عصر نو
www.asre-nou.net

چرا مارکس از تولید آغاز کرد؟


Tue 4 08 2020

خدامراد فولادی

مارکس گروندریسه را قبل از کاپیتال نوشت و در آن نظریه پردازی را از تولید آغاز کرد و نوشت:« موضوعی که پیش ِ روی ماست وبا آن آغاز می کنیم تولید ِ مادی است»( گروند ریسه. ترجمه ی. پرهام، تدین). در کاپیتال که در واقع ادامه ی نظروری درباره ی همان موضوع ِ عام ِ پیش ِ روی او یعنی تولید ِ مادی است، نظریه پردازی را در وجه ِ مشخص تر، عینی تر و ملموس تر به تولید ِ کالا در نظام ِ سرمایه داری اختصاص می دهد و می نویسد:« ثروت ِ جامعه هایی که شیوه ی تولید ِ سرمایه داری بر آنها حاکم است، همچون توده ی عظیمی ازکالا و یا کالای منفرد( تکین) به مثابه ی شکل ِ عنصری( آغازین) ِ این ثروت( توده ی عظیم ِ تولید ِ کالایی) به نظر می رسد. از این رو، پژوهش ِ ما با بررسی ِ کالا آغاز می گردد.»( سرمایه. جلد ِ یکم. ترجمه ی حسن مرتضوی. ص 65. درون ِ پرانتزها از من است).
هیچ از خود پرسیده اید معنای این تقدم و تاخر در اندیشه ورزی و تئوری پردازی چیست و اساسن منظور ِ مارکس از تولید و تولید ِ کالا چیست و رابطه ی تقدمی- تاخری ِ تولید و تولید ِ کالایی چگونه و از کجا و چرا به ذهن ِ مارکس متبادر شده است؟
برای یافتن ِ پاسخ ِ این پرسش های شناخت شناسانه ی بسیار مهم هم برای شناخت ِچارچوب ِ فکری- نظری ِخود ِ مارکس و هم شناخت ِ آن کسانی که ادعای مارکس شناسی و مهم تر از آن مارکسیست بودن دارند، من به دو گزاره از مارکس استناد می کنم تا رابطه ی تولید و تولید ِ کالایی راهم با بنیاد ِ فکری و نظروری ِ مارکس نشان دهم و هم بیگانه گی ِ فکری - ایدئولوژیک ِ خودمارکسیست نامان ِ مارکس نشناس را با جهان بینی و جهان شناسی ِ علمی عقلانی ِ او.
نخستین گزاره تز یازدهم از یازده تز در باره ی فوئر باخ است که می گوید:« فیلسوفان تا کنون جهان را به شکل های گوناگون تعبیر و تفسیر کرده اند، حال آن که مساله ی مهم { برای شناخت ِ جهان} دگرگون سازی ِ آن{ در فعالییت ِ عملی } است.». مارکس در این تز راهبرد ِ خود برای شناخت ِ جهان را به طور ِ خلاصه بیان کرده است. راهبردی متفاوت با دیگر اندیشه وران و فیلسوفان که آغازگاه ِ شناخت را که شامل ِ شناخت ِ طبیعت ، جامعه و تفکر ِ انسانی می شود در عمل یا پراتیک ِ معطوف به تغییر و دگرگون سازی ِ جهان در کلییت ِ همبسته ی آن می داند. شناختی که خود بر آمده از همین پراتیک ِ تاریخی ِ دگرگون ساز است ودر فرایند ِ هستی ِ اجتماعی ِ انسان و حرکت ِ تکامل مند ِ تاریخ ، مدام تکامل می یابد و راه نمای انسان هادر فرایند ِ دگرگون سازی ِ جهان می گردد.در واقع رابطه ی پراتیک وشناخت رابطه ای است دوسویه از پراتیک به شناخت و از شناخت به پراتیک.
اما پراتیک ِ تاریخی ِ انسان چیست؟ فعالییت ِ تولیدی برای رفع ِ نیازهای حیاتی ِ خویش. یا به بیان ِ دیگر حرکت ِ اجتماعی ِ تکامل یابنده از پست به عالی و از ساده به پیچیده برای اثبات و بقای موجودییت ِ مادی ِ خویش. موجودییتی کارورزانه و اندیشه ورزانه که در دراز زمان به تفکر در باره ی چیستی ِ جهان ِ واقعن و حقیقتن موجود یعنی طبیعت و تنوع ِ موجودات ِ آن می انجامد. از این جا یعنی از فعالییت تولیدی و ابزار سازی برای رفع ِ نیازهای حیاتی و در نتیجه دگرگون سازی ِ طبیعت- وجهان- است که علمییت ِ تجربی و عقلانییت ِ فلسفی وارد ِ رابطه ی شناخت شناسی ِ انسان با جهان می شود.
