عصر نو
www.asre-nou.net

دیدار معنوی مثنوی
تبیین هستی از دیدگاه مولانا (۴)
(بخش پایانی )*


Sun 21 11 2021

محمد بینش (م ــ زیبا روز )

mohammad-binesh1.jpg
دیدار معنوی مثنوی
تبیین هستی از دیدگاه مولانا (۴)
(بخش پایانی )*

از بخش های پیشین نوشتار حاضر چنین بر آمد که مولانا هم پاسداران شریعت را که مجری احکام ظاهری اسلامند ارج می نهد و هم بزرگان طریقت را که پرورندگان ِ رهروان عرفانند. سپس با مدد از دو بال شریعت و طریقت به عالم حکمت پرواز کرده، جهان هستی را در ید قدرت ِ نفسی کلی و فراگیری می بیند که خود از عقل کل بر آمده است . عقلی که ازاسماء و صفات الهی فرمان می برد. از اینجا به بعد سخن مولانا دو رویه می شود. گاهی مانند ابن عربی و پیروان مکتب فلسفی"وحدت وجود"،هستی را در نتیجۀ تراوش ِ یک منبع بسیط وبدون گسیختگی می بیند ، :

مثنوی ما دکان وحدت است
هر چه جز واحد ببینی، آن بت است

بحر وحدانی ست فرد و زوج نیست
گوهر و ماهی ش غیر ِ موج نیست

وگاه آن را بر اثر تجلی همان منبع واحد بر هر آنچه که آفریده است:

من نیم جنس ِ شهنشه دور از او
بل،که دارم در تجلی نور از او

جنس ِ ما چون نیست جنس ِ شاه ِ ما
مای ما شد بهر ِ مای او فنا


در مورد نخست هیچ جایی برای اراده و اختیار بشری باقی نمی ماند،چرا که هرآنچه صورت های به ظاهر متفاوت ِ ظهور خداوند است . چنانکه ابن عربی می گوید: هست،

سبحان الذی اَظهَرالاشیاء و هُوَ عینُها )
پاک است آنکه اشیاء را ظاهرکرد و خود عین ِ آنهاست

اما درمورد دوم، موضوع عشق و فنای در حق و وجود ارادۀ انسانی و امثال آن پیش می آید . بیشتر سروده های مولانا در همین مشرب جا می گیرد. اکنون با این مقدمات به باقی ابیات انتخابی از غزل 2519 دیوان کبیر می پردازیم،که در آن به موضوع دعا در عرفان عملی توجه شده است:

کتاب حس به دست چپ،کتاب ِ عقل دست ِ راست
تو را نامه به چپ دادند ،که بیرون ز آستانستی 19

چو عقلت طبع ِ حس دارد،و دست ِ راست ،خوی چپ
و تبدیل ِ طبیعت هم نه کار ِ داستانستی، 20

خداوندا تو کن تبدیل که خود کار تو تبدیل است
که اندر شهر تبدیلت زبان‌ها چون سنانستی 21

عدم را در وجود آری از این تبدیل افزونتر
تو نور ِشمع می‌سازی که اندر شمعدانستی 22

تو بستان نامه از چپّم به دست راستم در نه !
تو تانی کرد چپ را راست بنده ناتوانستی 23

ترازوی سبک دارم گرانش کن به فضل خود
تو کَه را کُه کنی، زیرا نه کوه از خود گرانستی 24

کمالِ لطف، داند شد کمال ِ نقص را چاره
که قعر ِ دوزخ ار خواهی ، به از صدر ِ جنان استی25

(تفسیر اجمالی ابیات):

کتاب حس به دست چپ،کتاب ِ عقل دست ِ راست
تو را نامه به چپ دادند ،که بیرون ز آستانستی 19

چو عقلت طبع ِ حس دارد،و دست ِ راست ،خوی چپ
و تبدیل ِ طبیعت هم نه کار ِ داستانستی، 20

برای درک روشن تر منظور مولانا بهتر است که نخست، بیت دوم را در نظر بگیریم :
"از آنجا که عقل تو بر اثر توجه به امور دنیوی کیفیتی فرومایه و نفسانی گرفته و دست راست تو نیزخصلت دست چپ دارد،[ یعنی فردی هوا پرست و بدون معنویتی]، و از آنجا که برگرداندان سرشت هم کارآسانی نیست و با داستان پردازی نمی توانی خوی و خصال فاسد را نیک گردانی ، مهم اعمال توست. در روز رستاخیز که نامۀ اعمال خلاف را از جهت چپ در دست چپ فرد می نهند و نوشتار عمل نیک و عقل مدارانه را از سوی راست و در دست راست می گذارند،تو از جانب چپ نامه اعمالت را خواهی گرفت، زیرا راندۀ درگاه الهی بوده ای. "

