« روی سینه کش دیوار بالا می رفت. چه فرار رقت انگیزی رقت انگیزتر از فرار ما در بیابان...گربه بر رف شکاف جا گرفته است و می نالد هنوز نه راه پس داشت و نه راه پیش گیر افتاده و هیچ کمکی از کسی ساخته نیست. از هیچ کس. عرض رف فقط به اندازه ای است که گربه خود را پهلو به پهلوی دیوار بچسباند و بر آن بایستد. اگر سطح دیوار این طور صاف و صیقلی نبود شاید می توانست خود را بر دیوار بسراند و پائین بکشاند اما حالا ایستادنش بر آن رف معلوم نیست تا کی ادامه خواهد یافت یا نالیدن اش» نقل عزرا. لبخند مریم
قاضی ربیحاوی از خلاق ترین نویسندگان نسلی است که شور و شوق آرمان گرائی را در انقلاب زیست و جوانی آن در میدان تجربه های هولناک همین انقلاب به پیری زودرس رسید، توفان های سیاسی نخستین سال های جمهوری اسلامی فضا را بر حضور ادبی این نسل تنگ کرد، سرکوب استبدادی نخستین تجربه های آن را در خلق فرهنگی به خون کشید، بختک هشت سال جنگ، آوارگی و ویرانی ، زخم درهم شکستن آرمان ها و سانسوری که دیواره های آن هر روز تنگ تر شد، خلاقیت فرهنگی را بر این نسل دشوار کرد اما این نسل، به رغم این همه، و به رغم محرومیت از فضاهای باز فرهنگی، پرپر شدن خود را در آثار ماندگار به ادبیات و فاجعه عینی را به تراژدی ادبی برکشید .
قاضی ربیحاوی، که به شهادت آثار خود تجربه دردناک اما غنی سرکوب، جنگ و آوارگی را زیسته ، درونی کرده و بازفریده است، از نخستین نویسندگان برجسته این نسل است که فاجعه جنگ و آوارگی را در داستان های خوش ساختار، منسجم، جذاب و پرکشش ثبت کرد اما این نوشته تنها به معرفی داستان بلند «لبخند مریم» می پردازد که در هفته های اخیر تجدید چاپ شد.
چهار فصل و دو راوی در بازآفرینی خلاقانه
چهار فصل داستان بلند لبخند مریم را دو راوی از منظر و با زبان و لحن متمایز خود روایت می کنند.
زمان واقعیت داستانی لبخند مریم به یک شبانه روز و فضای روایت به «ساختمان کمپ آوارگان جنگ» در حاشیه تهران و بیابان، که به «پادگان» یا «زندان» شباهت می برد، محدود است اما هر دو راوی با برگشت به گذشته هائی که با پاساژهای استادانه، تکنیک های «نقل حادثه به زمان وقوع» و «نقل گذشته در حال» را پیوند می زنند، زمان و مکان محدود داستان را به زندگی خود و دیگران و به تمامی کشور گسترش داده و موقعیت تراژیک داستان را نه با صفت و توصیف های کلی و مجرد که در قالب رخدادهائی جزئی، منفرد و عینی روایت می کنند.
پیرنگ پرکشش داستان لبخند مریم خواننده را به دنبال می کشد. ضرباهنگ همگن با ساختار نثر زیبای داستان، دیالوگ های با مهارت پرداخته شده، تکنیک های روایت گری خلاق و چفت و بست های محکم بافت داستان، موقعیت داستانی را به خوبی تصویر و زبان و لحن متناسب با هویت دو راوی ، تمایز شخصیت های متفاوت لبخند مریم را بازآفرینی می کنند و این همه به کارآمده است بی آن که تکنیک و زبان حضور خود را به رخ بکشانند یا داستان، به روال برخی داستان های دو دهه اخیر در ایران، به صنعت گری و بازی های تصنعی یا به نقل و نقالی تقلیل یابد.
پی آیندی رخدادها در روایت به ناچار بر تمایز خطی گذشته و حال و اینده بنا می شود اما ربیحاوی با شکستن زمان تک خطی و بازگشت به گذشته روایت لبخند مریم را گسترش داده و با بهره گیری از پاساژهای زیبا احساس همزمانی زمان های متفاوت را در خواننده برمی انگیزد.
