دیپلوماسی جمهوری اسلامی ایران از نخستین روز های انقلاب 57 تا کنون به تاکتیک ها، روش ها و سیاست های دو گانه و گاهی چند گانه برای رسیدن به اهداف خود دست زده، گاهی با بزرگنمایی، دروغگویی ، فرافکنی، خود محوری و هیچ شماری قراردادها و کنوانسیون های جهانی را، به نمایش گذاشته و گاهی دیگر تمکین کرده ، احترام به قوائد، قراردادها و کنوانسیون ها را مورد تائید قرار داده و خود را مجری آنها نشان داده است. بنابرین سیاست خارجی جمهوری اسلامی همواره تابعی از شرایط موجود در داخل و خارج بوده، از چند محور اداره شده، با نشان دادن دیپلوماسی بعنوان بخشی از سیاست های کلی نظام که از سوی رهبری اداره می شود و در سال های اخیر با دست نظامی ها پیش می رود به دخالت در امور کشور ها و سعی در ایجاد هلال شیعی در منطقه ادامه داده، از ثبات و پایداری لازم که ضرورت دیپلوماسی و اعتماد سازی است، برخوردار نبوده است.
در پی انقلاب 57 و تشکیل دولت موقت که عمر بسیار کوتاهی داشت، جمهوری اسلامی از عضویت پیمان نظامی و اقتصادی سنتو که ادامه بخش شرقی پیمان ناتو محسوب می شد، کناره گیری کرد و به عضویت کشور های غیر متحد درآمد ولی از همان روز های نخست، شعار صدور انقلاب و تشکیل محور شیعی را در دستور قرار داد. بهره برداری از درآمد های هنگفت نفتی و شور انقلابی حاکم بر جامعه آن روز، به این سیاست یاری رساند و زمینه جاه طلبی در سیاست خارجی و سرکوب داخلی را فراهم کرد. پیشبرد این سیاست با دیوانگی صدام که در آرزوی کشور گشایی بود همسو شد و جنگ ویرانگری را به دو کشور تحمیل کرد. پایان جنگ به گونه ای بود که پیشتر ها کسینجر دیپلومات برجسته آمریکا در جواب پرسشی گفته بود، که هیچکدام از این دو کشور پیروز جنگ نخواهند بود! جنگ اقتصاد دو کشور را به ویرانی کشاند، سلاح های انبار شده در کشور های پیشرفته صنعتی با پرداخت میلیارد ها دلار در کشتار جوانان دو کشور همسایه مصرف شد. در پایان کار، خمینی جام زهر نوشید و آتش بس که هنوز هم به صلح پایدار تبدیل نشده، به اجرا درآمد، ولی دشمن تراشی، جاه طلبی، ماجراجویی با هزینه میلیارد ها دلار از درآمد های ملی مردم فقیر و مظلوم ایران، در این سو و آن سوی جهان ادامه یافت. با سرمایه گذاری و هزینه میلیارد ها دلار در بخش نظامی و تسلیحاتی موفقیت های چشمگیری در ساخت موشک و ابزار و ادوات جنگی دیگر بدست آورد در این میان رابطه بسیار نزدیکی با نهاد ها و سازمان های سیاسی و نظامی در لبنان، عراق و افغانستان برقرار کرد.
تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری اسلامی نفوذ چندانی در کشور های آسیای میانه و قفقاز نداشت. مداخله نظامی شوروی را در افغانستان محکوم می کرد و با رفتار زیرکانه و جستجوگر در پی یارگیری برای آینده در بخش های شیعه نشین افغانستان بود. با خروج نیرو های شوروی از افغانستان و جاکمیت طالبان ها امکان دسترسی به شیعه ها از بین رفت و برای دلجویی از آنان بویژه شیعه ها مرز ها به روی افغان ها گشوده. هدف رژیم تقویت پشت جبهه و استفاده از نیروی کار ارزان افغان ها از یک سو و تشکیل و آموزش جبهه ای از شیعیان در مبارزه با طالبان از سوی دیگر بود. طالبان با بی رحمی و خشونت سیاست خود را در افغانستان پیش می بردند و در این راستا تعدادی از فرستاده های جمهوری اسلامی را به قتل رساندند. تیرگی و تنش با رژیم طالبان ها رو به گسترش بود و مخالفین طالبان ها در جبهه شمال هم تمایلی به جمهوری اسلامی از خود نشان نمی داد. ژنرال دوستوم و دیگر رهبران رو به سوی ترکیه داشتند
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و خروج کشور های آسیای میانه و قفقاز از ترکیب آن، زمینه مداخله، تاثیر گذاری و نفوذ در آن کشور ها فراهم شد. ولی جمهوری اسلامی با هزینه فراوان ، تلاش پیگیر و کاربرد روش های گوناگون نتوانست جایگاهی در منطقه پیدا کند. در مدت کوتاهی بازار وسیع و رو به گسترش منطقه با کالا های ترکیه پر شد. اختلاف های مرزی بویژه در حوزه دریای خزر جمهوری اسلامی را به فدراسیون روسیه نزدیک کرد. ایالات متحده در برخی از کشور های منطقه پایگاه نظامی بدست آورد. برای بهره برداری از منابع سرشار گاز و نفت حوزه دریای خزر شرکت های بزرگ نفتی با حمایت کشور های قدرتمند روانه منطقه شده، سرمایه گذاری های کلانی با چشم انداز دراز مدت آغاز کردند. جمهوری اسلامی با همه تلاش ها، رایزنی ها و گاهی التماس ها نتوانست سهمی در این شرکت ها و سرمایه گذاری ها داشته باشد. انزوای روز افزون و تحریم های پی در پی اقتصادی و سیاسی از سوی سازمان ملل و کشور های قدرتمند و پر نفوذ جهان، موقعیت و نفوذ جمهوری اسلامی را بیشتر از پیش ضعیف و متزلزل کرد. انزوای جهانی از یک سو، بحران شدید اقتصادی و رویگردانی مردم از دیگر سو، رژیم را به پرخاشگری و رفتار نامتعادل سوق داد. در این راستا به ابزار کهنه و فرسوده گذشته روی آورد. سرمایه گذاری وسیع و گسترده مذهبی را همراه با تبلیغات و دروغ پراکنی آغاز کرد. در حالی که میلیون ها انسان در سراسر کشور و منطقه آذربایجان در فقر و گرسنگی و بیکاری به سر می برند، کمک های هنگفت مالی، غذایی و دارویی را زیر نام کمیته امداد امام به جمهوری آذربایجان فرستاد. این کمک های هدفمند به مناطقی فرستاده می شد که از پیش شناسایی شده بود. هدف از آن ایجاد ارتباط با خانواده های بی بضاعت و فقیر با جوانانی بود که گرایش های مذهبی داشتند.
جمهوری های مسلمان نشین آسیای مرکزی سنی مذهب و حنفی اند، با پیدایش تزلزل در نظام اتحاد جماهیر شوروی، حزب رنسانس اسلامی را تشکیل داده و در لاهور پاکستان به آموزش و فعالیت خود ادامه دادند. از این رو احساس نزدیکی و همبستگی با ایران شیعی مذهب نداشتند. جمهوری اسلامی با توجه به ترکیب جمعیتی خود از مطرح کردن تنش های قومی دوری می کرد. جمهوری های آسیای مرکزی از نظر سیاسی و قومی تمایل زیادی به ترکیه داشتند، هر چند بعد از استقلال هم نظام سکولار خود را حفظ کردند و فعالیت های گروه های مذهبی و افراطی که گاهی از بیرون حمایت می شد به جایی نرسید و اغلب در فعالیت های خود که گاهی خونین هم بود ناکام ماندند. در اغلب آن کشور ها همراه با فراز و نشیب های فراوان رهبران احزاب کمونیست به قدرت رسیدند. تنها کشور شیعه در قفقاز، جمهوری آذربایجان است که بیش از 80 درصد مردم آن شیعه مذهب اند.
