عصر نو
www.asre-nou.net

ادامە تبعیضات و نابرابری های مضاعف علیه زنان کارگر در محیط های کار


Fri 8 03 2019

علی صمد

zanan_tabeiz-nabarabari.jpg
استثمار و تبعیضات مضاعف علیه زنان کارگر
اهمیت کار زنان برای کارفرمایان از آنجا ناشی می شود که علاوه بر استثمار طبقاتی، با اعمال تبعیض جنسی به بهره کشی مضاعف زنان کارگر برای کسب سود بیشتر مبادرت می کنند. در این میان زنان کارگر بار فقر و ناهنجاری های ناشی از این تبعیضات مضاعف را به دوش می کشند و دولت نیز اقدام جدی برای جلوگیری از این تبعیضات ناروا بە عمل نمی آورد. بە رغم این کە اقدامات ضد کارگری دولت بطور کلی متوجە تحدید حقوق همە کارگران است، با این وجود تغییراتی مانند؛ حذف و تعدیل قوانین حمایتی و بطور کلی مقررات زدایی از مناسبات کار و سرمایە کە توسط دولتها دە ها سال است در کشور اعمال می شود حقوق زنان کارگر را بیش از مردان تحت تاثیر قرار دادە است. از سوی دیگر دولت سال بە سال با ایجاد محدودیت های تحصیلی کە بر سر راە زنان در دانشگاە ها قرار می دهد و با زنانە – مردانە کردن تعداد قابل توجهی از مشاغل، عملا شانس یافتن کار برای زنان را دشوارتر می کند. علاوە بر این عامل، وجود بیکاری گستردە و رقابت فشردە در بازار کار نیز بە سهم خود بە این تبعیضات دامن می زند.

دولت با اقداماتی مانند خصوصی سازی، رواج قراردادهای موقت کار که منجر به بیکاری، عدم امنیت شغلی، اخراج و دیگر سیاست های مخرب می شوند به بخش های آسیب پذیر جامعه مانند زنان و کودکان در ایران ضربه می زند. زنان همشیه در بازار کار ایران به‌عنوان آسیب‌پذیرترین بخش نیروی کار مطرح بوده‌اند. در این وضعیت بە زنان بیشتر به ‌عنوان نیروی کار درجه دوم نگاە می شود و متاثر از این نگاە با حق و حقوق شان برخورد می شود. و در شرایط کار برابر مشمول حقوق نابرابر می‌شوند. نتیجتا در بازار کار ایران،کارفرمایان بە زنان بە چشم نیروی کاری کە می شود آنها را با شرایط سهل تر و دستمزد پائین تری مورد استفاده و استثمار قرار داد نگاە می کنند.

هم اکنون میلیون ها زن در بازار کار رسمی و غیر رسمی موجود با دستمزدهای حتی کمتر از حداقل دستمزد رسمی از روی ناچاری و بخاطر تامین یک زندگی بخور و نمیر مشغول کار هستند کە منبع سود مضاعف برای کارفرمایان بخش خصوصی و بویژە صاحبان کارگاە های متوسط بە پائین هستند و شمار بزرگی از آنان متاسفانە حتی فاقد بیمە، قرارداد شغلی و غیرە هستند و کارفرمایان می توانند هر وقت کە ارادە کنند آنها را بدون پرداخت کوچکترین هزینەای اخراج کنند.

زنان در ایران با مجموعه‌ای از موانع قانونی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مواجه هستند که نه تنها زندگی آنها بلکه معاششان را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و سبب نابرابری اقتصادی گسترده آنها می‏شود.

زنان به عنوان نیمی از جمعیت فعال کشور بالطبع می بایستی دارای نقش روز افزونی در فعالیتهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی باشند و نقش تعیین کنندهای در بهبود و ارتقای رشد و توسعه اقتصادی داشتە باشند، ولی متاسفانە همان گونە کە از آمارها هم بر می آید نقش زنان بواسطە محدودیت های مضاعفی کە بر سر راهشان قرار دادە و می دهند بسیار کمتر از آنچە کە باید باشد ست. این در حالی ست کە، ارتقای نقش زنان در فعالیتهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی منجر به دستیابی به فرصتهای بیشتر برای رشد و توسعه اقتصادی و بە سود کل جامعە است. موضوع تبعیضات و نابرابریهای جنسیتی و جنبههای مختلف آن در حوزه هائی مختلف اثرات منفی بر توسعه انسانی و ارتقای کیفیت نیروی انسانی می گذارد. در ادامه این نوشته به اجمال وضعیت زنان کارگر در محیط های کار را مورد بررسی قرار می دهیم.

