چپ ِ متافیزیک اندیش و درک اش ازآزادی
Tue 19 05 2020
خدامراد فولادی
تا سخن از دموکراسی به میان می آید چپ ِ ملانقطی ِ ساده انگار و متافیزیک اندیش « فیلسوفانه» گره بر پیشانی می آورد و می گوید:« دموکراسی به معنای آزادی نیست، و آزادی نیز به معنای دموکراسی نیست». یعنی به زعم ِ او آزادی یک چیز است و دموکراسی یک چیز دیگر، بی ارتباط ِ تاریخی و کارکردی با همدیگر. خیلی که هنربه خرج دهد و معلومات کلیشه وارش را از صندوقچه ی محفوظات اش بیرون بیاورد و رو کند، می گوید دموکراسی طبقاتی است اما آزادی طبقاتی نیست. در واقع، این چپ ِ یک بعدی درک ِ مذهبی و آخرالزمانی از آزادی دارد و نه شناخت ِ تاریخی وعلمی/ عقلانی از آن. اما، آیا این چپ به راستی می داند آزادی چیست؟ و آیا مفهوم ِ تاریخی ِ آزادی و رابطه ی آن با نظام های اجتماعی و در نتیجه با دموکراسی های دورانی- طبقاتی را می داند؟
چپ ِ یک بُعدی چه در تئوری و چه در وجه عملی و تجربی نه می داند و نه آموخته است که اولن: میان ِ نظام ها و دوران های تاریخی ، و ثانیین میان ِ دموکراسی و آزادی نه تنها دیوار ِ جداساز و عبورناپذیر وجود ندارد، بلکه هم نظام ها و دوران ها و هم دموکراسی و آزادی کارکرد ورابطه ی پیوستاری ِ عملی/ محتوایی ِ سیال و ژله ای یعنی قابلیت ِ تبدیل و فرارفت ِ تاریخی و کارکردی با یکدیگر و از پیشین ِ فروتر به پسین ِفراتر یا از کم پیشرفته به پیشرفته و پیشرفته تر دارند.
چپ ِ خلق الساعه اندیش طوری استدلال و تبلیغ می کند که گویی کافی است که او حکومت را در اختیاربگیرد تا بی درنگ هم دموکراسی و هم آزادی را در مفهومی که خود می داند و از آن اراده می کند، در ایران ِ استبداد زده بدون ِ هیچ پیش زمینه ی تولیدی و مناسباتی ِ تاریخی برقرار سازد. در واقع درک ِ او از دموکراسی و به ویژه از آزادی همچون درک و برداشت اش از دیگر پدیده ها و کرد و کارهای مادی و تاریخی و روابط و پیوندهای شان، درکی مکانیکی، خلق الساعه ، غیر ِ دیالکتیکی و غیر ِ تکاملی است. چرا که همه چیز را پدید آمده از« هیچ»، یکباربرای همیشه، ساکن و غیر ِ سیال( فاقد ِ خودپویی و خودگردانی ِ دیالکتیکی) می پندارد.
از چنین نظرگاهی و با چنین درک و برداشت ِ خویشتن محورانه ای، اراده ی راهگشا به قدرت ِ فعال مایشاء همه چیز است و عمل در چارچوب ِ قوانین ِ حاکم بر پدیده هیچ. در واقع، آزادی از منظر ِ چپ ِ اراده گرا، آزاد بودن از هرگونه قانون و قانون مندی یا به بیان ِ دقیق تر بی اعتنایی به جبر ِ قانون مند ِ دیالکتیکی و عمل به اختیار و اراده ی مافوق ِ هرگونه جبریت ِ دیالکتیکی است. حال آنکه جبر ِ دیالکتیکی ِ حاکم بر تکامل ِ اجتماعی چیزی جز پیوند ِ ارگانیکِ تولید و مناسبات ِ تولیدی با دموکراسی و آزادی در فرایند ِ رشد و توسعه ی جامعه ی انسانی در کلییت ِ همبسته و جزییت ِ خاص و مشخص ِ آن نیست. یعنی همان چیزی که در تحلیل ها و نظروری های چپ ِ اراده گرا هرگز به حساب نمی آید،وعامدانه نادیده گرفته می شود.
