عصر نو
www.asre-nou.net

«اقتصاد واقعاً موجود»
نیولیبرالیسم یا اقتصاد بازار؟


Fri 11 12 2020

سیاوش قائنی



امروز که در افکار عمومی و به ویژه در میان روشنفکران واژه نئولیبرالیسم و سرمایه داری تا حدی بار منفی پیدا کرده است، در اغلب کشور ها از جمله کشورهای پیشرفته صنعتی، بسیاری از پیروان نئولیبرالیسم در گفتما‌ های عمومی و نوشته های خود برای تعریف«اقتصاد واقعاً موجود» آگاهانه برای گمراهی افکار عمومی واژه «اقتصاد بازار» را به کار میبرند.

نویسنده در این نوشتار می کوشد نشان دهد که اقتصاد نئولیبرالیستی یا « اقتصاد واقعاً موجود» با «اقتصاد بازار آزاد» یا اقتصاد کلاسیک نزدیکی چندانی ندارد.

جهان امروز بویژه از نظر اقتصادی بیش از هر زمان دیگر تحـت نفـوذ انديشـه های نئوليبراليسـتی قراردارد و بیشتر سویه های پديده «جهانی شدن» نیز از بُن با تكيه بر همين مبنای فكری شكل گرفته اند.

يكي از باورهای رايج در انديشـه های نئوليبراليسـتی، بویژه مكتب شيكاگو و ميلتون فريدمن، ايـن بـوده که اقتصاد علمی است در رديف علوم طبيعی، كه ميتواند رفتار انسان ها را پيش‌بينی كند. پیروان اين «علم» ادعا می‌کنند که تنها از مسـير خصوصـی سـازی، مقـررات زدايـی، و رقابـت آزاد است که نهاد های اجتماعی موثرتر و کارآمدتر عمل می‌کنند و دخالت ‌های محدود كننده دولت، حتی برای حمايت از حقوق گـروه هـای كم درآمد را، برای جامعه زیانبار میدانند.

چنانكـه «میلتون فريـدمن» باور داشت، خدمات آموزش و پرورش، بهداشت و درمان در دست دولت بمراتب نا کارآمد تر است تا در دست بخش خصوصی. اين اندیشه های اقتصاد سياسی، اندیشه های بنیادینی هستند كـه این ایدئولوژی بر روی آنها بنا شده است .

یکی دیگر از ادعاهای اساسی نئوليبراليسم اين است، كه «بازار خودتنظيم گر» است و عقلانی ترين راهِ ساماندهی را بـه جامعه بشری ارائه می کند و تمام دست اندر کاران ناگزير بايد در اين مسير حركـت كنـند.

از ايـن منظـر، « بازار در حالت ايده آلش، كه آزاد و بَری از دخالت عواملی چون دولـت اسـت، عملكـردی طبيعی و در عين حال بهينه دارد».

به بيان ديگر، « بـازار آزاد بـا نظـم خودانگيختـه و سيسـتم خودتنظيم كننده ای كه دارد، بهتر از سازه های دیگر ميتواند راه درست زندگیِ اجتماعی را تشخيص دهد. اين توانايی بازار محدود به زمان و يا مكان خاصی نيست، بلكه پايدار و جهانی است و به مثابه يك قانون دائمی و فراگير عمل می‌کند.»

اما اقتصاد بازار چیست و ویژگی های بنیادین آن کدامند؟

هدف این نوشتار پشتیبانی یا محکومیت «اقتصاد بازار» نیست، بلکه روشن کردن این اختلاف و ناهمسانی میان «اقتصاد واقعاً موجود» با «اقتصاد بازار» است .

«اقتصاد بازار»

واژه بازار قدمت بسیاری دارد و در فارسی میانه به صورت «وازار» و در پارتی به صورت «واژار» مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
این واژه فارسی به زبان‌ های عربی، ترکی، عثمانی و در برخی از کشورهای اروپایی نیز راه یافته است. تاریخچه بازار و قدمت بازار در ایران به چندین هزار سال پیش باز می گردد.

اما«اقتصاد بازار» جمع ساده بازار ها نیست و از ویژگی های شناخته شده ای برخوردار است.

در «اقتصاد بازار» بنابر تعریف رایج، همه چیز برای اولین بار (بر پایه تقسیم کار اجتماعی) با قیمت تعریف می‌شود. زمین ، نیروی کار، خدمات و هرگونه محصول دیگر را می توان آزادانه خرید و فروش کرد .

با این حال، قیمت هم به تنهایی موجب پدید آمدن اقتصاد بازار و یا بازار آزاد نمی شود.