وضعیت اشتغال زنان کارگر

موضوع جنسیت در ایران و جهان همچنان یکی از اصلی‌ترین دلایل تبعیض شغلی می باشد. اشتغال یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌های روزانه انسان و منبع اساسی درآمد هر فردی محسوب می شود. اشتغال خارج از نقش اصلی‌اش در توسعه اقتصادی، تاثیر به سزایی در میزان رضایت فردی و رفاە انسان‌ها داشته و از این نظر به عنوان حقی غیرقابل انکار و حتی در راستای حقوق اولیه بشر محسوب می‌شود. حق اشتغال آنقدر دارای اهمیت است که حتی اعلامیه جهانی حقوق بشر در ماده ۲۳ خود با اشاره به آن حق "کار کردن و انتخاب آزادانه شغل" را برای افراد فارغ از هر گونه جنسیت، نژاد و ... به رسمیت شناخته است.

در قوانین کار ایران با این کە تا حدودی سعی شدە بخش های از این حقوق منظور شود، با این وجود همین موارد هم بخشا حتی در موسسات دولتی نیز رعایت نمی شوند و بخشنامەهای دولتی کە ناقض بخش هایی از حقوق قانونی هستند جای آنها را گرفتە است و همزمان با آن تلاشهای بسیاری در جریان است تا حضور زنان را در این موسسات محدودتر نمایند. در مقایسە با اعلامیه جهانی حقوق بشر، زنان کارگر از موقعیت به مراتب بدتری نسبت به مردان کارگر، برخوردارند. آنان تحت قوانین نابرابر و ضد کارگری نوشته و نانوشته ای قرار دارند که موانع متعددی بر سر راهشان قرار دادەاند. بطور مثال، اشتغال زنان به ویژه زنان متاهل و زنان سرپرست خانوار با مشکلات و موانع بسیار جدی مواجه است.

فرهنگ مردسالارانه و باورهای نادرست مذهبی و سنتی و عدم وجود قوانین حمایتی روشن در ایران را می‌توان به عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل سهم پایین زنان از بازار کار مطرح کرد. دولت و نهادهای رسمی بجای توجه به موضوع اشتغال زنان و رفع مشکلات علیرغم این‌که حتا بسیاری از آمارهای دولتی از نابرابری‌های شغلی متعدد میان زنان و مردان کارگر پرده برمی‌دارند، اما مدعی می‌شوند که وضعیت زنان و مردان کارگر از لحاظ حقوقی بە یکسان رعایت می شود! در واقع کارگر زن بودن در جامعە امروز ما، معنایش محرومیت، ستمکشی، فرودستی، نابرابری، و استثمار بیشتر و خشن تر در مراکز کار است.

وضعیت دستمزد زنان کارگر

در قوانین بین المللی مربوط به کار و حقوق بشر، دستمزد معمولا باید کفاف خوراک، مسکن و سایر نیازمندی های فرد مزدبگیر را بدهد. اما مهمترین تبعیضی که علیه زنان کارگر در ایران اعمال می شود، وجود دستمزد نابرابر و اندک است. کە کفاف حداقل های لازم زندگی را نمی کند. ماده ۳۸ قانون کار، اعلام می‌کند:" برای انجام کار مساوی و در شرایط مساوی در یک کارگاه باید مزد زن و مرد بطور مساوی پرداخت شود و تبعیض در تعیین میزان مزد بر اساس سن، جنس، نژاد و قومیت و اعتقادات سیاسی و مذهبی ممنوع است".‏
اما در عمل ماده مذکور بشکل همه جانبه نقض می شود. علیرغم تاکید قانونگذار بر برابری دستمزد زنان و مردان در کار مشابه و عدم تبعیض جنسیتی در اعطای حقوق و مزایا، این موضوع توسط بسیاری از کارفرماها رعایت نمی‌شود. به گزارش ایسنا " زنان در اکثر موارد نصف مردان دستمزد دریافت می‌کنند". یعنی بر اساس قانون کار ایران، کارفرما نباید به کارگران چه زن و چه مرد کمتر از حداقل دستمزدی که هر سال شورای عالی کار اعلام می‌کند، بپردازد. دولت های تاکنونی جمهوری اسلامی ایران سعی داشته اند تا استثمار و بی حقوقی زنان را شکل قانونی دهند. قانونگذاران با تغییر قانون کار ایران که حاصل مبارزات کارگری ایران است اقداماتی از قبیل خروج کارگاه های کمتر از ۱۰ نفر از شمول قانون کار، به استثمار زنان و کودکان که اکثرا در کارگاه ها و تولیدی های کوچک کار می کنند شدت بیشتری بخشیده است. به این ترتیب زنان کارگر در شرایط عدم حمایت قانونی، به خاطر ترس و نگرانی از بیکار شدن، مجبورند زور و اجحافات مضاعفی را در محیط های کار غیربهداشتی و ناامن و دریافت دستمزدهای ناچیز تحمل کنند تا با دریافت دستمزدی اندک بتوانند شکم خود و خانواده شان را سیر کنند.

