آیا عربستان سعودی واقعا تصور می کند که بتواند سعد حریری را از صحنه سیاسی لبنان حذف کند؟ خبر استعفای نخست وزیر لبنان که روز 4 نوامبر اعلام شد، کشور را تکان داده و موجی از واکنش های تند در سراسر منطقه به راه انداخت. اینک، تهاجم عربستان سعودی علیه ایران در همه جبهه ها که همراه با مخاطره هائی نیز هست، گسترش می یابد. اما، آیا ولیعهد جوان سعودی که ابتکار عمل این استراتژی را در دست دارد، ابزار کافی برای تحقق این سیاست ها را نیز دارد؟
در بیروت، استعفای سعد حریری که 4 نوامبر در ریاض اعلام شد، همه راغافلگیر کرد. هم در میان مردم عادی که دوباره برای کسب خبر به تلویزیون های خبری 24 ساعته روی آورده اند، و هم در بین مسئولان سیاسی و روزنامه نگاران که در تحلیل دلایل این بحران دور از انتظار درمانده اند، آثار بُهت کاملا نمایان است. اما، نگرانی محسوس است، درحالی که برخی بانک ها از پرداخت پول مشتریان قبل از موعد سررسید حساب، خودداری می کنند، از تحریم های اقتصادی عربستان یا کشورهای عربی و حتی از اخراج صدها هزار لبنانی که در کشورهای پیرامون خلیج [فارس] کار می کنند، صحبت می شود.
مسلم است که ثبات لبنان به کیمیاگری پیچیده، نامطمئن، و به قول برخی ها معجزه آسائی بند بود و این وضع همه ناظران خارجی و حتی لبنانی را به شگفت واداشته بود. باوجود این، به رغم جنگ در سوریه، روی آوردن صدها هزار پناهنده و شرایط اقتصادی نگران کننده، لبنان ظاهری از صلح را حفظ کرده است. با پیمانی که در 31 اکتبر 2016 درباره انتخابات ریاست جمهوری میشل عون بسته شد و سپس با انتخاب سعد حریری به مقام نخست وزیری و درپی آن، تشکیل حکومت ائتلافی با شرکت نیروهای سیاسی اصلی و از جمله حزب الله، این پیمان تکمیل شد، به نظر می رسید که دوام کشور به دور از آشوب های منطقه ای و به ویژه جنگ سرد بین تهران و ریاض تضمین شده است. با وجود این که اقتصاد درجا می زد، این کارها درزمانی محقق شد که اوضاع بسیار بیشتر از میزانی که تحلیل گران داخلی و خارجی ارزیابی می کردند، نگران کننده بود.
در حصر، بدون تلفن همراه
پس ، چه اتفاقی افتاده است؟ کم کم در مورد رویدادهائی که به بحران جدید منجر شده، اطلاعاتی به دست می آید (1). روز دوم نوامبر، سعد حریری را برای دیدار پادشاه عربستان به ریاض فرا می خوانند. این دعوت، فی نفسه حیرت آور نیست. حریری دارای ملیت دوگانه سعودی-لبنانی ست و مرتبا از عربستان دیدار می کند که آخرین آن 31 اکتبر بود. در آن دیدار مقامات سعودی نگرانی خود را از نفوذ حزب الله با او درمیان گذاشته بودند (2). با این همه، بنا به گفته نزدیکان حریری، او در بازگشت به لبنان، با اطمینان خاطر به نظر می رسید، چرا که به مخاطبانش گفته بود که نمی تواند این حزب را که نیروی سیاسی و نظامی بزرگی است، از سر خود باز کند. هیچ کس نمی توانست آن چه را که رخ داد، پیش بینی کند.
