عصر نو
www.asre-nou.net

گشت و گذاری در چند شعر فروغ

به بهانه ی زادروز فروغ فرخزاد شاعر بانوی شعر نیمایی
Mon 31 12 2018

محمد علی شاکری یکتا



درباره ی زندگی فروغ فرخزاد بسیار نوشته اند.مخصوصا پس از مرگ اندوهبارش. گر چه او در زمانِ زیستن ، زیاد به شرح حال نویسی و این گونه کارها اعتقادی نداشت و صراحتا گفته بود:" به نظر من حرف زدن در این مورد کار خیلی خسته کننده و بی فایده ای است"، اما قضاوت ما در باره ی زندگی وآثار هر هنرمند وشاعر و نویسنده و به طور کلی افراد تاثیر گذار حتی کسانی که در آن سوی فرزانگی زیسته اند ،با دیدگاه فروغ متفاوت است.

بدون هیچ اغراق و یا مداهنه ای که متاسفانه بسیار مرسوم است می توان فروغ را در عرصه ی ادبیات معاصر ما شاعری استثنایی دانست. چرا؟ مگر او چه ویژگی هایی دارد که این گونه از وی یاد می کنیم؟ آن هم نه بر یک راه. پاسخ ، ساده است. اگر به تاریخ هزار ساله ی شعر فارسی نگاه کنیم؛ از رودکی تا ظهور نیمایوشیج ، در برابر فهرست عریض و طویل شاعران فقط انگشت شمارزنانی را داریم که نامشان در زمره ی شاعران پارسی سرای معروف دیده می شود.مثلا نام هایی چون رابعه و مهستی گنجوی از زمان های دور، ونزدیکتر، کسانی چون طاهره و پروین اعتصامی ،و البته نام های بسیاری که یا فراموش شده اند یا دیده نمی شوند. . چون در شعر اینان دقیق می شویم می بینیم اکثرا ، آثارشان از جوهره وادراک و احساس زنانه خالی است.نمی خواهم حکم کلی صادر کنم .شبکه ی مضامین و حس نهفته در آثارشان چنین می نماید.اگر تخلصشان را از بسیاری از شعرهایشان برداریم چندان اثری از زن بودن نمی بینیم.واین در حالی است که سابقه ی آثار ادبی بازمانده از زنان- منظورم شعر است- در مغرب زمین به زمانی پیش از تشکیل حکومت هخامنشیان می رسد.شاعرانی چون سافو وبیلی تیس در شعر باستانی یونان . اشعار به جای مانده از زنان شاعر در عهد باستان سرشار از مضامین زنانه است. البته ویژگی های فرهنگی ما را در تمام دوران تاریخی نباید نادیده گرفت. ویژگی هایی که طبعا به زنان اجازه ی حضور در عرصه ی ادبیات را نمی داد .کند و کاو دراین مقوله از موضوع بحث ما در اینجا خارج است لذا به همبن چند کلمه بسنده می شود.تاکید می کنم که به هیچ روی دوست ندارم خط فاصله ای جنسیت گرایانه در تعریف خود از انسان هنرمند یا غیرهنرمند کشیده باشم.آنچه این مرز بندی را ناگزیر کرده است واقعیت فراروی ماست. این نکته را هم نادیده نگیریم که حضور چشمگیر و حتی اغراق آمیز عناصر غنایی زنانه که به هزار ویک دلیل گفتنی وناگفتنی و آشکار و پنهان خود را بر گستره ی ذهن و زبان شاعران ایرانی تحمیل کرده است زمینه ساز خلق زیباترین وپرشکوه ترین آثار غنایی در فرهنگ و بویژه عرفان ایرانی شده است .

**

درباره ی فروغ فرخزاد وشعرهای غنایی اش همین بس که وی نخستین کسی است که شعر غنایی خود را از چهارچوب کلیشه ای شعر متداول فارسی و اگر بر من خرده نگیرید باید بگویم شعر مردانه رها می سازد و احساس وادراک خویشتن خویش را جایگزین آن نمادهایی می کند که زنجیره ی تکراری مضامین عاشقانه ی ما هستند. اگرچه معشوق در شعرفروغ همان گروه خونی معشوق شعر سنتی را دارد.یعنی با مَنِشی جفاکار وکنشی سنگدلانه که با طرح های کلیشه ای وکهنه ی "زلف و رخ و عارض و قامت "ترسیم نمی شود،اما هجرانی هایی را بر زبان عاشق بیچاره ای می نهد که این بار زنی شاعر سراینده ی آنهاست.کافی است به کتاب های اسیر ودیوار و عصیان نگاه کنیم بسامدی واژگان و ترکیب هایی رااستخراج کنیم که مبیّن نگاه سنت گرا اما زنانه ی فروغ جوان به عشق وسایر مخلفات آن است .

