گذری بر کهن خیابان «لاله زار» در شهر تهران
لاله و لاله زار در فرهنگ واژه ها
Mon 23 11 2020
دکتر منوچهر سعادت نوری
لاله = معمولا گل های پیازداری را گویند که نام علمی آن ها تولیپا و از خانواده ٔ لیلیاسه و از دسته ٔ سوسن ها و از تیره ٔ سوسنی هاست (گیاه شناسی گل گلاب ص ۲۸۱): لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای پارسی ویکی
لاله = نام طایفه ای از ایلات کرد ایران که تقریباً صد خانوارند: لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای پارسی ویکی
لاله زار = جای روئیدن لاله ٔ بسیار - لالستان - لاله ستان: لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای پارسی ویکی
*
خیابان "لاله زار" در شهر دیرینه بنیاد تهران خیابان لاله زار یکی از خیابان‌های قدیمی شهر تهران است. این خیابان در مرکز شهر تهران، از جنوب به میدان سابق توپخانه و از شمال به خیابان سابق شاهرضا منتهی می شود. ناصرالدین شاه قاجار پس از بازگشت از سفر اول فرنگستان به خیال احداث خیابانی مانند "شانزه لیزه" در تهران افتاد و دستور داد که از میان باغ مصفای لاله‌زار خیابان بکشند. لاله‌زار در اواخر دوره ی قاجار زمان احمد شاه قاجار و اوایل پهلوی نماد نوگرایی و هنر ایران بود و "شانزه لیزهٔ تهران" لقب داشت. بسیاری از تئاترها، کافه رستوران ها، تجارتخانه ها، کاباره ها، پیاله فروشی ها، دوزندگی ها یا خیاط خانه ها، سینماها و فروشگاه های معروف ایران در این خیابان قرار داشت. باید یادآور شد که در مقایسه ی "لاله زار" و "شانزه لیزه"، خیابان لاله زار خیابانی بسیار باریک و شانزه لیزه خیابانی نسبتا پهن است. وجه مشترک آن ها در دوران پیش از انقلاب ۵۷، شاید فراوانی کافه رستوران ها، و مراکز فروش نوشابه های الکلی بوده است. در دورهٔ پهلوی نیز خوانندگان موسیقی عامیانهٔ ایران مانند مهوش، آفت، قاسم جبلی، روح پرور، علی نظری، سوسن و نِعمت‌الله آزموده با نام هنری آقاسی همگی در لاله‌زار به روی صحنه می رفتند
*
برخی از نوشته ها و سروده ها درباره ی خیابان لاله زار
بنا بر نوشته ی مهدی قلی هدایت، ملقب به مخبرالسلطنه از رجال عصر قاجار و پهلوی، "ناصرالدین شاه لاله زار را به نود هزار تومان فروخت. تولوزان التماس‌ها کرد که نگاه بدارند که سبب لطافت هوای شهر است نشنیدند در تابستان خیابان لاله زار هوای خنک بسیار خوبی داشت در آن اوقات که خیابان خوش هوا و روح افزا بود اهالی کمتر استفاده می کردند اینک که هوای آن خیابان باطناً و ظاهراً آزار دهنده است محل توجه و ازدحام خلق است": خاطرات و خطرات، ص ۵ + امین السلطان صدر اعظم ناصرالدین شاه که جنب لاله زار منزل داشت برای آسانی آمد و شد خود، خط واگن اسبی را به خیابان لاله زار کشید. + بنجامین امریکایی در باره ی این خیابان بدان روزگار می نویسد: اسم این خیابان باغ لاله زار است اما یک برگ سبز هم درآن ندیدیم. از ساعت ۵ ببعد مردان برای گردش به این خیابان می آیند ولی عبور و مرور زن ها در عصر در این خیابان ممنوع است. + تراموی اسبی گاهگاهی عبور می کند که داخلش زنان هستند... زنان با خرید بلیط پنج شاهی تراموا می توانستند سواره از این خیابان بگذرند بی انکه بتوانند پیاده شوند. * از اوخر سلطنت مظفر الدین شاه و دوران مشروطه لاله زار روبه آبادی نهاد. + نخستین هتل ایرانیان «گراندهتل» را در لاله زار ساختند (چند هتل پیش از این در تهران بود که به خارجی ها تعلق داشت نه ایرانیان) در سالن همین هتل، میرزاده عشقی نمایشنامه هایش را به نمایش گذارد و عارف قزوینی کنسرت هایی برپاکرد. قمرالملوک وزیری و روح انگیز اواز هایشان را در این هتل به گوش تهرانیان رساندند. + بعد ها نخستین سینما ها ،تماشاخانه ها ، لباس فروشی ها ،غذا پزی ها و... به این خیابان آمدند و آنرا از دیگر خیابانها ممتاز کردند.
