معاهده ترکمانچای که در تاریخ دیپلماسی، روابط بین‌المللی و اوضاع داخلی ایران، نقطه عطف مهمی تلقی می‌شود، اول اسفندماه ۱۲۰۶ خورشیدی(۲۱ فوریه ۱۸۲۸) از سوی روسیه تزاری با هم‌گامی بریتانیا، بر ملت و دولت ایران تحمیل شد و عرصه‌های سیاسی و اقتصادی جامعه ایران را ده‌ها سال تحت تأثیر مستقیم و غیرمستقیم خویش قرار داد.

هنوز جنگ تمام نشده بود که کنسول روسیّه گزارش خلاف واقعیت و محرّکی به سن پترزبورگ فرستاد و اعلام کرد که مجاهدان تبریز سربازان روسی را شکنجه داده اند[۲]. این در حالی بود که برطبق گزارشات منابع بی طرف، این روس ها بودند که در این جنگ ها از هیچ نوع وحشیت و جنایتی فروگذاری نکرده بودند و مجاهدان تبریز، هرگز پای از انسانیت و شرافت بیرون نگذاشته بودند و خارج از جنگ های رو دررو به هیچ یک از نظامیان روسی آسیب نرسانیده بودند.

ضمنِ مطالعۀ مقالۀ «در حاشیۀ جنگِ خلیج و رابطۀ آن با نظمِ جدید» نوشتۀ تُراب حق‌شناس در «اندیشه و پیکارِ 3» (خرداد ماهِ 1370)، پیرامونِ چند موضوع که به‌نظرم در شرایطِ کنونی از اهمیّتِ ویژه‌ای برخوردار است، یادداشت‌هایی برداشته‌ام که به‌نظرِ شما می‌رسانم. این یادداشت‌ها بیش‌تر متوجهِ نقدِ نظرات و روشِ کارِ نویسندۀ مقاله است و به‌هیچ‌وجه به این معنا نیست که من در این موارد، نظراتِ شُسته‌رُفته و آماده و غیرِقابلِ انتقادی دارم. در واقع، موضوعی که من در این‌جا انتخاب کرده‌ام، جُزوِ مباحثی است که رسیدن به یک نظرِ قطعی در موردِ آن‌ها، احتیاج به کارِ زیاد و برخوردِ عقاید در یک محیطِ سالم دارد.

در آن شب، گروه فراوانی از مجاهدان به تعهدات کنسول روسیّه اعتماد کرده و به امید اینکه از فردا تمام مشکلات برطرف خواهد شد، زیاد تن به خروج از شهر نمی دادند. به ویژه که در سوز سرمای زمستانی، رها کردن زن و فرزند و خانواده و بیرون رفتن از شهر و سرگردانی در دشت و هامون کار عاقلانه ای نبود. لیکن طولی نکشید که به دنبال حادثه ای پی بردند که روسها چه نقشه های شومی برای آنان و اهالی شهرشان کشیده اند. بدین شرح که هنوز آن روزِ سردِ برفی به پایان نرسیده بود که ناگهان صدای غرّش های پی‌درپی شدیدی سرتاسر شهر را به لرزه درآورد. مجاهدان همانند بقیّۀ اهالی شهر غافلگیر شده بودند. آن ها غافل بودند از این که در آن ساعت، نظامیان روسیّه از دستۀ پنجم ایروان، با هشتصد تن سالدات و چهار دستگاه توپ، به کمک نظامیان روسی آمده و برای گشودن شهر به نزدیک پل آجی چای رسیده و بدین وسیلۀ حضور خویش را به اطلاع اهالی رسانیده اند.

در این بخش به یکی از وقایع استثنائی تاریخ تبریز می پردازیم که در آن روزها حیرت جهانیان را برانگیخت. حیرت از این بابت که در طولِ تاریخِ ملت ها بندرت سراغ داریم که مردان شهری اشغال شده به خاطر دفاع از شرف و حیثیت خویش اسلحه به دست بگیرند و در سحرگاهی سرد و سکوت آلود به یکباره بر نظامیان اشغالگرِ بزرگترین ارتش دنیا بتازند و در طول چهار روز جنگ تن به تن، شهر را از وجود آنان پاکسازی کنند. تا آنجا که سران اشغالگران از راه درماندگی سراسیمه تقاضای ترک مخاصمه نمایند.