کشف و بازآفرینی زبان و لحن زنانه
از آثار موفقی چون «چراغ ها را من خاموش می کنم» که بگذریم، در اغلب داستان های فارسی سه دهه اخیر، حتی داستان هائی که زنان نوشته اند، قهرمانان زن نیز با لحن و زبان مردان یا با لحن و زبان نویسنده سخن می گویند و جهان عاطفی، حسی، زبان و ذهن زنان داستان نامکشوف می ماند. قاضی ربیحاوی با خلق ذهن و زبان و جهان عاطفی و حسی زنانه عزرا و جمیله، موفقیتی جدی را در کارنامه نویسندگی خود ثبت کرده است.
وقتی فاجعه رابطه انسانی را کور می کند
عیسی و عزرا، دو آدم اصلی داستان،در عشق و در طلب هم می سوزند اما موقعیت ناانسانی که در آن گرفتار آمده اند ، راه را بر رابطه انسانی آنان بسته است.
کنار هم ، اما پشت به هم، بر رختخوابی در یک ساختمان کمپ آوارگان جنگ دراز کشیده و بی سخن، حال و حس و فاجعه درونی خود و موقعیت ناانسانی بیرونی را برای هم نقل می کنند.
پدر عزرا در آتش پالایشگاه سوخته و او که به دوران پیش از انقلاب دانش آموزی «موفق» بود و می توانست به شاعر و نویسنده موفقی برکشد، چون بسیاری از جوانان هم نسل خود به انقلابی می پیوندند که توفان آن ساختار های جامعه را درهم شکسته و نیروهای نهفته جامعه را آزاد می کند.
عزرا و فرنگیس، خواهر عیسی، چون بسیاری از جوانان پرشور نسل خود به انگیزه «آزادی»، «حمایت از طبقات محروم» و درمان «درد مشترک» به سازمان های سیاسی می پیوندند و عیسی را، که پیش از انقلاب فقر و کارگری را تجربه کرده و در نخستین سال های انقلاب به عزرا دل می بندد، به دنبال خود می شکند..
داس تیز استیداد آرزوهای زیبای این نسل را درو می کند. جنگ و آوارگی نیز در پی می آیند. عیسی و عزرا از شهر جنگ زده خود می گریزند«همه جا پر آتش بود حتی تنها جاده خروجی شهر ما مجبور شدیم پیاده راه بیفتیم توی بیابان با مریم پنج ماهه که در شکمم می غلتید و بازی می کرد»
اما تبردار فاجعه قربانیان خود را رها نمی کند «پس از 11 ساعت پیاده روی توی بیابان برهوت ناگاه هواپیمای دیگری که این بار درست بالای سرمان بود از شکم آسمان پرت شد به قصد هلاک ما صدای جیغ و فریاد که پیچید من دستپاچه شدم و خودم را به داخل یک گودال انداختم بی آن که بدانم تخته سنگی بی رحم در کمین نشسته تا بر سر مریم مفلوکم فرود آید و زبان و پاهای او را برای همیشه از او بگیرد»
در زمان داستان عیسی، درمانده و درهم شکسته، آبدارچی یک دفتر سینمائی در تهران است و در جهان او «مانعی هست. دیوار سیاه نامفهوم که ناگاه فرو می روی در آن بعد وسط مانع می مانی با تقلای زیاد اما نه راه پس مانده نه راه پیش چون حالا دیوار سیاه تبدل شده به باتلاقی که ذره ذره تو را می بعلد»
عزرا در ساختمان کمپ آوارگان و در موقعیتی اسیر است که آرزوهای گذشته «حالا فقط یاس مرا بر می انگیزند و نه افتخاری را یادآوری آن موفقیت های حقیر روحیه شکست را در وجودم شدت می دهد» و فرنگیس «حالا با 4 تا بچه در زنجان در یک خوابگاه پرت و دورافتاده رندگی می کند»
و مریم ؟ «مریم اگر سالم بود حالا به مدرسه می رفت مثل دختربچه های دیگر با روپوش آبی و موهائی که زیر مقنعه پوشانده بود نازنینم حالا می نشست پشت میز کلاس سوم با چشم های درشت و مژه های بلند گوش می سپرد به درس و مشق حتم دارم شاگرد اول بود».
مریم لال و فلج با حفظ فردیت خود نماینده نسلی است که قربانی آرمان گرائی یا سادگی پدران و مادران خود، قربانی جنگ و آوارگی و فقری است که موقعیت بر او آوار کرده است « نازنین موجود افتاده در این تبعیدگاه که تنها نگاه می کند و ادم نمی داند چه کند با نگاه اش»
عیسی و عزرا در دامچاله برباد رفتن آرزوها و آرمان ها و در فقر و آوارگی به دام افتاده اند و همراه با مریم، صلیب بر دوش به مسلخ می روند اما در موقعیتی که «مسیح اگر ناچار بود صلیب بر گرده تا ابد پیش برود به سوی مسلخ و اگر هرچه می رفت نمی رسید و مقصد او باز فاصله می گرفت از او»، «پشت بام ساختمان، کنج دیوار، در تاریکی» به تنها پناهگاه گریستن بدل می شود.