ویژگی‌ اصلی «اقتصاد بازار» رقابت کامل است که در آن تعداد زیادی تولیدکننده و تعداد زیادی مصرف‌ کننده با یکدیگر روبرو می‌شوند. در یک بازار آزاد با رقابت کامل، همه بنگاه‌ ها ناچار به پذیرای قیمت های متبلور شده در بازار می باشند. به عبارت دیگر، در یک بازار رقابتیِ آزاد حتی در یک وضعیت آشفته بین عرضه و تقاضا، سرانجام قیمت مناسب چیره می گردد ، که به «لسه-فر» مشهور است، و هیچ بنگاهی توانایی دستکاری در قیمت فرآورده های ارایه شده به بازار را ندارد.

«آدم اسمیت » پدر معنوی «اقتصاد بازار» یا اقتصاد کلاسیک در سال ۱۷۷۶ در اثر مشهور خود به نام «ثروت ملت ها» رقابت آزاد در بازار را موثر ترین وسیله برای دستیابی به تأمین رفاه و ثروت برای ملل می داند. به باور او «شکفایی و رقابت به طور جدایی ناپذیر با هم مرتبط هستند و در مسیر رقابت است که جامعه به بهترین معنای کلمه به شکفایی، پیشرفت و سعادت برای همه دست می یابد.»

بنابراین هر اقتصاددان پیروِ اقتصاد بازار باید طرفدار پرشور و بی چون و چرای رقابت کامل و آزاد باشد.

نگاهی به تحولات اقتصادی کشور های پیشرفته صنعتی از ۲۵۰ سال به این سو، یعنی پس از انتشار‌ «ثروت ملل» آدم اسمیت، نشان میدهد که دینامیسم درونی و پویای تکنولوژی در نظام سر مایه داری انگیزهِ انباشت و تمرکز هر چه بیشتر سرمایه و رشد پر شتاب تولید می‌شود.

انباشت و تمرکز سرمایه به این معنا است که آن بنگاه‌ هایی که در بازار ، توان رقابت با بنگاه های قدرتمند با امکانات گسترده سرمایه، ماشین ‌آلات و تکنولوژی پیشرفته، و کارآیی و بهره وری را ندارند به علت ورشکستگی، از دور خارج می شوند و بخشی دیگر در بنگاه‌ های بزرگ‌تر ادغام می‌شوند. این فرایند نهایتا به سلطه تمام و کمال تعداد اندکی بنگاه‌ های بزرگِ انحصاری یا شبه ‌انحصاری در کل اقتصاد می ‌انجامد.

نگاهی به آمار رسمی «اداره آمار آلمان فدرال» نشان میدهد که تنها یک درصد از بنگاه های و شرکت های صنعتی آلمان ۶۵ درصد بازار و کنترل کل زنجیره «ارزش آفرینی» را ، از مواد اولیه تا تولید، از توزیع تا فروش را تمامًا در اختیار خود دارند. و ۸۵ درصد کل شرکت های آلمان باتعدادی کمتر از ۱۰ کارمند ۶ درصد بازار را در اختیار دارند.

این آمار ها به روشنی نشان می دهند که ساختار «بازار واقعاً موجود» بیشتر به یک «بازار اُلیگوپل» شباهت دارد تا یک بازار آزاد و رقابتی، که در آن شرکت ها در شرایط یکسان با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند و در یک پروسه رقابت و همکاری سرانجام قیمت ها نیز متبلور و هماهنگ می شوند.

۳۰ شرکت اصلی بازار سهام آلمان فدرال در فرانکفورت (۱) نمودار شماره (۱) همگی در یک بازه زمانی بسیار کوتاه بین ۱۸۷۵تا ۱۸۸۰ تاسیس شده اند و از ۱۴۰ سال پیش به این طرف تمام صنایع فولاد، بانک ها، شرکت های بیمه ، اتومبیل سازی ، شرکت های شیمیایی ، دارویی و به عبارتی دیگر کل صنایع المان را در اختیار دارند.



در نمودار شماره (۲) لیست کارخانه های ماشین سازی کنسرن بزرگ «فولکس واگن» متعلق به خانواده «پورشه - پییش» (۲) دیده می شود.



فولکس واگن ، آئودی ، اسکودا ، سئات ، پورشه ، بنتلی ، بوگاتی ، دوکاتی ، لامبورگینی و وسایل نقلیه تجاری اسکانیا و مَان

روشن است که کنسرن های ماشین سازی دیگری هم در جهان وجود دارند که در رابطه ای پیچیده اما تنگاتنگ بازار جهانی را میان خود تقسیم می‌کنند.

در (نمودار۳) همکاری آنها با یکدیگر دیده می‌شود .

فولکس واگن مدت هاست که همکاری همه جانبه با «دایملر بنز » و «سوزوکی» دارد . «دایملر بنز » با « رنو » و « نیسان» با « ب ام »و با «تویوتا» و « پژو» و «اُپل » با « پژو» وغیره و غیره



درصنعت ماشین همان روندی تکرار می‌شود که در قرن ۱۹ در صنعت فولاد انجام گرفت . شرط ورود و رقابت در این بخش از صنعت وابسته به سرمایه گذرای بسیار بسیار بالا دارد و این تنها از عهده کنسرن های بزرگ ماشین سازی بر می آید .