جمهوری آذربایجان بعد از جدایی از ترکیب اتحاد شوروی، با فراز و نشیب های فراوانی روبرو شد. مدت کوتاهی مسلمانان ناسیونالیست بر آن حاکم شدند و سیاست یک پارچگی آذربایجان را در چشم انداز آینده مطرح کردند، این سیاست خوشآیند جمهوری اسلامی نبود، از آن رودر جنگ بین ارمنستان و آذربایجان به صورت پنهان و گاهی آشکار از ارمنستان جمایت کرد. این حمایت در سال های بعد به همکاری نزدیک بین ایروان و تهران تبدیل شد که از حمایت فدراسیون روسیه هم برخور دار بود و این نزدیکی بین سه مرکز تا امروز هم ادامه دارد. با تغییرات در کادرهای سیاسی و رهبری آذربایجان شرایط دیگری پیش آمد. اصل سکولاریسم در قانون اساسی بر جسته تر شد. این اصل در همه امور اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه، که ظرفیت اجرای آن را هم دارد به اجرا درآمد. در اجرای آن زنان پیش قدم بودند زیرا از اصل برابری در قانون اساسی، قوانین مدنی مدرن و آزادی پوشش که دستآورد تاریخی بود دفاع می کردند. در این سال ها هنوز طلاب جوان آذربایجانی که گزینش می شدند ، برای آموزش های مذهبی و چند وجهی آمادگی برای رزم به قم راه پیدا نکرده بودند، روحانی های شیعه هنوز هم آموزش مذهبی خود را در بخارا و یا تاشکند به زبان روسی و یا عربی می گذراندند. شیخ الاسلام باکو شکراله پاشازاده هم در این مدارس دینی آموزش دیده بود. ایشان از دخالت دین در امور دولتی پیشگیری می کرد. در سال های گذشته تغییرات مهمی در آموزش دینی آذربایجان پیش آمد، تعداد زیادی از جوانان که گاهی آشکار و گاهی پنهان از سوی نهاد های جمهوری اسلامی گزینش می شدند ، به حوزه های علمیه معرفی شدند. این جوانان از همه امکانات رفاهی برخوردار بودند ، همراه با آموزش های دینی زبان فارسی را هم می آموختند. اولین گروه از آنان در همین سال های نزدیک به جمهوری سکولار آذربایجان برگشتند و امام جماعت و اداره برخی از مساجد را بر عهده گرفنند. آنان شهرستان نارداران را که در 45 کیلومتری باکو واقع است به یاپگاه خود تبدیل کردند. تبلیغات گسترده مذهبی که گاهی همراه با خشونت بود به میادین شهر باکو کشیده شد. دولت باکو با احساس خطر و پیشگیری از حوادث آتی زمینه فعالیت آنان را محدود تر کرد. در 25 آبانماه امسال دولت لایحه منع تبلیغ دین را خارج از مراکز مذهبی به تصویب رساند. در این میان منع استفاده از لباس و حجاب مذهبی در مدارس را به اجرا گذاشت. به این اقدامات پیشگیرانه دولت باکو، روحانیت جمهوری اسلامی به شدت واکنش نشان داد و در یک اقدام غیر معمول برخی از فرماندهان سپاه تهدید نظامی را چاشنی انتقاد های خود کردند. قتوای قتل یک نویسنده برجسته آذربایجانی و اجرای آن از سوی برخی از افراد ناشناخته در روز روشن، تنش بین دو کشور را افزایش داد.