این فروغ فرخزاد با فروغ فرخزاد مجموعه های "تولدی دیگر "و " ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد " فرق دارد .در نگاه به جهان ،در نگاه به انسان و عشق وزندگی کاملا فرق دارد.طبیعی است که شاعر – بانوی ما از مرحله ی هیجانات روحی دوران نوجوانی برگذشته است و مثل کودکانی که دوکلاس یکی درس می خوانندجهش کرده ، کمال یافته و با درخششی خیره کننده _ در قیاس با همعصران خود و بویژه همان شاعر – بانوان شعر سنتی در آفاق شعر فارسی ستاره وار تابیده است.

**

فروغ فرخزاد به معنای واقعی شاعر- بانوی شعرنیمایی است.تجربه های شعری او از چارپاره های متداول به سمت فرم های نو و جدید شعر نیمایی حرکت می کند و کامل می شود.فروغ ،سخت به قالب ها و ویژگی های شعر نیمایی پایبند است. این پایبندی ، نه از سر تعصب به شعر موزون ، بلکه منبعث از نگاه شاعر به نظم موجود در زندگی و هارمونی طبیعت است. به عبارتی هستی شناسی فروغ است که وی را به موسیقی ، وزن و قالب های شعر ملزم می کند . به همین دلیل است که در شعر او هیچگاه ، وزن عروضی مخل ومزاحم بیان شاعرانه و اندیشه او نمی شود.می دانید یکی از دلایلی که باعث شده است عنصر وزن در شعر معاصر ما کنار گذارده شود این ادعاست که وزن عروضی برای بیان ناب و خالص اندیشه ی شاعرانه کافی نیست . این تفکرکه تا کنون بارها و بارها مطرح شده ولی هرگز تئوریزه نشده است ، گاه در حد افراط باعث گسیختگی و پدید آمدن انواع و اقسام مکتب سازی های عجیب و غریب شده است که هیچ پیوندی با جوهره ی زبان و ادبیات و کلا فرهنگ ایرانی ندارد. البته این موضوع جای بحث دارد و نباید یکطرفه به قاضی رفت .فروغ در نامه ای به احمد رضا احمدی ، بدون تئوری بافی ،التزام به وزن را توصیه می کند ومی نویسد:" ...تا می توانی نگاه کن وزندگی کن وآهنگ این زندگی را درک کن" در این نامه به نظم حساب شده ای که ما با مداقه در پیرامون خود می توانیم ببینیم،اشاره می شود:" ...تو اگر به برگ درخت ها هم نگاه کنی می بینی که با ریتم مشخص در باد می لرزد. بال پرنده ها هم همین طور است...جریان آب هم همین طور است. هیچ وقت به جریان آب نگاه کرده ای .به چین ها ورگه ها وقتی یک سنگ را در حوض می اندازی ، دایره ها را دیده ای که با چه حساب و فرم بصری مشخصی در یکدیگر حل می شوندوگسترش پیدا می کنند"
مثالی را که فروغ در باره ی دایره ها ی پی در پی و مواج آب می زند در شعر " در غروبی ابدی " به کار می گیرد

من به یک خانه می اندیشم
وبه نوزادی با لبخندی نا محدود
مثل یک دایره ی پی در پی در آب

التزام فروغ فرخزاد به وزن عروضی ، چنانکه در تمام آثارش مشهود است ؛ درعین حال گریز اورا از قافیه اندیشان سنت گرای سمجی که نمی توانستند حرکت نوین شعر فارسی را تاب بیاورند وبفهمند نشان می دهد و گاه آنان را به باد سخره می گیرد درسرزمین شعر وگل و بلبل

موهبتی است زیستن . آنهم
وقتی که واقعیت بودن تو پس از سال ها ی سال پذیرفته می شود
جایی که من
با اولین نگاه رسمی ام از لا به لای پرده ، ششصدو هفتاد و هشت شاعر را می بینم
که حقه باز ها ، همه در هیئت غریب گدایان
در لای خاکروبه ، به دنبال وزن وقافیه می گردند...
(ای مرز پرگهر)