+
زمان رضا شاه سطح خیابان آسفالت شد. به روزگار پهلوی اول خیابان لاله زار تفرجگاه تهرانی ها بود و عصر ها زنان و مردان شیک پوش قدم زنان به سینما و تأتر می رفتند و پس از صرف غذا در رستوران ها ی لاله زار در پیاده رو آرام راه می رفتند و مباحثه ادبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی می کردند. + سال های بعد هرچند لاله زار پاتوق روشنفکرانی نظیر هدایت، چوبک، شاملو، نادر پور و ... با مباحثه های ادبی و مجادله های سیاسی شده بود ولی با این وجود هنوز
این خیابان شانه از پذیرایی عوام و کسبه ی اهل دل خالی نکرده بود
+
زنده یاد دکتر باستانی پاریزی چنین سروده بود:
دوش سوی لاله زارم برد عزم سیر و گشت/خسته از بیکاری و پیشانی از غم چین زده ما هرویان دیده ها برروی ویترین دوخته/ مرد و زن نه ،بل بت فَرخاری آذین زده نقش های سرخ گل بر چین دامن های زرد/ انقلاب سرخ را ماند به ملک چین زده لاله زار نو مگو کاینجا بهشت دیگر است/ وندر آن خوبان ارمن نقش حورالعین زده + یغما گلرویی نیز چنین سرود همین فردا باید برم لاله زار ، دلم واسه حال و هواش لک زده حالا شیره رو کاشی کاری دیگه ، لابد پیر شده حتما عینک زده لابد بچه ها تووی پس کوچه هاش ، بازم فیلمای جفتی طاق میزنن نئون های رو سر درِ سینما ، هنوز مثلِ رنگین کمون روشنن نگو راه دوره نگو چاره نیست ، چمدونِ دلتنگیامو بیار نگو اون خیابون دیگه دود شد ، همین فردا باید برم لاله زار مگه میشه رویا رو از ما گرفت ، مگه میشه این آرزوها رو کشت گذشته گذشته ولی بعد از این ، نگو میشه آینده یِ ما رو کشت همین فردا باید برم لاله زار ، جوونیم تووی اون خیابون گذشت همه عمرمون تووی آتیش بود ، کی گفته کی گفته که آسون گذشت منو از دلِ اون خیابون بپرس…
+
منطقه ی لاله‌زار تا دوره ناصر‌الدین‌شاه یکی از باغ های فرح فزای تهران بود که باغ وحش هم در این منطقه قرار داشت؛ بنابراین تا سال ۱۲۴۶ لاله‌زار به معنایی که می‌شناسیم، وجود نداشت.ناصرالدین شاه در دوره ی نهضت تنباکو برای پرداخت خسارت «کمپانی رژی» با وجود مخالفت های زیاد، مجبور به فروش این باغ شد. باغ تکه‌تکه و به مرور به خیابان تبدیل شد. این خیابان را به دلیل تحولاتی که پشت سر گذاشت تا به منطقه‌ای شامل سینماها، تماشاخانه‌ها و فروشگاه‌های لباس تبدیل شود، باید خیابانی استثنائی دانست. + ناصرالدین شاه باغ را به فروش گذاشت. دکتر تولوزان پزشک مخصوص شاه بارها خواست شاه را از این کار مانع شود، نشد. تولوزان می گفت این باغ حکم ریه ی شهر تهران را دارد و باید آن را حفظ کرد. ژوزف دزیره تولوزان (۱۸۲۰-۱۸۹۷ میلادی) پزشک و همه گیرشناس فرانسوی بود که مدت ۳۰ سال به عنوان پزشک مخصوص ناصرالدین شاه در ایران خدمت نمود
خانه‌های معروف تاریخی لاله‌زار
