مدرسه فمینیستی : سنت ها همانند کلیشه ها به آن دسته از قراردادهای اجتماعی اطلاق می شود که نسل به نسل و در سایه ی روابط اجتماعی اثر خود را از دست نداده اند و به یکی از نرم های قابل قبول جامعه تبدیل شده اند . در بیشتر موارد سنت ها عینا از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند ، اکثر آنها نه بر مبنای قرادادهای عادی و به روز اجتماع ، بلکه بر مبنای طرز تفکرات خاصی در گذشته و یا تفکرات باستانی و مذهبی خاص شکل گرفته اند . در جوامع سنتی و مرد سالار ، سنت ها در ارتباط با مراسم مختلف و همینطور قراردادهای مشخص اجتماعی رنگ نمی بازند ، بلکه در بسیاری از موارد تقویت شده و اکثر رفتارهای اجتماعی را تحت تاثیر خود قرار می دهند . در این جوامع عموما سنت ها قوی تر از نرمهای شکل گرفته شده و مدرن روزمره هستند ، و عموما تمایلی به برو ز شدن ندارند و حتی اگر هم به روز شوند باز متناسب با همان قراردادهای تعریف شده ی اولیه و نهادینه شده شان می باشند . سنتها ارتباط مستقیمی با کلیشه ها دارند و هر دوی آنها به نحو قابل ملاحظه ای تقویت کننده ی یکدیگر در مناسبات اجتماعی هستند . در ایران به عنوان یک جامعه ی سنتی نیز سنت ها در بیشتر مناسبات اجتماعی همچنان به قوت خود باقی مانده اند و بسیاری از آنها به دلیل ارتباطشان با مذهب به چند صد سال گذشته باز می گردند . سنتهای حاضر در مورد ازدواج یکی از آن دسته سنت هایی هستند که با گذشت سالهای زیاد از وارد شدن روابط انسانی به عصر مدرنیته و شکل گیری روابط مدرن اجتماعی همچنان به قوت خود باقی مانده اند .
برپایی مراسم ازدواج های سنتی که امروزه در جامعه ما رواج یافته و همینطور بعضی از قوانین از جمله مهریه، شیربها و غیره دیگر کارایی خود را از دست داده اند و تبدیل به سنت های سخت و دست و پاگیری شده اند که عملا نه تنها در بهبود وضعیت زنان تاثیری ندارند ، بلکه یکی از پتانسیل های قوی در برهم زدن روابط مشترک میان دو نفر در اجتماع کنونی ایران و علاوه بر آن یکی از موانع بر سر راه زندگی روزمره زنان و حتی مردان تبدیل شده اند . مهریه به عنوان یکی از سنت های کنونی در مورد ازدواج هم نه تنها هر روز با گذشت زمان ، هنوز در یکی از رسوم رایج در ازدواج های ایرانی است ، بلکه عموما به دلیل تقویت آن از سوی نهادهای مذهبی هرگز نتوانسته است خود را با معیارهای روز جامعه تطبیق دهد . سنت مهریه گرچه در ظاهر ممکن است به نفع زنان به نظر برسند، اما در عمل، کلیشه های سنتی علیه زنان و متعاقباَ اعمال خشونت های خانگی را به شدت تقویت می کنند و توسط خود زنان و خانواده ها، به این رسم و رسومات و کلیشه های نابخردانه، مشروعیت می بخشند .