امروز نشانه هایی دیده می‌شود که ایلان ماسک بنیان‌گذار «تسلا موتورز»، «کنسرن جستجوگر گوگل» و فیس بوک ساکربرگ «سرویس شبکه اجتماعی» غول های «بازار نو» به همراه چین در فکر آفریدن نسل آینده خودروها میباشند.

روشن است که این تحولات کمتر به «اقتصاد بازار» و «رقابت آزاد» در آن، ارتباط دارد.



حال که اشاره ای به «بازار های نو» شد، بد نیست به تحولات «بازارهای نو» یا بازار های تکنولوژی‌ و اینترنتی نگاه کنیم که نمونه بسیار آشکاری از سرعت بالای انباشت و تمرکز سرمایه را نشان میدهد.

مونوپل بازار جهانیِ اطلاعات، گوگل و آمازون نام دارد
انقلاب دیجیتال در حال دگرگون کردن اقتصاد جهانی است ، همه رشته هایِ گوناگون اقتصادی در حال زیر و رو شدن هستند، شریان های اقتصاد قدیم پاره می‌شوند و شریان های جدیدی پدید می آیند.
اگر نفت، نیروی محرکهِ اقتصاد در قرن بیستم بود «داده ها» و «اطلاعات» نیروی محرکه قرن بیست ویکم هستند. داده ها و اطلاعات آب حیات اقتصاد دیجیتال می باشند. کسانی که داده ها و اطلاعات را در اختیار دارند، برندگان رقابت جهانی هستند.

قدرت هایی که امروز اقتصاد جهانی را دگرگون کرده اند، کنسرن‌‌‌های انگشت ‌شماری هستند مانند گوگل، اَپل، آمازون، فیس‌‌‌بوک، مایکروسافت (GAFAM)، که به همراه غول ‌‌‌های اینترنتی چینی مانند «علی بابا»، «بدیو» یا «تن‌‌‌سنت» موفق شده‌‌‌اند تنها در فاصله زمانی کوتاه (سه دهه) به جایگاه پربهاترین بنگاه‌‌‌های اقتصادی جهان عروج کنند .

این قدرت ها با در آمد های چندین میلیارد دلاری خود، با درآمد هایی که بالاتر از بازده اقتصادی برخی کشورهای جهان (نمودار شماره ۴) است معنا و قوانین «اقتصاد بازار» را منسوخ کرده و سازوکارهای کاملاً بدیع در اقتصاد جهانی، پدید آورده اند.

بطور نمونه

شرکت آمازون ۷۰ درصد سهم «بازار تجارت اینترنتی» را به تنهایی در اختیار دارد. و در حوزه های دیگری نظیر رایانش ابری، هوش مصنوعی، پخش استریم، ساخت فیلم و حمل و نقل نیز ورود کرده است و با شتابی زیاد در حال گسترش است. ارزش این شرکت در حال حاضر یک و نیم تریلیون دلار است و حدود ۷/۱ (یک و هفت) میلیون شرکت کوچک و متوسط نیز در پلاتفرم خرده فروشی آن فعالیت می‌کنند.
آمازون امروز دیگر یک شرکت کننده و بازیگر ساده در رقابت هم طراز با دیگر رقیبان خود در بازار و به ویژه در «بازار تجارت اینترنتی» نیست. آمازون امروز خودِ « بازار تجارت اینترنتی» در سطح جهان است.

درآمدهای سه ماهه «هُلدینگ مادر» گوگل به نام «آلفابت» و« فیسبوک» نشان می‌دهد که هم اکنون گوگل و فیس بوک ۸۵ درصد کل بازار «آگهی های تجارتی اینترنتی» ایالات متحده آمریکا و ۷۵ درصد کل «آگهی های تجارتی اینترنتی» در جهان را در اختیار دارند.

در آمد گوگل در سه ماهه گذشته بیست میلیارد و سیصد میلیون دلار بوده که هفده و نیم میلیارد دلار آن از فروش « آگهی های تجارتی اینترنتی» به دست آمده است.

شوربختا که عده ای تمرکز و انباشت هنگفت و کنترل و پردازش هوشمند داده ها و اطلاعات در دست غول های اقتصادی چون گوگل ، فیسبوک و آمازون را جزیی طبیعی از روند پیشرفت انقلاب دیجیتال می دانیم که به توانمندی افراد و دموکراتیزه شدن دانش کمک می کند.