از مساله ی وزن که بگذریم ساختار نحوی شعر فروغ نیز از همان شکل بندی های زبانی و نحوی شعر نیمایی پیروی می کند که به دلیل کمی وقت اشاره میکنم ومی گذرم.مثل: نوآوری در کاربرد حروف اضافه/نوآوری در مضاف ومضاف الیه/ نوآوری در کاربرد افعال/تکرار فعل با هدف تاکید و تاثیر گذاری بر مخاطب/ کاربرد قید به جای صفت که به قول مصطفی علی پور در کتاب "ساختار زبان شعر امروز" نمونه ی زیر یکی اززیباترین وشاعرانه ترین نمونه های کاربرد قید به جای صفت را می توان در این قطعه یافت:

از لحظه ای بچه ها توانستند
بر روی تخته حرف سنگ را بنویسند
سارهای سراسیمه از درخت کهنسال پر زدند

چنانکه می دانید سراسیمه قید است و حالت را می رساند. بایدگفته می شد سارها، سراسیمه پر زدند . فروغ این هنجار زبانی را می شکند. در عین حال باید به رابطه ی سنگ وسار و بچه ها ودرخت هم توجه داشت

محوریت شعر فروغ انسان است اما نه انسان تعریف نشده ای که در شعر پاره ای از شاعران می بینیم . مثل انسان شعر نیما و اخوان مشخصه هایی دارد .انسان شعر نیما ، شکل وشمایلی طبیعی وروستایی دارد .انسان شعر اخوان موجودی آرکائیک است و انسان شعر فروغ شهروندانی اند گرفتار در چنبره ی ساختاری تودرتو وروابط ناهنجار شهرنشینی. خلاصه می گویم آدم های شعر فروغ ، خود ما هستیم با ویژگی های اقلیمی و فرهنگی مان . فقط شگرد هنرمندانه ی فروغ این است که تصویر پردازی شاعرانه ی او ، دور از شعار زدگی و سیاست زدگی ها ست. به قول زنده یاد محمد مختاری نگرش او به انسان " نگرشی هنری است" حتی در شعر "آیه های زمینی "که ترجمان الیوت گونه ی جهان بینی فروغ است وقتی از "انبوه بی تحرک روشنفکران" ویا" گروه ساقط مردم " ویا" اجتماع ساکت بی جان" حرف می زند فکر و ذکر ما به ناکجا آباد نمی رود.نه به یاد انسان آرکائیک اخوان می افتیم نه انسان عارف مسلک سپهری و نه انسان کلی و گاه بی شناسنامه ی شاملو. بلکه آدم های کوچه وبازار و یا جماعت روشنفکر نمای معلق از سقف ایدئولوژی وسیاست زده ای را می بینیم که گیج می زنند ، و تلوتلو خوران شعار های سیاسی پس می دهند.ونهایتا شهری را مجسم می کنیم که در آن:

دیگر کسی به عشق نیندیشید
دیگر کسی به فتح نیندیشید
وهیچ کس دیگر به هیچ کس نیند یشید

بگذارید یکی از کارهای معروفش را مرور کنیم. "دلم برای باغچه می سوزد " را باز بشکافیم.آنوقت هنرمندانه گی نگاه او بیشتر آشکار می شود.درست است که در سراسر این شعر ،راوی کل، به ظاهر روایت خود را می گوید و به اصطلاح حدیث نفس سر می دهد ،اما ژرفاکاوی شعر حکایت دیگری سرداده است.عناصری در محوریت شعر ظاهر می شوند که یک واحد کوچک اجتماع اند ، .یعنی خانواده. اما همین عنصر واحد که در سطرهایی نام های خاصی را در خود جای داده اند قابل تعمیم به جامعه ای گسترده ترند. امروزه دیگر نمی توان از متن شعری چون"دلم برای باغچه می سوزد"؛ آن هم زمانی که از خمپاره ومسلسل می گوید، تفسیرهای شبه انقلابی بیرون کشید و منظور شاعر را به شعر چریکی _که از نظر من اصطلاحی گنگ ونامفهوم است- تأویل وتفسیر کرد.اما وقتی کمی به دور وبرمان نگاه کنیم هنوز هم پس از گذر سال ها نفرت وانزجار شاعر را از خشونت وجنگ حس می کنیم ودر می یابیم که انسان صلح طلب چقدر تنها و درمانده است:

حیاط خانه ی ما تنهاست
حیاط خانه ی ما تنهاست
تمام روز
از پشت در صدای تکه تکه شدن می آید
ومنفجر شدن
همسایه های ما در خاک باغچه هاشان به جای گل
خمپاره ومسلسل می کارند
همسایه های ما همه بر روی حوض کاشی شان
سرپوش می گذارند
وحوض های کاشی
بی آنکه خود بخواهند
انبارهای مخفی باروتند
وبچه های کوچه ی ما کیف های مدرسه شان را از بمب های کوچک
پر کرده اند
حیاط خانه ی ما گیج است.