معنای مهریه و اصولا دلیل وجود مهریه در ازدواج های سنتی، آن طور که درفقه اسلامی میگویند به شرح زیر است : «اسلام براى تشكل و استمرار نظام خانواده، پاره اى حقوق اقتصادى را براى زن قرار داده است لزوم مهريّه در ازدواج؛ ب. وجوب هزينه زندگى زن بر عهده مرد؛ ج. جواز درخواست مزد و اجرت در ازاى شيردهى، پرستارى و امور خانه؛ د. لزوم تأمين هزينه زندگى زن در ايّام عدّه طلاق.» 1در توجیه این قانون نیز فقها می نویسند : «در تبيين و توجيهِ اين حقّ اقتصادى براى زن مى‌توان گفت كه اين امتياز مالى از آن رو به زن تعلّق مى‌گيرد كه اوّلا وى براى انجام تكاليف و وظايف واجب و مستحبّ خانوادگى، متحمّل زحمت ها و مشقّت هايى مى‌شود، و ثانياً امورى از قبيل باردارى، وضع حمل، شيردهى، پرستارى، مراقبت فرزندان مانع از آن مى‌شود كه بتواند به فعّاليت هاى اقتصادى بپردازد؛ از اين رو براى آن كه زن هم پاداش تلاش هاى خود را تا حدّى دريافت كند و كارهايش يكسره بدون فايده اقتصادى نباشد، برايش مهريّه اى مقرّر داشته اند.»2 . تاریخچه ی مهریه هم بنا به باور بسیاری از مفسرین اسلامی توجه مردبه زن و در واقع مزد کاری است که مرد قرار است در ازای زندگی مشترک به زن بدهد . مثلا در این خصوص آقای مرتضی مطهری می نویسد :
"می گویند مرد از آن وقتی که سیستم «مادرشاهی »را ساقط کرد و سیستم «پدر شاهی »را تاسیس نمود،زن را در حکم برده و لااقل در حکم اجیر و مزدور خویش قرار داد و به او به چشم یک ابزار اقتصادی که احیانا شهوت او را نیز تسکین می داد نگاه می کرد،به زن استقلال اجتماعی و اقتصادی نمی داد.محصول کارها و زحمات زن متعلق به دیگری یعنی پدر یا شوهر بود.زن حق نداشت به اراده خود شوهر انتخاب کند و به اراده خود و برای خود فعالیت اقتصادی و مالی داشته باشد،و در حقیقت پولی که مرد به عنوان مهر می داده و مخارجی که به عنوان نفقه می کرده است در مقابل بهره اقتصادی بوده که از زن در ایام زناشویی می برده است."3 اما در همین حال براین باور است که آنچه نظام اسلامی از مهریه ارائه داده است با تاریخچه ی اصلی آن متفاوت است برای مثال می نویسد : " مرحله پنجمی هم هست که جامعه شناسان و اظهار نظر کنندگان درباره آن سکوت می کنند.در این مرحله مرد هنگام ازدواج یک «پیشکشی »تقدیم خود زن می کند و هیچ یک از والدین حقی به آن پیشکشی ندارند.زن در عین اینکه از مرد پیشکشی دریافت می دارد،استقلال اجتماعی و اقتصادی خود را حفظ می کند.اولا به اراده خود شوهر انتخاب می کند نه به اراده پدر یا برادر.ثانیا در مدتی که در خانه پدر است، همچنین در مدتی که به خانه شوهر می رود کسی حق ندارد او را به خدمت خود بگمارد و استثمار کند.محصول کار و زحمتش به خودش تعلق دارد نه به دیگری و در معاملات حقوقی خود احتیاجی به قیمومت مرد ندارد. مرد از لحاظ بهره برداری از زن،فقط حق دارد در ایام زناشویی از وصال او بهره مند شود و مکلف است مادامی که زناشویی ادامه دارد و از وصال زن بهره مند می شود،زندگی او را در حدود امکانات خود تامین نماید.این مرحله همان است که اسلام آن را پذیرفته و زناشویی را بر این اساس بنیان نهاده است.در قرآن کریم آیات زیادی هست درباره اینکه مهر زن به خود زن تعلق دارد نه به دیگری.مرد باید در تمام مدت زناشویی عهده دار تامین مخارج زندگی زن بشود و در عین حال درآمدی که زن تحصیل می کند و نتیجه کار او،به شخص خودش تعلق دارد نه به دیگری(پدر یا شوهر)."4 ( مطهری، تاریخچه ی فلسفه ی مهریه ) .