اما خانم پروفسور شوشانا زوبوف، استاد اقتصاد دانشکده تجارت دانشگاه هاروارد در آخرین کتاب خود :

«عصر سرمایه‌داری نظارتی: نبرد برای آیندۀ بشر در جبهۀ جدید قدرت» (۳)

هشدار می‌دهد که پیشروی سرسام ‌آور و امکانات شگفت انگیزی که انقلاب دیجیتال در اختیار ما قرار داده توان دیدن و درک این که چگونه غول‌ های فناوری برای پیشبرد منافع خود، مشغول کندوکاو، ضبط و پایش (monitoring) اطلاعات شخصی ما هستند، را از ما سلب نموده است»

زوبف در کتاب خود تصویری نگران ‌کننده از آنچه در جریان است ترسیم می‌کند که چگونه شرکت ‌های «سیلیکون ولی» و کمپانی ‌های دیگر برای آنکه بتوانند رفتار ما را در آینده پیشبینی کنند، در حال پایش (monitoring) اطلاعات شخصی ما هستند.

او مینویسد: «من سرمایه ‌داری نظارتی را اینگونه تعریف می‌کنم. دستیابی و تصاحب یک‌سویه «تجربه زندگی روزمره انسان ها» و استفاده از آن به عنوان ماده خام برای خلق «داده‌ های رفتاری»(۴). این «داده‌ هایِ رفتاری» بعد از پردازش بوسیله اَلگوریتم ها بسته‌بندی می شوند و به عنوان محصولی که در واقع رفتار کاربران را پیشبینی می کند، به خریداران عرضه می‌شود. خریداران این نوع محصولات علاقمندند بدانند که ما اکنون در حال انجام چه کاری هستیم و در آینده نزدیک و دور چگونه رفتار خواهیم کرد.»

« منطق اقتصادی «سرمایه‌داری نظارتی» که پایش اطلاعات افراد و پیش‌بینی رفتار آنهاست، امروز به قلمروهای دیگر، فراتر از مرزهای شرکت‌ های فناوری گسترش پیدا کرده است.از بخش‌های مختلفی نظیر بیمه و خودروسازی گرفته تا درمان و آموزش و تجارت و ..... هر محصولی که با صفت «هوشمند» توصیف می‌شود، از منطق «سرمایه‌ داری نظارتی» تبعیت می‌کنند. اکنون حتی ناممکن به نظر می‌رسد که بتوان جزی از جامعه بود و از این دست خدمات و محصولات هوشمند استفاده نکرد. محصولات و خدماتی که در واقع زنجیره تامین « داده ها و اطلاعات» برای سرمایه ‌داری نظارتی هستند. برای مثال، پروپابلیکا (ProPublica) (۵) اخیرا در گزارشی اعلام کرده است ، بیمارانی که به هنگام خواب دچار مشکلات تنفسی (آپنه خواب) بودند و از دستگاه‌ های کمک ‌تنفسی «هوشمند» استفاده می‌کردند، اطلاعات و داده‌ های مربوط به وضعیت‌ بیماری آنها، بدون اجازه آنها و در نهان، به شرکت ‌های بیمه ارسال شده است و شرکت‌ های بیمه بر اساس این داده ها حق بیمه ‌این بیماران را بطور مضاعف افزایش داده اند.

این واقعیت که تمرکز و انباشت هنگفت و کنترل و پردازش هوشمند داده ها و اطلاعات در دست چند غول اقتصادی چون گوگل ، فیسبوک و آمازون قرار گرفته ، که با روش های غیر دموکراتیک و غیرانسانی به دور از کنترل همگانی به حق موجب نگرانی گسترده افکار عمومی جهان شده است . امروز با گسترش و نفوذ انفجاری قدرت این کنسرن ها، در نهایت رقابت فکری و جامعه باز را تضعیف و تهدید می کند و فرزندان و نسل های بعدی ما را با خطرات جدی مواجه خواهد کرد .

«پلاتفُرم های اینترنتی» و رویای بازار آزاد

در دو دهه ی گذشته کنسرن های گوگل، آمازون، فیس‌‌‌بوک، اَپل و مایکروسافت «گافام» سازوکار نوینی به نام «پلاتفرم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دیجیتالی» را به درخواست کنندگان ارایه می‌ دهند . سازوکار «پلاتفرم ها» سپهر جدید و بیکرانی را در اقتصاد نوین دیجیتالی پدید آورده است.

پلاتفرم‌‌‌های دیجیتالی، بازارهای خصوصی هستند، مانند پاساژها و مجتمع های بزرگ خرید عمل می‌‌‌کنند. کنسرن های بزرگ چون آمازون «فضاهای دیجیتالی» را فراهم می‌‌‌کنند که در آنها هر بار دو (یا چند) گروه از کاربران، مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان ، ارائه ‌دهندگان خدمات و سفارش ‌دهندگانِ آنها، کاربران رسانه‌‌‌های اجتماعی و شرکت‌‌‌‌‌‌های تبلیغاتی، برای خرید و فروش مقابل هم قرار می‌‌‌گیرند.
پلاتفرم‌‌‌ها با زیرساخت‌‌‌های دیجیتال، فَرای زمان و مکان، همه جا و همه وقت در دسترس میباشند، و می‌‌‌توانند ‌توسط سرِوِرهای دارای ظرفیت بالا با سرعتی غیرقابل تصور گسترش یابند.