بسیاری از کارگاه های کوچک و خصوصی زیر نظر وزارت کار نیستند و در این مجموعه‌ها، حقوق کارگران معمولا به آسانی نقض می‌شوند. از زمانی که کارگاه‌های با کمتر از ۱۰ کارگر از پوشش قانون کار خارج شدند، مشکلات کارگران شاغل در این کارگاه‌ها بیشتر شدە است. نتیجه‌ یک تحقیق دانشجویی دانشگاه تهران نشان می‌دهد که بیشتر کارگران واحدهای تولیدی کوچک، زنان هستند و بسیاری از آنها از حقوق بدیهی و اولیه کارگری محروم‌اند. از حق بیمه و خدمات پزشکی رایگان نیز محروم‌اند و عملا دسترسی کمتری به خدمات پزشکی برای درمان دارند. بیشترین سهم از قراردادهای سفید و موقت از آن زنان کارگر ست و عمدتا دستمزدشان در جرگه پایین ترین مزدهای زیر خط فقر است. دستمزدهایی که امروزه در برخی از واحدهای تولیدی به کارگران زن پرداخت می شود، گاه حتا از یک سوم دستمزدهای ناچیز رسمی و تعیین شده نیز پائین تر است.

طبق گزارشات رسمی، بیشترین میزان تعطیلی مراکز اقتصادی مربوط به واحدهای تولیدی و صنعتی با کمتر از ۱۰ کارگر بوده است. در این میان با توجه به سهم زنان از اشتغال کارگاه‌های زیر ۱۰ نفر کارگر، باید سهم بیکاری زنان در سال‌های اخیر به واسطه مشکلات اقتصادی به‌ مراتب بیش از مردان باشد. کما اینکه آمارهای رسمی نشان از نرخ بالای بیکاری زنان در مقابل مردان حکایت دارد. زنان کارگر در عمل از حقوق برابر با مردان برخوردار نیستند. در ایران با آنکه از دستمزد زنان کارگر مبلغی به عنوان بیمه، خدمات درمانی و حقوق بازنشستگی و… کسر می شود اما در صورت فوت، حقوق زن کارگر به فرزندانش تعلق نمی گیرد و در واقع پس اندازی که طی سالها از محل حق بیمه او صورت گرفته مصادره می شود. اغلب زنان کارگری که در مشاغل خانگی و در کارگاه‌های کوچک کار می‌کنند هیچگونه تامین اجتماعی ندارند و از بیمه‌های درمانی، بیمه بازنشستگی و بیمه بیکاری برخوردار نیستند و روز به روز وضعیت‌شان بدتر و بر تعدادشان افزوده تر می‌شود.

اخراج زنان از کار بدلیل ازدواج و باردار شدن

طبق قانون کار، زنان شاغل به ویژه زنان کارگر دارای معافیت‌هایی از جمله همان حق مرخصی زایمان، ممنوعیت کار شبانه و یا ممنوعیت به کارگیری در کارهای سخت و طاقت فرسا هستند. اما آمارها و شواهد نشان می دهند که کارفرمایان تمایل بسیار کمی به استخدام نیروی زن متاهل دارند و در برخی از موارد زنان مجرد را با تعهد عدم ازدواج و بارداری به کار می‌گیرند. در صورت بارداری هم دست به اخراج کارگر زن می‌زنند؛ بطوری‌ که یکی از مهم‌ترین دلایل اخراج کارگران زن، بارداری و زایمان آنهاست.

در سال‌های اخیر طرح‌هایی در قالب افزایش مدت زمان مرخصی زایمان برای زنان شاغل یا کاهش ساعت کاری زنان دارای وضعیت خاص، کە در واقع با نیت تسهیل راندن زنان از بازار کار صورت گرفتە، عملا موجب کاهش تمایل کارفرمایان برای استخدام یا جذب نیروی زن شده است. در واقع این قوانین دستاویزی شده اند برای اینکه کارفرمایان کوچک و بزرگ از استخدام زنان خودداری کنند.