پیوند ِ ارگانیک ِ تولید و مناسبات ِ تولیدی با دموکراسی و آزادی، و رابطه ی تاریخی تکاملی ِ این دو با یکدیگر:
پیش ازهرچیز باید به این حقیقت ِ علمی وعقلانی توجه داشت که بدون ِ داشتن ِ درک و شناخت ِ تکاملی از جهان و پدیده ها ی عینی و مادی، شاید بتوان همچون یک ایده آلیست ادعای فلسفه دانی و فیلسوفی نمود، اما نمی توان هرگز ادعای تغییر ِ آگاهانه، شناخت مندانه و هدفمندانه ی جهان و به ویژه تغییر ِ جامعه ی انسانی را داشت . چرا که تغییر ِ آگاهانه و هدفمندانه نیازمند ِ دانش و شناخت ِ لازم و کافی از کرد و کار ها وقوانین ِ حاکم برتکامل ِ آن پدیده ی مشخص یعنی جامعه ای است که باید از آنچه هست به آنچه باید بشود فرا برود، و این فرا روی جز با آگاهی از قوانین ِ دیالکتیک ِ حاکم بر آن جامعه یعنی همزیستی و همستیزی ِ دوسویه ی نیروها و طبقات ِ اجتماعی ِ نظام ِ تاریخی- دورانی ِ واقعن موجود امکان پذیر نیست. نظام ِ اجتماعی- اقتصادی ِتاریخن موجودی که اصلی ترین خصوصییت اش درجه ی رشد و تکامل ِ نیروهای مولده و مناسبات ِ تولیدی ِ آن است، که در دوران ِ ما نظام ِ بورژوایی است. آزادی، از این رو و با چنین نگرش ِ واقع گرایانه و تکامل گرایانه ای به جامعه ی انسانی در کلییت و جزییت ِ همتراز یا ناهمتراز ِ آن به لحاظ ِ تولیدی و مناسباتی ، قابل درک و فهم و توضیح است.
بنا بر این، آزادی که امری نسبی و تکامل یابنده است در هر دوران ِ تاریخی ِ معیین متناسب با میزان و درجه ی رشد و تکامل ِ نیروهای مولده و مناسبات ِ تولیدی ِ همان دوران- یا روی هم رفته شرایط ِ اقتصادی اجتماعی، و شناخت ِ انسان از قوانین ِ حاکم بر هم طبیعت و هم به ویژه خود ِ جامعه به عنوان ِ پدیده ای مادی و بر آمده از تکامل ِ قانونمند ِ طبیعت، کمابیش وجود دارد. این درک و شناخت ِ تاریخن تکامل یابنده و فرارونده از ساده به پیچیده که خود محصول ِ کار و تولید و مناسبات ِ اجتماعی است، گام به گام و مرحله به مرحله انسان را از قلمروی ضرورت به قلمروی آزادی و رهایی از اسارت ِ قوانین ِ ناشناخته اما شناخت پذیر ِ طبیعی و اجتماعی یا به طور ِ کلی جبر و ضرورت های حاکم بر زیست ِ طبیعی و زیست ِ اجتماعی فرا می برد. چرا که به گفته ی هگل، آزادی درک و شناخت ِ ضرورت هاست. به عبارت ِ دیگر انسان در هر مرحله ی تاریخی همانقدر آزاد است که در نتیجه ی پیشرفت های تکنیکی و علمی شناخت اش از قوانین و کرد و کارهای طبیعی و اجتماعی را افزایش و ارتقا داده و ضرورت های اخلال کننده در مسیر ِ تکامل و مانع از ورود به قلمروی ِ آزادی را یک به یک از پیش ِ رو بردارد. از این رو، تغییر ِ جهان و گذاراز قلمروی ضرورت به قلمروی ِ آزادی، به معنای ساختن ِ جهان و جامعه بدون ِ پیش زمینه و از« هیچ» نیست، بلکه به معنای گذاراز مرحله و وضعییت ِ واقعن و تاریخن موجود به مرحله و وضعییت ِ تاریخن پیشرفته تر و تکامل یافته تر، و درنتیجه از آزادی(های) نسبی ِ موجود و فرابرد ِ آن(ها) به آزادی(های) بالقوه موجود در شرایط ِ واقعن موجود است. انگلس در آنتی دورینگ در این باره نوشت:« آزادی ِ اراده برخلاف ِ تصور ِ ارده گرایان چیزی نیست جز قدرت ِ تصمیم گیری و عمل بر اساس ِ شناخت از موضوع ِ عمل( ابژه ی شناخت و تغییر). آزادی محصول ِ تکامل ِ تاریخ است. انسان های اولیه که در حال جدایی از قلمرو ِ جانوران بودند به همان اندازه ی دیگر جانوران در بند ِ محدودییت های طبیعی و اسیر ِ قوانین ِ ناشناخته بودند، و هرگامی درجهت ِ پیشرفت بر می داشتند گامی به سوی آزادی بود.». در نتیجه آنچه چپ ِ اراده گرا آزادی می نامد، یعنی اراده ی مختار و آزاد از هرگونه قانون مندی و ضرورتی، آزادی ِ دروغین و درواقع نفی ِ آزادی ِ راستین است.