زیرساخت پلتفرم ‌‌‌ها دیجیتال توسط آلگوریتم هایی مدیریت می‌شوند، که تنها در مالکیت و کنترل صاحبان کنسرن ها ارائه دهنده میباشند.

الگوریتم ها یعنی مجموعه ‌ای از دستورالعمل ‌هایی که هیچ گونه پیوندی با قوانین «اقتصاد بازار» و رقابت آزاد ندارند و تنها امکان عمل کردهای معینی را در اختیار کاربران می گذارند.
در بازار پلاتفرم ‌‌‌ها، فرم جدیدی از مناسبات پیچیده‌ی برقرار است، که هرگونه مناسبات برابر حقوق و لیبرال را برای شرکت کنندگان در پلاتفرم ها را ناممکن میسازد.

درست است که امروز هنوز در «بازار» کنار کنسرن های بزرگ و اولیگوپول ها شرکت های صنعتی و فروشندگان میانه و کوچک هنوز، اما به سختی در حال ادامه حیات میباشند. اما آنها هر روز بیشتر خود را مجبور می بینند تا برای ادامه حیات به یکی از این پلاتفرم ها بپیوندند.

پلاتفرم‌‌‌ها هر روز به حوزه‌‌‌های بیش‌تری راه پیدا می کنند و گسترش می یابند.

برای نمونه می‌توان از پلاتفرم سرویس تاکسی آنلاین اوبر (Uber)(۶) مستقر در سان فرانسیسکو

یا ایربی‌‌‌ان‌‌‌بی (AirBnB)(۷) پلاتفرمی که در رقابت با هتل ها در سراسر جهان محل اقامت در اختیار گردشگران قرار میدهد. یا پلاتفرم کار موقت (Gig-Working) مانند Mechanical Turk Deliveroo یا Upwork نامبرد که در آن‌‌‌ها مرزهای بین اوقات فراغت خصوصی و کار حرفه‌‌‌ای از بین می‌‌‌رود.

کارهایی که تا کنون خارج از منطق تجاری بودند (صرف شام با یکدیگر، بیرون بردن سگ، نصب اجزاء یک مبل و غیره) امری تجاری می‌شوند و انبوهی از شهروندان را به «کارگران روزمزد دیجیتال» تبدیل می‌‌‌ کنند.



در پلاتفرم‌‌‌هایی مانند گوگل و فیس بوک نیز کاربران در اوقات فراغت خود«استخدام می‌شوند».

برای نمونه در بازار پلاتفرم‌‌‌ های کار موقت (Gig-Working) که بیشتر بر پایه برون سپاری انجام می گیرد، دیگر ارتباط مستقیمی میان کارگران و کارفرمایان وجود ندارد و دور از نظارت اتحادیه های کارگری کم ‌بیش تمام قوانین کار، بیمه‌‌‌ های اجتماعی، امنیت شغلی و غیره نقض می‌‌‌ شود.

پهنه دیگری که پلاتفرم‌‌‌ها در حال گسترش در آن هستند تولیدات صنعتی است. در این بخش، شرکت‌‌‌هایی مانند زیمنس، جنرال الکتریک و یا رولزرویس پلتفرم‌‌‌های خود را به راه انداخته اند، که در آنها اشخاص ثالث نرم‌‌‌افزارهایی جهت هدایت روندهای تولید عرضه می‌‌‌کنند و شرکت ‌‌‌های صنعتی می‌‌‌توانند آن‌‌‌ها را اجاره کنند.

پلاتفرم‌ های افقی و باز، گام جدیدی در راه تمرکز و انباشت هر چه بیشتر سرمایه‌‌‌ و سود های کلانِ الیگوپل ها به دور از کنترل می باشند.

بازار فرآورده‌های غذایی جهان در کنترل ۱۰ کنسرن بزرگ صنعت مواد غذایی و آشامیدنی

جمعیت جهان و مصرف مواد غذایی همواره رو به افزایش است و فرآورده ‌های غذایی و نوشیدنی ‌ یکی از عظیم ‌ترین صنایع کنونی جهان به‌ شمار می‌آیند.

Plunkett Research در حال حاضر براساس گزارش تحقیقاتی
۱۰ کنسرن بزرگ، صنعت مواد غذایی و آشامیدنی بازار جهانی آن را به ارزش بیش از ۸ تریلیون دلارکه بیش از ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می دهد در کنترل خود دارند و همچنان با سرعت در حال رشد است.( جدول شماره یک)

تنوع برَاند های مختلف در قفسه های پُرِ فروشگاه های بزرگ غذایی در کشورهای ثروتمند، این تصور پوچ را بوجود می آورد که در «بازار فراورده غذایی» انبوهی از شرکت های گوناگون در شرایطی یکسان کالاهای خود را در معرض انتخاب مصرف کنندگان قرار می‌دهند.



