز " را در تقابل با خود ببیند ، با شهامت و قدرت تخیل خود ارزش نوینی خلق کند تا در کنار " انسان های فردا و پس فردا "، شرمسار بی تفاوتی دیروز و پریروز خود نباشند . به قول مارکس " همه چیز آبستن ضد خویش است " و در کنار هم به پیش می روند و در نهایت ، نو بر کهنه غالب می شود . در ایران این نبرد هنوز ادامه دارد .
نتیجه :
در گیری بین مدرنیت و جهان پیش مدرن در ایران در طی صدوپنجاه سال اخیر ، نتایج خود را در سویه های مثبت ومنفی بر جای نهاده است. دستاوردهای آزادیخواهانه ی انقلاب مشروطیت ، جنبش ملی دکتر مصدق و برقراری و تسلط جمهوری اسلامی جنبه های متفاوت آن شمرده می شود.اما طلب تجدد و مدرنیت هنوز از خواسته های مردم ، علیرغم موانع سخت موجود، استوار پابرجاست.
تا وقتی که ارزش یک مقوله و یا هر چیز دیگر اجتماعی اعتبار خود را از علم و اندیشه نگیرد ، جامعه ارزش های سنتی خود را حفظ کرده و سه حوزه ی مستقل
علم، هنر و اخلاق، آن گونه که در فرهنگ مدرن عمل می کند،همچنان در جامعه سنتی معلول خواهد ماند . زیرا ، جامعه ای که بر پایه ی جهان بینی ی اسطوره ای مهندسی بشود اولا پذیرای نقد نخواهد بود ، ثانیا ، تجدد وقتی شکل می گیرد که جامعه در کنار حکومت منتخب خود نگاه مثبت به مدرنیت داشته باشد .
پی نوشت :
1- ص27- رویارویی فکری ایران با مدرنیت . فرزین وحدت
2- ص32- همان جا
3- ص38- چند مقاله ی تاریخی . فریدون آدمیت
4- ص14- مدرنیته زایا و تفکر عقیم . مجید ادیب زاده
5- ص24- همان جا
6- ص37- همان جا
7- ص52- همان جا
8- ص215- مشروطه ایرنی . ماشاءالله آجودانی
9- ص47- معراج السعاده . ملا احمد نراقی
10- ص218- مشروطه ایرانی . ماشاءالله آجودانی
11- ص126- سه سال در دربار ایران . دکتر فوریه . ترجمه ی عباس اقبال
12- ص173- اندیشه ی ترقی . فریدون آدمیت
13- ص122- مدرنیته زایا و تفکر عقیم . مجید ادیب زاده
14- ص127- همان جا
15- ص86- سفرنامه ی ناصرالدین شاه (سفر اول)
16- ص220- روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم
17- ص143- همان جا
18- ص174- تجدد و تجدد ستیزی . عباس میلانی
19- ص182- همان جا
20- ص182- همان جا
21- ص1- نیرنگستان . صادق هدایت
22- ص14- ایران و مدرنیته . رامین جهانبگلو
23- ص18- همان جا
24- ص123- فکرآزادی . فریدون آدمیت
25- اندیشه های میرزافتحعلی آخوندزاده . فریدون آدمیت
26- ص21- ایران و مدرنیته . رامین جهانبگلو
27- ص25- تاریخ ایران مدرن . یرواند آبراهامیان
28- ص35- همان جا
29- ص67- همان جا
30- ص92- همان جا
31و 32 و33ص122- همان جا
34- ص128- همان جا
35- ص243- همان جا
36و37- ص290- همان جا
38- ص321- همان جا
39- ص330- همان جا
منابع :
1- آبراهامیان ، یرواند 1940 . تاریخ ایران مدرن ، چاپ دوم . ترجمه ی محمدابراهیم فتاحی . تهران : نشر چشمه
2- آجودانی ، ماشاء الله . مشروطه ایرانی ، چاپ نهم 1387 . تهران نشر اختران
3- آدمیت ، فریدون 1299- 1387 . چند مقاله تاریخی ، به اهتمام علی اصغر حقدار 1388 . تهران : نشر چشمه
4- ادیب زاده ، مجید . مدرنیته زایا و تفکر عقیم 1389 . تهران : انتشارات ققنوس
5- جهانبگلو ، رامین 1335 . ایران و مدرنیته ، گفت گوهای رامین جهانبگلو 1387 . ترجمه ی گفت و گوهای فرانسوی : حسین سامعی . تهران: نشر قطره
6- میلانی ، عباس . تجدد و تجدد ستیزی در ایران . چاپ هفتم 1387 . تهران : نشر اختران
7- وحدت ، فرزین . رویارویی فکری ایران با مدرنیت . چاپ سوم 1390 . ترجمه ی مهدی حقیقت خواه . تهران : انتشارات ققنوس