وزارت امنیت جمهوری آذربایجان در 21 فوریه 2012 طی اطلاعیه ای که از وسائل ارتباط جمعی منتشر شد، گفت گروهی در تدارک حمله تروریستی به شهروندان خارجی بودند که دستگیر شدند، از این گروه مقدار زیادی اسلحه، مهمات و مواد منفجره کشف شده و همزمان این گروه با سپاه پاسداران و خزب اله لبنان در ارتباط بودند. در تفسیر این خبر مداخله روز افزون جمهوری اسلامی در امور داخلی جمهوری آذربایجان مطرح شد و این مداخلات آذربایجان را بیشتر از گذشته به سوی آمریکا، اروپا و اسرائیل سوق داد. در این راستا الهام علی یف رئیس جمهور آذربایجان در دیدار از بروکسل در دفتر پیمان نظامی آتلانتیک شمالی( ناتو) حاضر شد و گفت کشورش خواهان همکاری بیشتر ناتو در همه زمینه ها و افغانستان است.
جمهوری آذربایجان از سال ها پیش رابطه بسیار نزدیکی با اسرائیل دارد، چندی پیش شیمون پرس رئیس جمهوری اسرائیل از باکو دیدن کرد. تعداد زیادی از یهودی های آذربایجان در چند سال گذشته به اسرائیل مهاجرت کردند، چندین ده و قصبه یهودی نشین در مناطق مختلف آذربایجان وجود دارد، آنان از آزادی دین برخوردارند. رابطه نظامی و اقتصادی جمهوری آذربایجان با اسرائیل در حال گسترش است. به گزارش دویچه وله، اسرائیل هواپیما های بدون سرنشین و سیستم دفاع موشکی به آذربایجان می فروشد، میزان این معامله تسلیحاتی بیش از یک و نیم میلیارد دلار خواهد بود. افزون بر این آذربایجان از اسرائیل تکنولوژی پیشرفته، فن آوری نوین اطلاعات و تجهیزات نفتی می خرد و به آن کشور نفت می فروشد. در این میان پلیس امنیتی آذربایجان برای پیشگیری از خرابکاری و آغاز اغتشاش و شورش در کشور سختگیری های شدیدی در رابطه با فعالیت خبرنگاران تلویزیون جمهوری اسلامی و کانال سحر که به زبان ترکی برنامه می فرستد، آغاز کرده خبرنگار این شبکه را دستگیر و به دیگر خبرنگاران ایرانی اجازه ورود به خاک خود را نداده است. یکی از شگفتی های تاریخ است که در ایران میلیون ها آذربایجانی به شکل جمعی و یا پراکنده در سر تا سر آن زندگی می کنند و از حق داشتن یک کانال سراسری به زبان ترکی آذربایجانی محرومند ولی جمهوری اسلامی با خرج میلیون ها دلار از جیب مردم و خود آذربایجانی ها به بیرون از مرز ها برنامه های تبلیغاتی به زبان ترکی آذری می فرستد.
در شرایط کنونی که جمهوری اسلامی بیشتر از گذشته در انزوا قرار می گیرد و تحریم های اقتصادی به نقطه فلج کننده ای رسیده و آثار آن در اقتصاد کلان، تورم و گرانی روز افزون، کاهش ارزش پول ملی، فرار سرمایه از کشور، افت شدید رشد اقتصادی و در گسترش ناهنجاری های اجتماعی مشاهده می شود و هر روز سخن از حمله نظامی می رود، گسترش تنش بین جمهوری اسلامی و کشور های همسایه نگران کننده است. به نظر می رسد جمهوری اسلامی برای پیشگیری از خیزش همگانی و گسترش شورش ها در کشور نیازمند تنش زایی است که بتواند اذهان عمومی را به خارج از مرز ها هدایت کند و به سرکوب در درون ادامه دهد. در این راستا تلاش پیگیر و تبلیعات وسیع مصلحی وزیر اطلاعات که به مرکز اطلاعاتی نفوذ کردیم تا مانور های پی در پی نیرو های مسلح با توانایی های حیرت آور بخشی از این ماجراجویی های سیاسی و دیپلوماسی است.