در بازار فرآورده های غذای نیز چون بازار های دیگر در تسلط کنسرن های بزرگ است که در روند و فرایند تمرکز و انباشت سرمایه، شرکت های کوچکتر را خریداری می کنند و سهم و قدرت خود را در تعیین قیمت ها، در گزینش شرایط و ضوابط بازار و همچنین نفوذ و تاثیر فزاینده دیدگاه های مشخص خود بر تصمیم گیرندگان حوزه سیاست و افکار عمومی افزایش می دهند. (نمودار شماره ۵)
بیشتر آنچه در کشور های ثروتمند مصرف می شود در کشور های درحال توسعه با دستمزدی بسیار نازل تولید می شود و سود حاصل از آن در میان اُلیگوپل های عمدتاً مستقر درکشور های ثروتمند تقسیم می شود .

پدیده قابل توجه در همین راستا، حمایت های ۱۶۰ میلیارد دلار یارانه سالانه بخش کشاورزی در آمریکا و اتحادیه اروپا از کشاورزان‌ خود می باشد ، که همواره با انتقادات تند و تیز کشورهای درحال توسعه روبروست و از کشورهای توسعه یافته نظیر آمریکا، کانادا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا می خواهند تا بر اصول «بازار» و تجارت جهانی پای بند باشند.

برای نمونه وزیر کشاورزی بورکینافاسو در نشست سالانه ۶ اکتبر ۲۰۱۴ سازمان خوار و بارجهانی (FAO)(۸) در رم به نمایندگان این سازمان گفت: «تولیدکنندگان پنبه ما دائما توسط یارانه های غیر عادلانه کشورهای شمالی مورد آسیب قرار می گیرند. قوانین و استانداردهای تجارت بین الملل برای توانایی رقابت شرکتهای کوچک و متوسط (SMEs) آفریقا مطلوب نیستند.»(۹)

با وجود این انتقادات، آمریکا و اتحادیه اروپا نه تنها از این حمایت ها دست برنداشته اند، بلکه همواره بر حمایت های خود از بخش کشاورزی پافشاری می کنند و به انواع روش ‌های پیدا و پنهان متوسل می‌شوند.

بی‌توجهی کشورهای ثروتمند به قوانین سازمان تجارت جهانی نشان می‌دهد، که امنیت غذایی و چیرگی بر ابتدایی ترین و اساسی‌ترین نیاز کشورهای در حال توسعه مسئله‌ کشورهای پیشرفته نیست و بازندگان بزرگِ یارانه های حمایتی کشورهای توسعه یافته، کارگران مزارع و کشاورزان کوچکِ کشورهای در حال توسعه را که ضعیف ترین حلقه های زنجیره «تولیدارزش» می باشند را به گونه ای روزافزون فقیرتر می کند.

پی آمد این دستکاری در «رقابت سالم» در « بازار » فقر و گرسنگی میلیون ها میلیون انسان و فرار و آواره شدن از زادگاه و وطن خود می باشد.

سازمان ملل متحد با نگرانی شدید هشدار می دهد که از اواسط دهه جاری به این سو شمار گرسنگان جهان در به شدت رو به افزایش گذاشته است و امروز بیش از ۸۲۰ میلیون انسان از گرسنگی رنج می برند.

پایان سخن

بر پایه آنچه که در بالا به آن اشاره شد، امروز دیگر کمتر کسی پیدا می‌شود که از این ادعای بنیادین نئوليبراليسم که، «بازار خودتنظيم گر» است و «عقلانی ترين و عادلانه ترین راهِ ساماندهی را بدون دخالت دولت ها بـه جامعه بشری ارائه می دهد و جهان نيز ناگزير بايد در اين مسير حركـت كنـد.» پشتیبانی می کند .

نگاهی به استمرار بحران های مالی ( جدول شماره ۲) نشانگر نادرست بودن تز تنظیم خودکار بازار است.

در پایان سال ۲۰۱۹ زمانی که دولت های کشور های مختلف هنوز بطور گسترده در پی رفع خسارات سنگین بحران های متعدد مالی بودند، بحران «ویروس کووید ۱۹» هم نیز به آن اضافه شد.



بحران کرونا اگر چه یک عامل خارجی و غیرساختاری است، ولی همانگونه که در نوشتارهای پیشین اشاره شد ، ویروس کرونا مانند جراحی شکم مریض را باز کرده و اکنون علل بیماری مریض، شکنندگی و ضعف های آن یعنی «اقتصاد واقعاً موجود» پدیدار شده است و بدون حمایت دولت ها فروپاشی آن حتمی است.