دیدگاه مذهبی نسبت به زن در این گفتار و در توصیه های مشابه دینی و مذهبی در عین تأکید بر وابستگی زنان به مردان از لحاظ مالی به نوع استقلال هویتی و مالی آنان را به عنوان عضوی برابر در جامعه و در مسئولیت ها ی خانه نیز زیر سؤال می برد . و در واقع زنان را از قیومیت برادر و پدر رها می کند و آن ها را زیر قیومیت شوهرانشان می برد . مادامی که یک مرد به خاطر به قول آقای مطهری بهره مند شدن از وصال در ایام زناشویی باید زندگی زن را در حد امکان تامین کند جر توجیه وابستگی زن به مرد نه به عنوان عضوی مستقل بلکه صرفا به عنوان کسی که در اختیار مرد برای تامین نیازهای او قرار گرفته است چه می تواند باشد ؟
اما از سوی دیگر به نظر می رسد که تاکید بر دادن پیشکشی مرد به زن از سوی مردان در جامعه ی سنتی ایران که بارها و به تاویل های مختلف جزو توصیه های مذهبی است ، چیزی جز به تصویر کشیدن غیر مستقل و وابسته ی زن به همراه ندارد ، این پیشکشی اگر مطابق با تعاریف اسلامی ازروی مهر و محبت است در نتیجه باید بدون توقع و بدون چشم داشتی باشد . اما توجیه دیگر مهر در توصیه های دینی حفظ ارزش های سنتی و پاس نگه داشتن سنت های اسلامی است که از قضا بسیاری از آنها مشمول گذشت زمان شده اند و با جامعه ی امروز ایران دیگر همخوانی ندارند ، ارائه ی مدل سنتی از زن و ارتباط آن با حیا و عفت سنتی از دیگر تعابیر ریشه ای در باورهای اسلامی است که هسته ی اصلی تئوری مهریه را تشکیل می دهند و خود دلیل بحران سازی مسئله ی مهریه را برای جامعه ی کنونی ایران مشخص می کند. برای مثال مطهری دوباره در مقاله ی خود براین مهم تاکید می کند که زن نباید خودش را رایگان در اختیار مرد قرار دهد چرا که با حیا و طبیعت فطری زن در تضاد است ! بازگشت به فطرت و بهانه کردن زن به عنوان عضو تسلیم پذیری که وظیفه ی او اطاعت و تمکین از همسر و در ازای آن گرفتن مهر یا مزدی از جانب همسر است از دیگر هسته های تشکیل دهنده ی تئوری مهر در قوانین سنتی اسلامی است .
با اینکه بنا به گفته ی آقای مطهری و بسیاری از مفسرین اسلامی، مهر ارتباط مستقیمی با حق زنان در خانه دارد و به عنوان پیشکش محسوب می شود ، اما این پیشکش هرگز نتوانسته است کارکرد حقیقی خود را در نظام خانواده به دست آورد آن هم به چند دلیل : اول اینکه اگر مهریه پیشکش است پس چرا مرد از زن توقع تمکین و در واقع انجام کارهای خانه را دارد و بعد اینگونه می گویند که زن این پیشکش را در ازای کارهایی که انجام می دهد می گیرد . دوم اینکه اگر این پیشکش قرار است تنها پیشکش باشد و به نشانه ی محبت و دوستی مرد نسبت به زن است پس چرا در جامعه ی امروزی به عنوان ضامنی برای نگه داشتن مردان در کنار زنان تبدیل شده است ؟ چرا زنان به مهریه نه به عنوان پیشکش؛ بلکه به عنوان یکی از اصلی ترین تضمین های زندگی مشترکشان نگاه می کنند ؟ آیا تاکنون دلیل تعیین مهریه های سنگین از جانب زنان از سوی قانون گذاران بررسی شده است ؟ از سوی دیگر اگر قرار است مهریه به عنوان هدیه ای از جانب زن به مرد باشد در این صورت تاکید بر طبیعت فطری زن به عنوان نگاه دارنده ی کانون خانواده و دادن نقش های سنتی به او به عنوان مادر و یا همسر که فقط و فقط باید در ازای مهری که میگیرد تمکین کند و در واقع توقع به انجام رساندن این نقش ها به عنوان حامیان مردان و مادرانی که وظیفه شان تنها تربیت فرزندانشان است چیزی جز تربیت و تشویق نقش تسلیم پذیر زن در جامعه ی سنتی ایران را دارد ؟ نقشی که نهایتا مسبب بسیار ی از خشونت های حاضر در جامعه ی کنونی ایران علیه زنان و برهم زدن نظم ساختاری خانواده هایی است که الگوهایشان چندان سنتی نیست؟
واقعیت این است که اصل این قانون که زن را تنها در حاشیه خانه و به دور از استقلال اقتصادی معنی می کند. با رواج قوانینی چون مهریه در ازدواج های سنتی است که به مردان و حتی خود زنان یک خانواده القاء می شود که وظیفه ی زن همان در سایه ی کلیشه های تعریف شده یعنی در گوشه ی خانه معنی می یابد ، مردان نان آوران خانواده هستند و زنان تنها مسئول بزرگ کردن فرزندان را داشته و در ازای شیردهی باید مزد بگیرند. در اینگونه سنت هاست که وظیفه ی زنان تنها پرستاری و رسیدگی به امور خانوادگی است و نه چیزی بیشتر. با وجود آنکه در دوران جدید و با حرکت رو به رشد زنان در جامعه ی ایران چه در حوزه ی اقتصادی و چه دیگر حوزه های اجتماعی ، نقش آنها نسبت به گذشته در بیرون از خانه بیشتر شده است ،اما در عین حال این قوانین سنتی در ازدواج هم چنان به قوه ی خود باقی مانده اند و دلیلش هم توجیهات حقوقی و مذهبی و عدم حضور قوانین برابر در سطح اجتماع است. در واقع میراث این سنتها که از نسلی به نسل دیگر بدون ذره ای تغییر منتقل می شود همین تقویت تصویر زنان در خانه و در امور خانه داری است چیزی که امروز با حضور زنان در بازارهای اقتصادی و حضور ش در جامعه ی مدرن امروزی مغایرت دارد.