در بحث ِ عام تر، فلسفه یعنی پاسخ ِ علمی- عقلانی( نه فقط علمی، و نه فقط عقلانی، بلکه جمع بست ِ دستآوردهای تولیدی- علمی با استدلال های عقلانی) دادن به پرسش های شناخت شناسانه ی انسان ِ اجتماعی ِ کارورز ِ اندیشه ورز در باره ی موضوع ِ کار( طبیعتی که باید دگرگون شود و در پروسه ی فعالییت ِ تولیدی دگرگون می شود)،و موضوع ِ اندیشه ( هستی و چیستی ِ جهان، و هستی و چیستی ِ خود ِ انسان ). از این رو، مارکس نیز نظریه پردازی در باره ی جامعه ی انسانی را به این دلیل از تولید آغاز کرد که این شناخت ِ علمی عقلانی- وتاریخی- را پیدا کرده بود که هر تغییر ی چه در طبیعت و چه در جامعه ی انسانی هم محصول و هم موجب ِ حرکت ِ بی وقفه ی ماده و تولید است( خود ِ انسان محصول و تولید ِ طبیعت است). از اینجاست که ماتریالیسم ِ دیالکتیک و ماتریالیسم ِ تاریخی به مثابه ِ فلسفه و راهبرد ِ شناخت از کرد و کارها و ساز و کارهای تولید در طبیعت و تولیددر جامعه ی انسانی وارد ِ عرصه ی تفکر و نظروری ِ مارکس و انگلس می گردد. گزاره یا برداشت ِ دوم از گروندریسه:
گروند ریسه سرشار از آموزه ها و گزاره های فلسفی در چارچوب ِ تولید ِ خود به خودی اما قانون مند در طبیعت و تولید ِ آگاهانه و هدف مند در جامعه ی انسانی است که روی هم رفته بیان کننده ی هر دو وجه ِ ماتریالیسم ِ دیالکتیک و تاریخی در جهان بینی و جهان شناسی ِ کلییت نگر و تکامل گرای مارکس است.
دیدیم که مارکس درتز ِ یازدهم با بیانی مختصر،اندیشه مندانه و فلسفی گفت: شناخت محصول ِ فعالییت ِ تولیدی ِ دگرگون ساز ِ جهان و عقلانییت ِ مترتب بر این فعالییت است. در گروندریسه این تز و گزاره ی فلسفی را بسط می دهد و شناخت شناسی را از عام به خاص و از مجرد به مشخص می کشاند تا بتواند با گذار از مشخص ِ تجربی به مجرد ِ عقلانی و فلسفی، شناخت ِ جهان را در کلییت و جزییت ِ آن توضیح دهد. تولید ِ یک چیز یا پدیده ی معیین و شناسنامه دار در کلییت ِ همبسته ی جهان مشخص و قابل ِ اشاره است، چه در طبیعت و چه در جامعه ی انسانی. از چیزها و پدیده های مشخص ِ قابل ِ اشاره اگر تمام خصوصیات ِ عینی ِ مشترک شان را نادیده بگیریم به کلییت و عامییت ِ فلسفی می رسیم.
آغاز گاه ِ تولید یا پیدایش ِ یک چیز یا پدیده ی مشخص ، آغاز ِ یک حرکت ِ غایت مند است هم در طبیعت و هم در هستی ِ اجتماعی و تاریخی ِ انسان. حرکت هم مفهومی عام و مجرد در تاریخ ِ طبیعت و تاریخ ِ انسان است، و هم تعیینی خاص و مشخص در چیزها و پدیده های معیین و شناسنامه دار ِ عینی و مادی. با چنین نگرشی است که تولید از نظرگاه ِ جهان شناختی و پدیده شناختی ِ مارکس ،تغییر وتغییر پذیری ِ ماده ی در حرکت در اشکال ِ گونه گون ِ طبیعی، اجتماعی و حتا ذهنی آن است که در طبیعت به طور ِ خود به خودی اما قانون مند و بر طبق ِ قوانین ِ دیالکتیک ِ حاکم بر کنش و واکنش های طبیعی و از این رو غایت مند صورت می گیرد، و در هستی ِ اجتماعی ِ انسان ِ کارورز ِ اندیشه ورز آگاهانه و بر طبق ِ قوانین ِ دیالکتیک ِ حاکم بر تکامل ِ اجتماعی و تاریخی، هدف مندانه و غایت مندانه.