به همین خاطر، روز 3 نوامبر حریری بدون نگرانی خاصی به ریاض رفت. اما، به محض ورود، بارفتار غیرعادی سعودی ها روبرو شد. از او خواسته بودند که بدون مشاورانش سفر کند و پس از ورود در ویلایش در ریاض تحت نظر قرار گرفت، در حالی که تلفن همراهش را از او گرفته بودند و هیچ وسیله ارتباطی با جهان خارج در اختیار نداشت. روز بعد، او را به دیدار محمد بن سلمان، ولیعهد و پسر پادشاه می برند و در جریان دیدار از او می خواهند که استعفا دهد. او مجبور می شود متنی را بخواند که از پیش تهیه شده بود. حریری حضور ایران در لبنان، وزنهء حزب الله و خطرهائی را که جانش را تهدید می کند، مورد نکوهش قرار داد. این گفتار طرفداران او را به حیرت انداخته، غافلگیرشان کرد. زیرا در هیچ کدام از بیانات پیشین او، از وجود تهدیدی علیه جان او حرفی زده نشده بود. حقیقت هم این است که هرگز در تاریخ دیپلماسی بین المللی رئیس حکومتی در اقامتی اجباری در خارج از کشور استعفا نداده بود.
چرا عربستان که ظاهرا پیمان 2016 را درباره حکومت وحدت ملی پذیرفته بود، ناگهان تغییر موضع داد؟ (3) در این حرکت جدید، باید جاپای مرد قدرتمند جدید پادشاهی سعودی را دید که همزمان با این رویداد، با خلاص شدن از دست رقیبان، در جریان تصفیه حسابی با خشونت بی سابقه موقعیت خود را تحکیم کرده است. برخی این تصفیه حساب ها را (البته با زیاده روی خاصی) با «شب چاقوهای بلند»* مقایسه کردند. آیا رابطه ای بین تصفیه های عربستان سعودی و استعفای حریری وجود دارد؟ اگر هم باشد، کسی اطلاع ندارد.
مواضع ریاست جمهوری جدید آمریکا ، که مبارزه با ایران را تنها محور نسبتا روشن سیاست خارجی اش تعیین کرده، برای رهبران سعودی، نوعی تشویق به حساب می آیند. محمد بن سلمان رابطه بسیار گرمی با دونالد ترامپ و اطرافیان او برقرار کرده و چند روز پیش از این بحران، جارِد کوشنِر داماد ترامپ از ریاض دیدارکرد. از این پس، هدف ولیعهد فقط جلوگیری از نفوذ ایران نیست، بلکه پیش برد سیاست پس راندن rollback است، واژه ای که در دوران جنگ سرد، آمریکائی ها برای نمایش اراده شان برای به عقب راندن کمونیسم از نقاط زیر نفوذش، به کار می بردند.
پشتیبانی اسرائیل
این اقدامات عربستان سعودی در مارس 2015 از یمن شروع شد، گرچه برای اهالی غیرنظامی یمن پیامدهای فاجعه بار ببار آورده ، اما تا کنون موفقیت چندانی نداشت. در ژوئن 2017، عربستان با قطع رابطه دیپلماتیک با قطر این سیاست را دنبال کرد. درست هنگامی که پادشاهی سعودی به یک سری اقدامات برای جلب نظر حکومت بغداد دست زد تا در مقابل نفوذ ایران تعادلی ایجاد کند، ظاهرا تصمیم گرفته که لبنان را به میدان سوم نبردش تبدیل کند. در حال حاضر، نتیجه زیاد قانع کننده نیست و چنین برمی آید که شکست های ولیعهد او را به زیاده روی بیشتر وا می دارد، بدون این که توازن قوای واقعی را در نظر گرفته باشد. حتی به نظر می رسد که دولت آمریکا نسبت به دنباله روی او در همه جا مردد است، همان طوری که با اتخاذ صدها موضع بی طرفانه در بحران قطر مشاهده کردیم. اکنون نیز نگرانی اش را در مورد استعفای حریری پنهان نمی کند. یادآوری کنیم که در ماه ژوئیه ، حریری در کاخ سفید با ترامپ دیدار کرده بود. از سوی دیگر، در اطلاعیه ای در 10 نوامبر، وزیرخارجه آمریکا از حریری به عنوان «شریکی محکم» قدردانی کرده است.