خانه و باغ اتحادیه یا خانه ی امین‌السلطان: عمارتی مربوط به دوران قاجار است که در مرکز تهران جای گرفته است. این خانه به عنوان تنها بازمانده از خیابان لاله‌زار قدیم و یکی از با ارزش ترین معماری های دوره ی قاجار شناخته می شود خانه ی معین‌التجار بوشهری:مربوط به دوره قاجار است و در تهران، خیابان لاله زار، خیابان بوشهری واقع شده و در در سال ۹۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این خانه در ۲ طبقه توسط معین التجار بوشهری نماینده دوره اول و سوم مجلس شورای ملی بنا شد عمارت مشیرالدوله، منزل حسن پیرنیا: در شماره ثبتی ۱۵۰ در خیابان منوچهری تهران (بین لاله‌زار و فردوسی) قرار دارد. این بنا در میانهٔ سده نوزدهم میلادی بنا شده است. این عمارت به شماره ۱۸۹۹ به عنوان اثر ملی در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله آثاری چون نخستین کتاب تاریخ ایران باستان، نخستین قانون مدون حقوق بین‌المللی به زبان فارسی و از همه مهم‌تر
فرمان مشروطیت را در این خانه نبشته است
*
برخی از اماکن معروف هنری لاله زار پیش از انقلاب ۵۷
تئاتر دهقان که بعد ها به تئاتر تهران تغییر نام یافت
جامعه ی باربد به مدیریت اسماعیل مهرتاش
سینما لاله (رکس پیشین) سینما نادر (رویال پیشین) سینما رودکی (متروپل پیشین)
سینما کریستال
سینما ایران
برخی از فروشگاه های معروف لاله‌زار پیش از انقلاب ۵۷
فروشگاه کراوات مسعود‌نیا: مرتضی مسعود‌نیا اولین کراوات فروش در تهران بود که کار خود را در سال ۱۳۲۶ آغاز کرد
فروشگاه پیرایش: در اوایل دورهٔ پهلوی، در اوایل خیابان لاله‌زار از سوی میدان توپخانه، مغازه‌ای به نام پیرایش قرار داشت که به جهت داشتن پوشاک مد روز در تهران شهرت داشت و نخستین فروشگاه بزرگ به سبک اروپائی در ایران بود
فروشگاه جنرال مد
*
برخی دیگر از اماکن معروف لاله زار پیش از انقلاب ۵۷
کانون معرفت یا کتاب فروشی حسن معرفت شیرازی کافه قنادی فرد
دارالترجمه ی رسمی حکیم
*
سایر لاله زار های معروف در ایران
لاله زار کرمان: شهری کوهستانی و سردسیر در بخش لاله زار شهرستان بردسیر استان کرمان ایران است. شهر لاله زار در استان کرمان با ارتفاع ۲۷۷۵ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا، مرتفع ترین شهر ایران است. محصولات طبیعی از جمله پنیر، کره و عسل را می توان در شهر لاله زار پیدا کرد
+
لاله زار طبس: دهی از دهستان حلوان بخش طبس شهرستان فردوس واقع در شش هزارگزی شمال باختری طبس است. جلگه ای گرمسیر و دارای سکنه ی فارسی زبان است. آب آن از قنات و شغل اهالی زراعت و راه آن مال رو است: فرهنگ جغرافیائی ایران
*
فیلمی تاریخی از خیابان لاله‌زار تهران مقایسهٔ دههٔ ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ خورشیدی
پژوهش و تدوین دکتر منوچهر سعادت نوری
پیوند ها به منابع در متن اصلی:
http://msnselectedarticles.blogspot.com/2020/11/blog-post_19.html
آرشيو
http://asre-nou.net/php/ar_author.php?authnr=1023 & ar=Culture
|
|