اما ارائه ی الگوهای سنتی ازدواج در سطح روابط اجتماعی عجین شده با مذهب ، نوعی بد بینی در زنان ایجاد کرده است ،این بد بینی از سوی دیگر با تشدید قوانین نابرابر حقوقی علیه زنان تقویت شده است تا جایی که بسیاری از زنان در ازدواج های سنتی به دنبال ضامنی برای نگه داشتن حقوق طبیعی خودشان هستند و مهریه یکی از همین تضمین ها برای زنان به حساب می آید . متاسفانه قانون گذاران در حکومت ایران تا کنون نه تنها به فکر بهبود وضعیت زنان با تغییر و بهبود در قوانین حقوقی خانواده نبوده اند ، بلکه مسائلی چون مهریه را نیز تحت شعاع قوانین نابرابر قرار می دهد و مثلا در مواردی که مردان به دلیل نپرداختن مهریه به زندان می روند به جای حل معضل آن باز قوانینشان را مطابق نظام مردسالاری تعبیه می کنند و در نهایت قوانین را مقصر نمی شمارند؛ بلکه اولین انگشت اتهام به سوی زنان می رود بدون آنکه صرفا علت تعیین این هزینه های سنگین و رهسپار کردن بسیاری از مردان به زندان به دلیل عدم پرداخت مهریه برررسی شود .
از سوی دیگر باید گفت که قرار دادن مهریه های سنگین بهبودی در وضعیت زنان ایجاد نمی کند، بلکه دید مالکیتی و کنترل بر تن آنها را به عنوان کسانی که وظیفه شان تنها در خانه تعریف شده است ونه چیز بیشتر را گسترش می دهد . زنانی که ناآگاهانه و یا آگاهانه در بند این قوانین سنتی قرار می گیرند و یا خانواده هایی که به دلیل عدم اعتماد به قوانین حقوقی ایران نسبت به زنان ، خواستار ضامنی برای ادامه ی زندگی دخترانشان هستند به مهریه های سنگین روی می آورند به این حقیقت آگاهی ندارند که متوسل شدن به مهریه های سنگین نه تنها بهبودی در وضعیت زنان ایجاد نمی کند، بلکه برعکس به هر دلیلی که هر کدام از دو طرف نتوانند به زندگی مشترک ادامه دهند جدا شدن هر دوطرف را با مشکل مواجه کند و در خیلی از موارد موجبات سوء استفاده در روابط طرفین را فراهم می سازد . در بسیاری از موارد اگر زنان تقاضای طلاق کنند به دلیل وجود همین مهریه که مثلا به عنوان پیشکش تعریف شده است باید آن را ببخشند تا بتوانند بدون دردسر و راحت تر جدا شوند . متاسفانه بسیاری از زنانی که مهریه را پشتوانه ی آینده ی خود می دانند -که عملا هم اینگونه نیست- به این حقیقت آگاه نیستند که مهریه نوعی توجیه برای در خانه نگه داشتن آنها و به حاشیه بردن آنها در امور و فعالیت های اقتصادی است که اگر زنی وظیفه ی تعریف شده اش که در ازای قرار داد ازدواج و مهریه قرار است انجام دهد را از عهده اش بر نیاید، می تواند خاطی درنظر گرفته شود و در بعضی از موارد مردان سنتی در خانواده ها این حق را به خود می دهند که اجازه ی کار در بیرون از خانه را از همسر خود بگیرند و حتی در صورت سرپیچی، با خشونت با او برخورد کنند . بسیاری از خشونت های روانی از جمله: عدم اجازه ی کار برای همسر در بیرون ازخانه و همینطور بالا رفتن توقع مردان از زنان در انجام وظایف خانگی شان اتفاقاَ در سایه ی قراردهای کلیشه ای مثل همین مهریه، تقویت و پررنگ می شود و نهایتاَ به درون روابط اجتماعی هم انتقال می یابند تا خشونت های خانگی علیه زنانی را که از مرز این قراردادها گذشته اند را توجیه کند.