در مقابل، بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل، حمایت خود از عربستان سعودی را پنهان نمی کند. از همان 4 نوامبر، او توئیت می کرد که استعفای حریری باید نقش بیدارباشی برای جامعه بین المللی و دعوتی جهت اتخاذ تصمیمات مقتضی «علیه تجاوز ایران که هدفش تبدیل سوریه به لبنان دوم است»، باشد. اسرائیل در تلگرافی به همه نمایندگی های سیاسی اش در خارج، از دیپلمات های خود می خواست که از عربستان سعودی پشتیبانی کنند (4). باوجود این، اعتراضاتی بلندشده که علیه ماجراجوئی اغراق شده هشدار می دهد، به ویژه که عربستان سعودی امکانات نظامی برای رودرروئی ندارد و این کار فقط از عهده اسرائیل برمی آید. در روزنامه هآرتص، دانیل شاپیرو، سفیر پیشین آمریکا در اسرائیل مقاله ای نوشته با عنوان معنی دار: «عربستان سعودی جبهه جدیدی علیه ایران باز می کند و می خواهد که کار کثیف را اسرائیل انجام دهد» (5) آموس هارِل، روزنامه نگار هآرتص در تحلیلی ضمن توافق با این ایده، می نویسد که حادثه ای برنامه ریزی نشده ممکن است خطرهای احتمالی ببار آورد. «اگر عربستان سعودی آتش میان طرف ها را تیزتر کند، خطر ملموس تر می شود.»
اگر در یک لحظهء مشخص، اسرائیل می تواند وارد در کشمکش جدیدی با حزب الله شود، برای خوشایند عربستان سعودی نخواهد بود، حتی اگر حسن نصرالله، دبیرکل حزب الله تاکید دارد که ریاض به اسرائیل قول داده که در صورت آغاز جنگ، کمک یک میلیارد دلاری به تل آویو خواهد داد. درگیری با حزب الله می تواند به سادگی به سوریه گسترش یابد و هم ایران و هم حزب الله در آن کشورموقعیت شان را تحکیم کرده اند و روسیه نیز فعال است. پس، چنین درگیری ای برای اسرائیل بدون مخاطره نخواهد بود، به ویژه که حزب الله به روشنی اطلاع داده که در صورت بمباران شهرهای لبنان، هیچ کلان شهر اسرائیلی حتی تل آویو در امان نخواهند ماند. در تل آویو، این تهدیدات را جدی می گیرند.
«همه ما سعد هستیم»
در روزهای اخیر، شهر بیروت، پایتخت لبنان از پوسترهائی پر شده که بر روی آن ها «همه ما سعد هستیم» نقش بسته است. این پوسترها شعارهائی را تداعی می کنند که در آستانه انقلاب ژانویه 2011 در مصر به چشم می خوردند : «همه ما خالد سعید هستیم». پلیس مصر این جوان را ربوده و در زندان های حسنی مبارک در زیر شکنجه به قتل رسانده بود. شرکت کنندگان در مسابقه دو ماراتون 12 نوامبر بازوبندهائی بسته بودند که در آن نوشته شده بود: «ما برای تو می دویم». مسئولان مجبور شدند چند پوستر محمد بن سَلمان را که در بخش سنی نشین شمال شهر طرابلس و مرکز گروه های تندرو نصب شده بود، پائین بیاورند. برخی ازآن پوسترها را آتش زده بودند. میشل عون، رئیس جمهور لبنان بازگشت سعد حریری را خواستار شده و حتی به برخی سفیران خارجی گفته که او را «ربوده اند» (6)
از میان طیف سیاسی، احزاب مختلف در بستر اتحاد ملی کم نظیری همان خواست را دارند. حرکت المستقبل (آینده) (حزب نخست وزیر لبنان) ضمن محکوم کردن کارزار ضد سعودی، لزوم بازگشت حریری به لبنان را طرح می کند و آن را مسئله « منزلت و آبرو» می داند. هنگامی که رسانه های سعودی نوشتند که سعودی ها قصد دارند بهاءالحریری، برادر بزرگ تر سعد را به جای او بنشانند، حزب پذیرفتن رهبری برای جایگزینی او را رد کرد. ثامر السبحان، وزیرامورخلیج ، ژنرال پیشین و سفیر پیشین عربستان در عراق، در تویتری پاسخ داده که این «شور و شوق» برای سعد حریری از سوی کسانی مایه حیرت است که «پدرش رفیق را به قتل رسانده و امید لبنان را برای یک زندگی صلح آمیز و ملایم از بین بردند».