بطور نمونه تا پیش از پاندمی ویروس «کووید ۱۹» بانک مرکزی اروپا برای رفع خسارت های بحران های مالی، ماهیانه ۳۰ میلیارد یورو با خرید «اوراق کم بها» به بازار تزریق می‌کرد و برای مقابله با بحران اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا کشورهای عضو اتحادیه اروپا بسته‌ کمکی دیگری به مبلغ ۷۵۰ میلیارد یورو که به "طرح مارشال اروپایی" مشهور شده است را تصویب کرده اند. و سنای امریکا هم یک بسته حمایتی به مبلغ ۲ هزار میلیارد دلاری را برای جبران آسیب های ناشی از شیوع گسترده بیماری کووید ۱۹ بر اقتصاد این کشور با موافقت دموکرات‌ ها و جمهور‌ی خواهان به تصویب رساند.

بی جا نیست که امروز در رابطه با بحران های گوناگون ۲۰ سال گذشتهِ «اقتصاد واقعاً موجود» بار دیگر این ادعای اساسی نئوليبراليسم را كه »بازار خودتنظيم کننده و بهترین گشایشگر بحران ها می باشد» به گونه ای جدی حتی میان سیاستمداران، دانشمندان نام دار و برندگان نوبل اقتصاد مورد انتقاد قرار گرفته است .

کارل پولانی مورخ اقتصادی، جامعه‌ شناس و فیلسوف اجتماعی نامدار اتریشی- مجاری درکتاب مشهور خود «دگرگونی بزرگ» می نویسد:
«به نظر من ، ایده «بازار خودتنظیم‌گر»، بر نوعی آرمان‌شهرِ محض استوار است. چنین نهادی نمی‌تواند مدت مدیدی دوام داشته باشد مگر آن‌که گوهر انسانی و زیست‌ محیطی جامعه را نیست و نابود کند و چنانچه استمرار یابد انسانیت را نابود می سازد و محیطِ پیرامون خود را به بَرهوت بدل می‌کند»
(پولانی، ۱۳۹۱: ۵۰)

جوزف استیگلیتز(۱۰) برنده نوبل اقتصاد و منتقد جهانی شدن، در مقدمه که بر کتاب کارل پولانی «دگرگونی بزرگ» نوشته است، در ستایش از او می نویسد: « بحران های متوالی از سال ۱۹۹۲ تا به امروز که «اقتصاد واقعاً موجود » با آن دست بگریبان است، بیدار باشی است برای طرفداران نئولیبرالیسم که با نسخه ها و دستور العمل های دیروز، نمی توان راه حل های سیاسی فردا را شکل داد و فراهم کرد.»

امروز حتی اقتصاددانان مشهور ی چون «پائول رومر » برنده جایزه نوبل اقتصاد سال ۲۰۱۸ اظهار می دارد:

«رفتار اقتصاددانان و همکاران من بیشتر شباهت به اعضای فرقه های مذهبی دارد تا دیگر رشته های علمی. آنها در جلسات «میان مذهبی» خود گرده هم می آیند و تنها با خواندن وِرد ها و دگم های مشترک خود یکدیگر را متقابلاً تایید می‌کنند . » (۱۱)
حتی صندوق بین‌المللی پول که همراه با بانک جهانی در دهه ۹۰ میلادی حامی حتی خصوصی‌ سازی آموزش و سلامت بود اکنون در گزارشی به نام «نولیبرالیسم گران فروخته شده؟» در ژوئن ۲۰۱۶ تأکید شده که «بازتوزیع ثروت» در جهان در سه دهه گذشته صورت نگرفته و امروز ما با جهانی‌ نابرابرتر از گذشته روبه‌روییم. و حال همین سازمان اکنون حداقل مشوق تقویت آموزش همگانی و سلامت عمومی و صیانت از محیط زیست شده ‌است. و یا سازمان ملل در گزارشی منتشر شده در سال ۲۰۱۸ (۱۲) با عنوان «فقر شدید و حقوق بشر» ، خصوصی‌سازی را دینامیسم نقض نظام‌مند حقوق بشر و ابزار به حاشیه‌راندن فقرا و گروه‌های کم‌درآمد معرفی کرده است.

اما پیروان نئولیبرالیسم آماده شنیدن زنگ این بیدار باش ها نیستند و به گفته استاد سخن سعدی «نرود میخ آهنین بر سنگ».
جوزف استیگلیتز در همان مقدمه مینویسد:« بحران های مالی ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ برای تئوری اقتصاد نئولیبرالیسم همانند سقوط دیوار و فروپاشی کشورهای سوسیالیستی است»

پس از فروپاشی «اردوگاه سوسیالیسم» در حالیکه نیروهای طرفدار اقتصاد نئولیبرالیسم به پایکوبی مشغول بودند و «پیروزی» نئولیبرالیسم را بر سوسیالیسم جشن گرفتند، نیروهای چپ در حالت کیش و مات، در سردرگمی و افسردگی و نیهیلیسم فرو رفته بودند.
در اوایل سال ۱۹۸۹، هفته نامه "نیویورکر" نوشت: «جدال بین سرمایه داری و سوسیالیسم به سود سرمایه داری به پایان رسیده است.»