همپیوندی ِ آزادی و دموکراسی در روند ِ تکامل ِ اجتماعی:
انسان، مقدم بر آن که موجودی طبقاتی باشد وحدت ِ نوعی ِ بر آمده از کار و ابزار سازی و اندیشه ورزی ِ ناشی از این وحدت ِ نوعی و ابزار سازی و مبادله ی تولیدات و تجربیات ِ اجتماعی و فردی ِ خویش است. به عبارت ِ دیگر، طبقاتی بودن فرع بر اصالت و هوییت ِ انسانی ِ این موجود ِ نوعی ِ کارورز ِ اندیشه ورز است. از این رو و از آنجا که هر پیشرفتی در ابزار سازی(صنعت) و اندیشه ورزی( عقلانیت) ، پیشرفتی در رهایی و آزادی ِ انسان از اسارت ِ طبیعت و گذاری است از جهل و ندانمگرایی به قلمروی ِ علم و شناخت ِ علمی/ عقلانی، هرپیشرفتی هم در مناسبات ِ تولیدی/ تاریخی ِ این هستی ِ نوعی و اجتماعی در عین ِ حال فرارفتی است از جبر ِ حاکم بر مناسبات ِ خدایگان بندگی ِبرده داری و فئودالی به مناسبات و جبر ِ صرفن اقتصادی- مالکییتی وکم ترسیاسی و درواقع یعنی به مناسبات ِ پیشرفته تر و آزادی های نسبتن انسانی تر ِ سرمایه داری، که پیش درآمد و زمینه ساز ِ عالی ترین مناسبات ِ تاریخ ، و انسان ِ آزاد و رها از هرگونه جبر ِ اجتماعی و طبقاتی است.
مفهوم و مضمون ِ این رابطه ها و پیوندهای دوگانه ی تولیدی مناسباتی در دو عرصه ی زیست طبیعی و زیست اجتماعی ، بیانگر ِ حرکت ِ تکاملی ِ تاریخ از ساده به پیشرفته و پیچیده، و درنتیجه رهایی و آزادی ِ مرحله به مرحله از ضرورت های هردو عرصه است. خود ِ حرکت ِ دیالکتیکی تکاملی ِ پیشرونده ی تاریخ و جامعه ی انسانی از ساده به پیچیده و از پست به عالی نشان داده که نیروهای مولده که اصلی ترین ِ آن ها انسان ِ تولید کننده و اندیشه ورز است، به علاوه ی مناسبات ِ تاریخی/ دورانی، اولن گرایش به رهایی و آزادی ِ نوع ِ انسان از جبر ِ اجتماعی و از این رو گرایش به غیر ِ طبقاتی شدن ِ جامعه های انسانی، و ثانیین از این رو، جهت گیری ِ تکاملی به سوسیالیسم و کمونیسم یعنی رهایی و آزادی از جبر و ضرورت های توامان ِ زیست طبیعی و زیست اجتماعی متناسب با درجه ی پیشرفت و تکامل ِ تاریخ ِ زیست اجتماعی او دارد.
در واقع،تولید و مناسبات ِ تولیدی ِ پیشرفته در نظام ِ سرمایه داری و آزادی های سیاسی ِ موجود در این نظام، شاخص ِ مهم و نموداری از رهایی و آزادی در مفهوم ِ تاریخی ِ آن است که کمییت و کیفییت ِ گذار از قلمروی ضرورت به قلمروی آزادی از اسارت ِ طبیعت و اسارت ِ جامعه ی طبقاتی را همزمان برای انسان ِ نوعی فراهم نموده که تحقق ِ عینی ِ آن دوران ِ پساسرمایه داری یعنی دوران ِ کمونیسم خواهد بود.