مارکس اگرچه درجهان شناسی بحث ِ خودرا بنا بر ضرورت ِ چنین بحث های کلییت نگری از مجرد و عام آغاز می کند- همچنان که در آغاز گاه ِ گروندریسه تولید را در مفهوم ِ عام ِ آن در نظر دارد- اما به طور ِ کلی و خصوصن در بحث ِ تغییر ِ جهان( طبیعت و جامعه) تقدم را به مشخص می دهد و نه به مجرد ِ مفهومی ، و این به آن معناست که آغازگاه ِ حرکت ِ او برای ورود به بحث ِ پراتیک ِ دگرگون سازی ِ جهان واقعیییت های تعیین مند و مشخص یعنی پدیده های عینی ِ مستقل از ذهن ِ نظریه پرداز اند، و این خصوصییت ِ بارز ِ ماتریالیسم ِ دیالکتیکی ِ اوست. از چنین نظرگاه ِتفاوت گذارانه میان ِ عینی و ذهنی یا مشخص و مجرد است که می نویسد: « انتزاعی ترین مقولات با وجود ِ اعتبار ِ کلی شان در همه ی دوران های تاریخی که خود نتیجه ی انتزاعی بودن ِ آنهاست ، هرقدر هم این مقولات و مفهوم ها انتزاعی باشند باز هم محصول ِ شرایط تاریخی اند و تنها در درون ِ شرایط ِ تاریخی ِ خود اعتبار دارند. اما، انتزاعی ترین مقوله ها از کجا وچگونه به ذهن ِ انسان ها وارد شده اند؟: اصولن کلی ترین مقولات ِ مجردفقط هنگامی قابل ِ تصوراند که غنی ترین وجه ِ مشخص ِ توسعه و تکامل در واقعییت صورت گرفته باشد وتنها در این صورت است که همه گان تصور ِ مشترکی از یک عنصر{ مفهوم، مقوله } کلی پیدا می کنند، چرا که اندیشه ی مجرد که از ساده به مرکب و پیچیده می رسد با روند ِ تاریخی ِ خود ِ واقعییت منطبق است.»( گروند ریسه. جلد اول.31-32.) و:« مشخص در ترکیب ِهمنهاده ی تعیین های بسیار، نشانگر و بیانگر ِ وحدت در گوناگونی( کثرت) است. کلییت ِ اندیشیده ، حاصل ِ ارتقای مشاهده و ادراک به سطح ِ مفهوم هاست. کلییتی که در ذهن به صورت ِ کل ِ اندیشیده{ ایده ی مفهومی} نمودار می شود، فرآورده ی مغز ِ اندیشه مندی است که برای فهم و شناخت ِ جهان یک راه ممکن بیش تر نمی شناسد: راه ِ علمی عقلانی { فلسفی و ماتریالیستی} که با راه ِ دین و هنر به کلی متفاوت است.( ص. 32).»
این رابطه ی تقدمی- تاخری( پیشینی- پسینی) ِ مشخص و مجرد( انتزاعی) را ما هم دررابطه ی پیشینی پسینی ِ پراتیک و شناخت و هم در تولید ِ مادی و ذهنی مشاهده می کنیم. در واقع، تولید، چه تولید ِ مادی و چه تولید ِ ذهنی مهم ترین و عالی ترین خصوصییت ِ ماده ی درحرکت در اشکال ِطبیعت ِ ساده ی بی جان و طبیعت ِ مرکب و تکامل یافته ی جاندار و شعورمند یعنی انسان ِ اجتماعی است. گروندریسه و سرمایه دو نمونه ی برجسته و مثال زدنی از تولید ِ ذهنی اند که با درس آموزی از کرد و کارهای مادی- تولیدی درطبیعت ودر جامعه ی انسانی، و جمع بست ِ تکاملی ِ این آموزه ها با تولیدات ِ ذهنی ِ دیگر اندیشه مندان و نظروران ِ تا آن زمان به صورت ِ ماتریالیسم ِ دیالکتیک و ماتریالیسم ِ تاریخی، تبدیل به راه نمای بشرییت برای شناخت و تغییر ِ آگاهانه ی جهان شده اند.