جمهوری اسلامی به دیدار شیمون پرس و رابطه نزدیک جمهوری آذربایجان با اسرائیل و آمریکا اعتراض دارد و آن را برای امنیت خود خطر ناک می خواند و پا را فراتر گذاشته با رد همه اتهام ها که از سوی باکو مطرح می شود، جمهوری آذربایجان را متهم می کند که در کشتار دانشمندان اتمی نقش دارد، در این رابطه رجا نیوز 5 شنبه 4 اسفند می نویسد. شواهد انکار ناپذیر همکاری عواملی در جمهوری آذربایجان با موساد در ریختن خون دانشمندان هسته ای ایران و نقش دستگاه سیاست خارجی جمهوری آذربایجان در جنگ روانی با رژیم صهیونیستی علیه ایران... را مطرح کرده و ادامه می دهد، شخصی با نام مستعار جاویدان که سازمان دهی عملیات موساد را در کشتن مصطفی احمدی و مسعود علیمحمدی را دارد در خاک آذربایجان است و باز هم ادامه می دهد دولت باکو نه تنها به عامل تروریستی پناه داده، بلکه سیستم امنیتی این کشور با ارایه امکانات فنی و لجستیکی و بمب های انفجاری به این عامل یاری رسانده است... وزرات امور خارجه جمهوری اسلامی، در این رابطه جوانشیر آخوندوف سفیر جمهوری آذربایجان را فرا خواند و اعتراض خود را به وی ابلاغ کرد و حتا خواستار دستگیری جاویدان شد. با افزایش تنش بین دو کشور لحن و عملکرد هر دو تند و خصمانه شد، صد ها کامیون در داخل و مرز آذربایجان توقبف، انار بایراملی گزاشگر شبکه سحر و حاجی آخوند الهام، تحصیل کرده در حوزه های علمیه ایران و امام جماعت مسجدی در نزدیکی باکو دستکیر شدند و همزمان تعدادی از نمایندگان حزب حاکم در مجلس خواستار تغییر نام جمهوری آذربایجان به نام آذربایجان شمالی شدند که به شدت برای جمهوری اسلامی نگران کننده بود. جمهوری اسلامی هم برای نشان دادن توانایی های ارتش سایبری خود دست بکار شد و در یک اقدام عجولانه حملات هکری خود را به وب سایت های تلویزیونی، هواپیمایی و چند مرکز دیگر آغاز کرد. آنان دو متن ، زندگی بازی است، بازی به پایان رسید و سلحشوران کوکایین پرشیا را در سایت ها قرار دادند.
جمهوری اسلامی ایران با جمهوری سکولار آذربایجان بیش از 1000 کیلومتر مرز آب و خاکی دارد، رابطه نه چندان خوب آن دو در گذشته، به شدت رو به تیرگی است، یکی از راه های ارتباطی ایران با اروپا جمهوری آذربایجان است، حجم تجاری بین دو کشور همواره زیر یک میلیارد دلار( در سال 2010 در حدود 800 میلیون دلار) بوده و در چشم انداز افزایشی مشاهده نمی شود. باکو از آموزش و تحریک نیرو های مذهبی از سوی تهران ، گسترش همکاری تجاری و سیاسی آن با ایروان نگران و ناراضی است و خواهان قطع مداخلات تهران در امور داخلی خود است و مثلث تهران، مسکو و ایروان را تهدید جدی و امنیتی خود می داند و بر این باور است که فدراسیون روسیه با گذشت بیش از دو دهه از فروپاشی شوروی و جدایی این کشور ها از ترکیب آن و اعلام استقلال و عضویت در سازمان ملل، هنوز جمهوری های قفقاز را حیاط خلوت خود می داند و برای پیشبرد آن سیاست به جمهوری اسلامی نزدیک می شود. جمهوری اسلامی هم از نزدیکی واشنگتن، تل اویو، باکو در هراس است و آن را برای امنیت خود خطرناک تشخیص می دهد. با پیشبرد سیاست های باکو بویژه اجرای اصل سکولاریسم در قانون اساسی، آن را مغایر با اصول، باور ها و استراتژی دراز مدت خود می داند، از آن رو با همه توان با آن اصل مخالفت می کند...
دکتر محمد حسین یحیایی
mhyahyai@yahoo.se