کارفرما بر خلاف قانون کار، شرایط بازگشت زنان را پس از زایمان و طی دوران مرخصی فراهم نمی کند این وضعیت موجب شده که کارفرمایان در محیط های کار بدون هیچگونه واهمه‌ای از عدم رعایت قوانین حمایتی، در موارد بسیاری کارگران زن خود را پس از بارداری، یا زایمان و یا پس از بازگشت به کار پس از مرخصی به دلایل واهی اخراج کنند. در واقع زنان کارگر بدلیل مادر شدن تنبیه و از کار اخراج می شوند و قوانین موجود کوشش حمایتی چندانی برای این طیف از زنان کارگر انجام نمی دهد. "خبرگزاری ایلنا"، در گزارشی تاکید دارد که پیشرفت شغلی زنان کارگر در ایران بسیار محدود و با موانع جدی روبرو است و می‌نویسد: "در کوچک‌ترین بحران کارگری زنان کارگر اخراج می‌شوند و تبعیض جنسیتی در برخورد با کارگر مشهود است."

سازمان بین‌المللی کار نیز در مقاوله‌نامه ۱۱۱ خود آورده است: " مزد یا حقوق کارگران اعم از زن و مرد برای کار مساوی باید بصورت یکسان پرداخت شود و صرف جنسیت مرد یا زن نباید دلیلی برای افزایش یا کاهش حقوق و دستمزد کارگران یک کارگاه باشد؛ بنابراین تبعیض به هر شکل ممنوع است".

آزارهای جنسی در محیط کار

قربانیان آزارهای جنسی غالبا زنان هستند. در ایران قانون، جرمی را به عنوان “ آزار جنسی” نمی شناسد و برای آن هم تمهیداتی در نظر نگرفته است. در محیط کار جلوگیری از آزار جنسی منطقا به عهده کارفرماست، اما کارفرمایان غالبا چنین مسئولیتی را برای خود قائل نیستند. نهادهای انتظامی و قضایی هم برای زنان قربانی اقدام خاصی انجام نمی دهند چون قانون مشخصی برای استناد به آن وجود ندارد.

زنان کارگر در محیط کار غالبا مورد خشونت کلامی و شوخی های جنسی همکاران مردشان قرار می گیرند. اما در محیط های کاری، تنگناهای اقتصادی و نگرانی بابت از دست دادن شغل، دلیل بسیار مهم و موثری بــرای سکوت در برابر آزار جنسی زنان است. حتی در مواردی تنگناهای معیشتی باعث می‌شود زن بــطور ناخواسته و از روی اجبار بــه روابط خاصی در محیط کار تن دهد. سکوت قانونگذار در مقابل آزار جنسی و فقدان قوانین حمایت کننده از آزار دیده، ناآگاهی زنان از دستورالعمل‌های موجود و بی‌اطلاعی درباره حقوق خود، تردید درباره نتیجه بخش بودن شکایت و مجازات مجرم و همچنین دشوار بودن اثبات ادعا، از دیگر دلایل ساکت بودن زنان در برابر آزار جنسی است. زنان کارگر در مواجهه با مزاحمت‌ در محیط کار در بیشتر موارد ترجیح می دهند شیوه‌هایی همچون سکوت، کناره گیری از کار یا در پی گرفتن رفتار سرد با فرد مورد نظر را پیش می‌گیرند!
در واقع زنان کارگر هم رنج زن بودن و نگاه جنسیتی نسبت به خود را در محیط های شغلی بر دوش می کشند و هم داشتن شغلی که دارای کمترین حقوق، امکانات، امنیت و ... است. همچنین نوع اشتغال آنان که بعضاً شامل کار در کارگاه های کوچک و بدون نظارت می شود، امکان هرگونه اعتراضی را در مقابل آزارهای جنسی از آنان سلب کرده و همه اینها در کنار هم، وضعیت زنان کارگر را در میان زنان شاغل، نگران کننده تر می کند.

آزار جنسی در محیط کار از مصادیق خشونت علیه زنان است. این عوامل موجب می شوند زنان خشونت موجود در محیط کار علیه خود را تحمل کنند. تبعیض‌های جنسیتی و در ‌‌نهایت آزار‌های جنسی نه تنها زنان شاغل را رنج می‌دهد بلکه موجب کاهش بهره‌وری زنان در محیط‌های کاری و آسیب های روحی و روانی شدیدی به آنها می شود.

علی صمد