این وحدت ملی سد راه برنامه های عربستان سعودی است. با این که اکثریت لبنانی ها به دخالت های خارجی عادت کرده اند، مداخله ای چنین بی پروا در امور کشور را بمثابه ناسزائی فاحش تلقی کردند. و همه می دانند، جریان آینده، حزب سیاسی بسیار ضعیف شده، از تشکیل ائتلافی گسترده برای حذف حزب الله از قدرت ناتوان است (حتی اگر چنین چیزی را بخواهد). سعودی ها تا چه زمانی قادر خواهند بود که سعد حریری را در عربستان نگهدارند؟ او در مصاحبه 12 نوامبر اعلام کرد که بزودی به کشورش برمی گردد. هرچند که او آشفته، خسته و عصبی به نظر می رسید، به طور ضمنی اشاره کرد که می تواند استعفایش را پس بگیرد.
در حالی که جامعه عرب نشستی در این هفته در قاهره برگزار می کند، تحرکات بعدی سعودی ها چه خواهد بود؟ قدرت های خارجی از جمله ایالات متحده و نیز روسیه که در سوریه درگیر است، چه واکنشی خواهند داشت؟ فرانسه که نگران سرنوشت لبنان است و تلاش می کند نقش میانجی را بازی کند، چه موضعی خواهد گرفت؟ هیچ کس نمی تواند پیشگوئی کند. با وجود این، همان گونه که پیتر هارلینگ در بحث آزاد لوموند، 10 نوامبر می نویسد: «لبنان به منزلهء هواپیمائی است که خلبان آن با چتر نجات پریده است» . و پرسشی که همه طرح می کنند: هواپیما کجا سقوط خواهد کرد؟
§§§§§§§§§§§
13 نوامبر 2017، مجله اینترنتی «شرق 21» Orientxxi-
Le Liban et le Proche-Orient ébranlés par l’effacement de Saad Hariri, Alain GRESH
http://orientxxi.info/magazine/le-liban-et-le-proche-orient-ebranles-par-l-effacement-de-saad-hariri,2119
* «شب چاقوهای بلند» اصطلاحی ست که برای قتل هائی به کار رفته که نازی های آلمانی در تصفیه حساب های درونی حزب، شب ها به آن دست می زدند. نخستین شب آن رویدادها، شب 29 تا 30 ژوئن 1934 بود. [م]
پاورقی ها:
1- Samia Nakhoul, Laila Bassam, Tom Perry, « How Saudi Arabia turned on Lebanon’s Hariri », Reuters, 10 novembre 2017.
2- https://www.thenational.ae/world/mena/lebanon-s-prime-minister-meets-saudi-crown-prince-amid-tensions-over-hizbollah-1.671925
3- http://ir.mondediplo.com/article2684.html عربستان سعودي غرقه در شن هاي روان خاورميانه
4- http://www.aljazeera.com/news/2017/11/israel-instructs-diplomats-support-saudis-cable-171110134749905.html
5- https://www.haaretz.com/israel-news/1.822032
6- https://www.reuters.com/article/us-lebanon-politics-aoun/lebanese-president-presses-saudi-to-say-why-hariri-has-not-returned-idUSKBN1DB0ET