آدم های دیگر کمپ آوارگان نیز اسیر در غربت و فقر و درماندگی، برای گریز از واقعیت ها به رویاهای دست نیافتنی پناه می برند و بر دست نیافتنی بودن رویاهای خود آگاه اند.
جی جو،که با بانو می خوابد، عاشق زنی است که عکس او را در مجله ای دیده است. جمیله، زن جوان از همسر جدا شده ساختمان آوارگان که گاه شب ها نیز به خانه نمی آید، عاشق «کشاورزی موفق در جامائیکا» است که عکس او را در مجله ای دیده است اما نمی داند «جامائیکا کجا است». بی بی متی در غربت و تنهائی می میرد و به گفته عیسی «وقتی بی بی رو به بیابان از ترس مردن در غربت گریه می کرد هیچ کاری به عقل من نرسید جز درفتن» و.. کابوس ها «نه در خواب که در خود خود بیداری» آدم های داستان را « «عذاب می دهند»
حلزون در لاک سنگی و گربه گرفتار
داستان لبحند مریم با مرگ «حلزون» مریم آغاز می شود و با مرگ گربه ای پایان می یابد که می کوشد خود را زندان کمپ رها کند.
حلزون که «جی نی» نام دارد و «در لاک سنگی» خود زندانی است شابد از گرسنگی، از غیبت فضای حیاتی، می میرد «از قاطی بودن خط اشک و آب بر پهنای صورت مریم فهمیدم جی نی تبدیل شده به یک سنگ خشک و خالی به یک سنگ سفت بی جان انتظار مرگ او را از همان شب اول داشتم چون هیج کدام نمی دانستیم غذای او چی است»
«جی نی» نیز جون نسل عزرا و عیسی، که در غیبت فضای رشد متناسب پرپر شدند، اکنون «فقط یک سنگ مرده بود افتاده در زاویه دو دیوار اتاق این تبعیدگاه و معلوم بود که آخرین تقلایش را برای فرار کرده»
«کفتر راه گم کرده در باران» فصل سوم کتاب نیز گریزگاهی نمی یابد «فاتحه کفتر گم شده در باران را باید خواند چون هر سرنوشتی برای او غم انگیز است». عیسی در همین فصل چون کفتر گم کرده راه به دامی «خفت بار» می افتد .
گربه اما در نقل عزرا، سر تسلیم شدن ندارد و می کوشد تا با بالا رفتن از «دیوار صاف سیمانی» بگریزد. چون عیسی و عزرا، که در کمپ آوارگان پناه گرفته اند، چندی در شکاف دیوار، جائی که «راه پیش و پس ندارد» پناه می گیرد.
حتی اگر مادر عزرا نگفته بود که «روح تمام کسانی که در زندگی زجر کشیده اند و مرده اند در داخل بدن گربه های سیاه جا گرفته اند» و عیسی نگفته بود که « گربه پنجه می کشد مدام به پشت تخت پیشانی ام» خواننده یگانگی گربه و دو راوی داستان را درمی یافت.
از نگاه عزرا«دیوار صاف سیمانی اگر آجری بود و ضخامت داشت و این قدر صاف نبود مثل دیوار زندان شاید این گربه مفلوک می توانست خود را بر ان بغلطاند و آهسته پائین بخزد اما انگار دیوار را یک طوری درست کرده اند که حتی حیوانات این ساختمان هم نتوانند از این جا فرار کنند»
در آخرین پاراگراف های داستان تراژدی بسته و کامل می شود «صدای کوبش کله مفلوک گربه بر لبه یک میز فلزی. انگار بالاخره تمام شد. آن جا در آن رف ماندن برای او برزخ بود. بهتر شد که رها شد از درد»
مریم در خواب می گرید و در بیداری می خندد. مادر نمی داند که مریم از جهان پررنج او چه می داند اما ربیحاوی با خلق لبخند مریم حکایت جهان پردرد نسل خود را برای مریم ها به تراژدی ادبی برکشیده است.
منبع: بی بی سی
نظر شما پس از بازبینی توسط مدير سايت منتشر خواهد شد