مطالب بالا اشاره به بعضی آیات قرآنی داردکه تاکیدمی کند در روز رستاخیزنامۀ اعمال گناهکاران را از پشت و جانب چپ و از آن نیکوکاران را از روبرو و جانب راست به آنها می رسانند. از همینجا به بعد است که راه مولانا از عرفان نظری و پیروان ابن عربی جدا می شود، زیرا در عرفان نظری تمامی جهان هستی در نظامی وحدت یافته بدون ارادۀ انسانی پیش می رود . حتی خدا هم نمی تواند در "اعیان ثابته" که از اسماء و صفاتش یر می خیزند و کثرات را می زایند اعمال نفوذ کند .یعنی طبع نیک و بد جهان غیر قابل تغییر باقی می ماند و عارف تنها می تواند کوشش کند تا "سرالقدر" را درک کند و ناظر قضایا باشد .

اما از دیدگاه مولانا راه برای ارادۀ انسانی گشوده است. اگر فرد خود را راندۀ درگاه الهی می بیند، می تواند باعشق به پیر و گرفتن دامان او و صدق در عمل و دعا به درگاه خداوند،گریبان خویش را از بخت بد برهاند:

خداوندا تو کن تبدیل که خود کار تو تبدیل است
که اندر شهر تبدیلت زبان‌ها چون سِنان استی 21

ای خدای مهربان تو به لطف خویش بدی های ما را به نیکی تبدیل بفرما زیرا کار تو مادام تغییر وتبدیل جهان کثرت است .تویی که در جهان تغییر پذیر مُلک، ــ برعکس دنیای ثابت ملکوت ــ ،توجه به سرنیزۀ زبان ها داری.[ یعنی دعای راستین مردم رنج دیده را که در قالب زبان با تو سخن می گویند بر می آوری و برعکس زبان تیزدشمنان را به خودشان برگردانده نابودشان می سازی.]مولانا به تاثیر دعا در برگرداندن بخت بد اشاره دارد.

عدم را در وجود آری از این تبدیل افزونتر
تو نور شمع می‌سازی که اندر شمعدانستی 22

ای که با این چنین تبدیلاتی عدم را به ظهور می رسانی و جهان را می گسترانی![یعنی هم از هیچ مطلق چیزی می آفرینی که از قدرت فهم انسان فراتر است و هم آنگونه که حکما میگویندذات غیبی موجودات را به ظهورمی رسانی].تویی که عقل رادر کاسۀ سرمانند شمعی در شمعدانمنور ساخته ما را قادر به دیدن راه در تاریکی جهان کثرت می کنی.[ منظور آنکه دیدۀ بصیرت عطا بفرما تا راه خطا نرویم]

تو بستان نامه از چپّم به دست راستم در نه !
تو تانی کرد چپ را راست بنده ناتوانستی 23

ترازوی سبک دارم گرانش کن به فضل خود
تو کَه را کُه کنی، زیرا نه کوه از خود گرانستی 24

به لطف خویش نامۀ خطاکارانه ای را که در دست چپم خواهند نهاد، پیش از روز قیامت از من بگیر و بدست راستم نه !

نا توانیم از هوای نفس بر می خیزد. ترازوی اعمال نیکم سبک است تو سنگین بفرما! تویی که سنگینی کوه را می سازی از رحمت تو انجام هیچ چیز دور نیست.

کمالِ لطف داند شد کمال ِ نقص را چاره
که قعر ِ دوزخ ار خواهی ، به از صدر ِ جنان استی25

این غزل بلند با همین بیت خاتمه می پذیرد و کمی دور از بلاغت می نماید. یکی از معانی دانستن، توانستن است . می گوید، تمامیت لطف و رحمت،میتواند تمام نقایص را چاره کرده و بزداید. چرا که اگرــ برای بنده ای که تو را بشناسد،ــ ژرفای دوزخ بهتر است از فراز بهشت

پایان

http://zibarooz.blogfa.com/post/322

* برای فهم روشن تر معنای ابیات می بایست به بخش های پیشین توجه داشت