حتی گاهی این خشونتها علیه زنان توسط بعضی از مبلغان دینی توجیه هم می شود، مثلا آقای مکارم شیرازی در اعتراض به قوانین کنونی مهریه آن را مخالف اصول اسلامی می داند اما در نهایت بر این باور است که این زنان هستند که باید در صورت پرداخت اولین سکه از مهرشان تمکین کنند ! و خواستار اصلاح قانونی هستند که دوباره به ضرر زنان است : «اثبات پول نداشتن در پرداخت مهریه لازم نیست؛ نباید اعسار ثابت شود و فرد زندان برود تا ثابت کند که معسر است این خلاف بین شرع است؛ شما باید ثابت کنید که پول دارد و مهریه نمی‌دهد و اگر ثابت شد با وجود توانایی مهریه را نمی‌پردازد در این صورت باید به زندان برود.» سپس تاکید می کنند : «دومین قانون خلاف شرع این است که اگر ثابت شد کسی معسر است و اعسارش ثابت و مهریه تقسیط شود سکه اول را که پرداخت زن باید تمکین کند.»5 در اینجا دوباره تئوری اسلامی مهریه که بر مبنای هدیه و پیشکشی است زیر سؤال می رود چرا که گویی زن در اختیار مرد است که با پرداخت هر سکه از این به اصطلاح پیشکشی مجبور به ادامه ی زندگی با مرد باشد .
مرور کلی بر قوانین مهریه ، تاریخچه ی آن و همینطور مسائل مربوط به مهریه در جامعه ی کنونی ایران و مقایسه ی نظریات تئوریکی با مفاهیم عملی آن نشان می دهد که مهریه نه تنها هیچ گاه به سود زنان نبوده بلکه هیچ تضمینی هم برای استحکام خانواده ها نداشته است . گسترش دید تملک و قیومیت بر بدن زنان و در نتیجه انتظار تمکین از زنان به دلیل پرداخت این پول یکی از عوامل اصلی خشونت علیه زنان به انواع مختلف در میان بسیاری از خانواده هاست و در بسیاری از موارد متاسفانه به جای نگه داشتن مردان در کنار همسرانشان آنها را روانه ی زندان کرده است . قانون گذاران به جای توجه به حل معضل اصلی آن مرتبا بر تشدید وضعیت آن در جامعه ی کنونی افزوده اند که شدت این مسئله با حضور توجهیات مذهبی بیشتر می شود . زندگی مشترک میان زن و مرد به خصوص در جامعه ی امروزی دیگر آن کارکرد سنتی خود را از دست داده است، وقتی که زنان بسیاری در کنارهمسرانشان و پا به پای آن ها در بیرون از خانه مشغول به کار هستند بنابراین نقش جدید آنها با نقش سنتی و تعریف شده ی اسلامی دیگر سنخیت و هماهنگی ندارد و مسلما قوانین جدیدی را می طلبد که بر همین مبنا بنا شده باشد . نگریستن به ازدواج با وجود سنتهایی چون مهریه ، تصور آن به عنوان یک زندگی برابر و مشترک نیست، بلکه القاء آن به عنوان یک زندگی نابرابر است که می تواند خشونت علیه هرکدام از طرفین را در برداشته باشد و به سود هیچ کدام نباشد . با حضورسنت هایی چون مهریه در شروع و پی ریزی زندگی مشترک، به آن نه به عنوان یک رابطه ی دوطرفه و از روی علاقه ، بلکه به عنوان یک قراداد سنتی و اجباری نگریسته می شود که وظیفه ی زن و مرد تنها در چهارچوب های مشخص سنتی و مذهبی تعریف شده شکل گرفته است، نه آن چیزی که امروز ه باید در جامعه ی رو به رشد برای گسترش برابری جنسیتی شاهدش باشیم .
پی نوشت :