آیا این شعر بیان شاعرانه وغم انگیز شرایط امروز ی حاکم بر همسایه های ما از غزه تا کابل وبغداد و دمشق ودیگر جاها نیست؟
گفتیم که او تصویر گر فضای شهری است و انسان شهر نشین.با نگاهی معترض به شکل وشمایل ناهنجاری که از برکت ساختار قدرت و سلطه ی ساختار اقتصادی و تبعیت بی چون وچرا از فرهنگ وارداتی و غیر بومی و غیر ملی پدید آمده است. شعر ای مرز پرگهر طنز تلخی است که در آن اعتراض به وضع موجود در آن سالها وایضاً برای من خواننده هنوز هم در آن موج می زند.فروغ در این شعر بیش از هر چیز نگاه انتقادی اش را متوجه لایه ای از جامعه ی خود کرده است که زیر پوسته ی افکارشان شارلاتانیسم روشنفکر نمایانه ی هفت خطی پنهان است .او بدون اشاره ی مستقیم به تفکری خاص و با گریز هنرمندانه از شعار زدگی ودوری از تن دادن به آلودگی سیاسی ، زبانی ساده و بی تکلف را به کار می گیرد و البته با کمی پرخاشگری ادیبانه سخن سر می دهد آن سان که دانی .

شعرِ ای مرز پرگهر که عنوانش را از سرودی معروف گرفته است در مقایسه با دیگر کارهای او ، اثری چندان برجسته از نظر ساختار ادبی نیست.اما پیام آن با توجه به فضای اجتماعی آن سال ها برجسته وقابل تأمل است تا جایی که ضعف بیان شعری اش را می پپوشاند.
در ای مرز پر گهر ، از تخیلات لطیف یا خشن شاعرانه خبری نیست.به هر حال چنین به نظر می رسد که او عمداً از طرز بیان گزارشی استفاده کرده است تا هم حسابی دق دلش را خالی کرده باشد و هم خواننده را برای گرفتن پیامش سردر گم نکرده باشد.مثلا وقتی می گوید

برگزیدگان فکری ملت
وقتی که در کلاس اکابر حضور می یابند
هر یک به روی سینه، ششصدوهفتادوهشت کباب پز برقی
وبردو دست، ششصد وهفتادوهشت ساعت ناوزر
ردیف کرده ومی دانند

که ناتوانی از تهی کیسه بودن است ، نه از نادانی
به مصداق ضرب المثل عاقل را اشاره ای کافی است ، تکلیف را روشن می کند و حرفش را از صدتا مقاله ی تئوریک اندر باب علم بهتر است یا ثروت رساترو گویا تر بیان می کند.و برگزیدگان فکری ملت را که همان جماعت روشنفکر باشند به باد تمسخر می گیرد. و حق داردکه بگیرد.

من در اینجا به ابعاد دیگر شخصیت هنری فروغ مخصوصا فعالیت هایش در عرصه ی سینمای مستند حرفی نمی زنم و در پایان اشاره می کنم که هنر ماندگار از مرزهای زمان و مکان می گذرد .زمانشمول می شود .تجربه سالیان به ما آموخته است که به ضرب وزور تبلیغات و به پشتوانه ی اعوان و انصار یک دارودسته ی سیاسی نمی شود شاعر یا نویسنده و هنرمند مردمی شد .هنر و شعر ماندگار با زمانه حرکت می کند .در حافظه ی مردم خوش می نشیند و به حرف دل مردم تبدیل می شود.واز این منظر ،شعر فروغ فرخزاد از ماندگارترین آثار فرهنگی وادبی معاصر ایران زمین است.خدشه ناپذیر و پویا درست مانند فروغ فرخزاد که:

هنوز سنگ مزارش تازه ست
مزار آن دو دست جوان را می گویم
که زیر بارش یکریز برف مدفون شد