و در همان سال فرانسیس فوکویاما (۱۳) «پایان تاریخ» را پیش بینی ‌کرد.

امروز که ۳۰ سال از آن دوران میگذرد و هر روز بیشتر و بیشتر نشانه های مخرب پروژهای نئوليبراليستی، پروژهایی همانند خصوصي سازی، آزادسازی، و مقررات زدايی و ستیز با «دولت های رفاه» و رفع آن، که در سراسر جهان مولد نـابرابری و وابستگی گسترده شده، روشن تر می‌شود و ما بار دیگر شاهد بیداری نیروهای پیشرو حامی حـذف روابـط استثماری و سلطه آميز میان انسانها و تقویت «دولت های رفاه» و تعميـق آزادی و رهـايی می باشیم.

امروز دیگر انتقاد به اقتصاد «پُلوتوکراسی» یا توانگرسالاری و خواست رفع شکاف ژرف میان فقر و ثروت در جهان گناهی نابخشودنی به حساب نمی آید.

امروز امکان استفاده از فرصت های برابر و برخورداری از حقوق برابر در جامعه برای همه شهروندان از جمله در آموزش و پرورش، بهداشت و مسکن، پاسداری از محیط زیست و ماندگاری آن برای نسل های آینده ، بر طرف کردن تبعیضات، پیکار بر علیه نابرابری جنسیتی، نقش سازنده زنان در توسعه و لزوم مبارزه با گرسنگی و سوء ‌تغذیه، تنها خواست جریان های چپ نیست، بلکه به خواست بخش وسیعی از متفکران، سیاستمداران واقع گرا و طیف وسیعی از مردم تبدیل شده است.

و نیروهای چپ با یک باز بینی انتقادی به گذشته خود به پایگاه تاریخی خود بازگشته اند.

——————————————————————————

(۱) بورس سهام فرانکفورت ( Frankfurter Wertpapierbörse یا DAX یاFWB)
(۲) فردیناند پورشه: مؤسس شرکت پورشه و از بنیانگذاران شرکت فولکس‌واگن.
و خانواده فرديناند پيیش Ferdinand Piëch مدیر فولکس واگن از سال ۱۹۹۳ تا سال ۲۰۰۲
(۳) Shoshana Zuboff: Surveillance capitalism is an assault on human autonomy
(۴) Behavioral Analytics

(۵) پروپابلیکا یک مؤسسه مستقل رسانه ای و غیرانتفاعی است که در سال ۲۰۰۷ تأسیس شده و در شهر نیویورک مستقر می‌باشد که در حوزه خبرنگاری تجسسی برای منافع عامه فعالیت می‌کند
(۶) اوبر (Uber) یک سرویس هم‌سفری آنلاین مستقر در سان فرانسیسکو است. اپ موبایل تلفن هوشمند به‌طور خودکار، مسافران را با نزدیکترین راننده مرتبط می‌سازد و موقعیت مسافر را به راننده می‌فرستد. با بررسی‌های انجام شده، اوبر نخستین شرکت نوپا در جهان است که بیشترین و گرانترین سهام را دارد. پس از تغییراتی که در اوبر انجام شد از تاریخ ۲۸ اوت ۲۰۱۷ برابر با ۶ شهریور ۱۳۹۶ دارا خسروشاهی به عنوان مدیر عامل اجرایی آن برگزیده شد.
(۷) اربی‌ان‌بی (Airbnb) وب‌ گاهی برای کرایه مکان‌های اقامتی است. این وب‌گاه دارای بیش از ۷٬۰۰۰٬۰۰۰ مکان فهرست شده در ۳۳٬۰۰۰ شهر و +۲۲۰ کشور است. این شرکت سهامی خاص در اوت ۲۰۰۸ در سان فرانسیسکو، کالیفرنیا پایه‌گذاری شد.
(۸) سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)
Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO))
از سازمان‌های بین‌المللی است که در زمینهٔ توسعهٔ کشاورزی فعالیت دارد
(۹) خبرگزاری مهر ۱۲ آذر ۱۳۹۷
(۱۰) جوزف یوجین استیگلیتز (Joseph Eugene Stiglitz)
اقتصاددان معاصر آمریکایی است. وی برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۰۱ گردید
(۱۱) Paul Romer, Mathiness and Academic Identity, Blogeintrag vom 27.5.2015

(۱۲) Alston, Philip (26 September 2018)
Extreme poverty and human rights, United Nations General Assembly

(۱۳) یوشی‌هیرو فرانسیس فوکویاما (Yoshihiro Francis Fukuyama) فیلسوف آمریکایی، متخصص اقتصاد سیاسی، رئیس نویسندهٔ کتاب «پایان تاریخ و آخرین انسان» می‌باشد که به خاطر نظریه‌پردازی «پایان تاریخ» مشهور است.